چکیده:
عاشورا از آغاز تا امروز همواره مورد توجه مورخان بوده و همراه با انگیزه و گرایشها مورخان نقل شده و در این فرایند با دگرگونی رویکردها روبه رو بوده است. عاشورا نگاری تا قبل دهه چهل هجری شمسی عمدتا بر نقل استوار بود و فاقد تحلیل بود. عاشورا نگاری از سال 1340ش تا 1390 ش که تحول چشمگیری در عاشورا نگاری رخ داده بسیار ارزشمند است. رویکرد جدید مانند تاریخی، کلامی و عاطفی پدید آمده باعث شکل گیری جریان های تاریخی، کلامی و عاطفی شدند. در نوشته حاضر با روش توصیفی تحلیلی جریان شناسی رویکردهای عاشورا پژوهان با توجه به اهداف امام حسین (علیه السلام)، مبانی، نگرش و روش عاشورا پژوهان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
رویکردهای تاریخی، کلامی و عاطفی به علت تحولات سیاسی و فرهنگی در جهان اسلام و به ویژه در ایران پدید آمدند و بر روند کارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاثیر گذاشتند. جریانی که انگیزه اصلاح داشتند به تحریف شناسی و تحریف ستیزی روی آوردند و با آشکار شدن تعارض میان تاریخ و کلام این گونه رویکردها جایگاه پیدا کردند.
در رویکرد تاریخی به دلیل تاثیرپذیری محیط علمی، دست یابی به واقعیت و در رویکرد کلامی در میان افراد سنتی، دفاع از باورهای مذهبی مردم و در رویکرد عاطفی در میان مردم سنتی و محافظه کار، به دنبال به خدمت گیری برخی رویدادهای تاریخی برای همراه سازی مردم با مذهب مورد توجه بود و برخی مسایل عاشورا مانند عوامل و هدف امام حسین ع بیشتر مورد توجه عاشوراپژوهان بوده است و در این رساله با روش تبیینی و تحلیلی به بررسی و نقد این رویکردها پرداخته شده است.
کلیدواژه: رویکرد تاریخی، رویکرد عاطفی، رویکرد کلامی، عاشورانگاری، جریان شناسی
فهرست مطالب
فصل اول:کلیات و مفاهیم 1
1. طرح تحقیق 2
1.1. بیان مسئله 2
2.1. پرسش اصلى: 2
3.1. پرسشهاى فرعى: 2
4.1. فرضيه هاى تحقيق: 3
5.1. پیشینه و ضرورت انجام تحقيق: 3
6.1. هدف تحقيق: 5
7.1. جنبه جديد بودن و نوآورى تحقيق: 5
8.1. روش تحقيق: 5
2. مفهوم شناسی 5
1.2. عاشورا پژوه 5
2.2. مفهوم مبانی 6
3.2. مفهوم رویکرد: 9
4.2. مفهوم جریان: 11
5.2. مفهوم جریان شناسی: 13
3. معرفی و نقد منابع 13
1.3. بررسی تاریخ عاشورا 13
2.3. درسی که حسین به انسانها آموخت 14
3.3. شهید جاوید 14
4.3. شهید آگاه 15
5.3. رساله علم امام ع 16
6.3. حماسه حسینی 16
7.3. قیام امام حسین ع 16
8.3. سرگذشت شهید جاوید 17
9.3. مع الرکب الحسینی 17
10.3 مقتل الشمس 17
11.3. تفسیر تاریخ سرخ 18
12.3. شهید فاتح در آیینه اندیشه 18
13.3. شهادتنامه امام حسین ع 18
14.3. تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء ع 18
15.3. تامل در نهشت عاشورا 19
16.3. نهضت امام حسین ع و قیام کربلا 19
17.3. عاشورا شناسی 19
4. جریان عاشورا پژوهی: 20
1.4. جریان تاریخی عاشورا پژوهی: 21
2.4. جریان کلامی عاشورا پژوهی: 22
3.4. جریان عاطفی عاشورا پژوهی 25
5. بستر شناسی سیاسی عصر پهلوی 25
1.5. از تاسیس جمهوری اسلامی تا سال 1390ش. 29
2.5. وضعیت فکری و فرهنگی 29
6. تطور عاشورا نگاری از آغاز تا سال 1340ش 30
7. تحول عاشورا نگاری از سال 1340- 1390 35
فصل دوم: جریان شناسی رویکرد تاریخی عاشورا پژوهان 41
درآمد: 42
1. شناسه عاشوراپژوهان جریان تاریخی 42
1.1. محمد ابراهیم آیتی 42
2.1. نعمت الله صالحی نجف آبادی 43
3.1. مرتضی مطهری 45
4.1. سید جعفر شهیدی 47
5.1. رسول جعفریان 48
6.1. غلامحسین زرگری نژاد 49
7.1. محمد اسفندیاری 50
2. مبانی و اصول جریان تاریخی 51
1.2. کشف واقعیت 51
2.2. جدایی کلام از تاریخ 55
3.3. بررسی انتقادی 59
4.4.تبیین 63
3. نگرش جریان تاریخی 66
1.3. علم تاریخ و قانونمندی 66
2.3. الگو گیری از جنبش عاشورا 70
3.3. حادثه عاشورا به مثابه سایر رویداد ها 71
4.3. نگرش به منابع 72
5.3. تحریف ستیزی 78
6.3. نگاه فرامذهبی 79
7.3. نگرش ضد غلو 80
8.3. نگرش سیاسی 80
9.3. توجه به بافت اجتماعی 81
4. روش جریان تاریخی 82
2.4. نگرش انتقادی به منابع و گزارش ها 90
3.4. بستر شناسی 96
5.4. تحلیل و تبیین 101
6.4. توجه به ترتیب زمانی حوادث و ذکر زمان 112
7.4. بیان تطور گزارشها 115
8.4. روش فقهی اجتهادی 115
9.4. روش رجالی 116
10.4. توجه به انگیزه جعل 117
11.4. مقایسه گزراش های متعارض و مخالف و راه حل تعارض 117
11.4. درایت 118
5. جریان شناسی تاریخی 119
1.5. اندیشه و آموزهها 119
1.1.5. نگاه تاریخی به یک شخصیت یا پدیده تاریخی 119
2.1.5. نداشتن پیش فرض کلامی 119
3.1.5. واقعیت یابی 121
4.1.5. تکیه بر گزارشهای معتبر تاریخی 122
2.5. تاثیر گذاری اجتماعی 123
3.5. تداوم و سیر تاریخی 125
1.3.5. جریان دهه چهل شمسی 125
2.3.5. جریان دهه پنجاه شمسی 125
3.3.5. جریان دهه شصت هجری 125
4.3.5. جریان دهه هفتاد 125
5.3.5. جریان دهه هشتاد 126
6. ناسازگاری های جریان تاریخی………………………………………………………………………………………………………….126
1.6. ناسازگاری در قانون مندی و جبر 126
2.6 . ناسازگاری تاریخی و فراتاریخی 127
3.6. بیان تدریجی موجبات قیام و صراحت به شهادت 128
4.6. اهدف و انگیزه های مختلف 128
5.6. پیش فرض کلامی 129
6.7 . نقد ابن اعثم و استناد به ابن اعثم 129
7.6. تناقض علت عدم بیعت با پیشنهاد سه گانه 129
8.6. واقعیت تاریخی 130
9.6. جانبداری 130
10.6. نقد 131
11.6. تحلیل متناقض 132
فصل سوم: جریان شناسی رویکرد کلامی عاشورا پژوهان 134
درآمد ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………135
1. شناسه عاشوراپژوهان جریان کلامی 135
1.1. عبدالکریم هاشمی نژاد 135
2.1. لطف الله صافی گلپایگانی 137
3.1. محمد حسین طباطبایی 137
4.1. رضا استادی 138
5.1. علی الشاوی و دیگران 138
6.1. محمد صحتی سردرودی 139
7.1. محمد محمدی ری شهری 139
8.1. مهدی پیشوایی 140
2. مبانی و اصول جریان رویکرد کلامی 140
1.2. تقدیرگرایی الهی و تاریخی 140
2.2. پیش بینی دینی رخدادهای آینده 147
3.2. اثبات حقیقت نه واقعیت تاریخی 151
4.2. نقد ناپذیری آموزه های مذهبی 155
3. نگرش جریان کلامی 159
1.3. خوشبینی به منابع شیعه و بدبینی به گزارشهای مخالفان 159
2.3. رویکرد دفاعی از مذهب و دین 164
3.3. پذیرش گزارش های تاریخی بر پایه آموزه های کلامی 167
4.3. رویکرد شبهه زدایی 170
5.3. گزینش و بهره برداری ابزاری از گزراش های تاریخی 172
4. روش جریان کلامی 174
1.4. روش توصیفی تحلیلی 174
2.4. بستر شناسی با نگاه شیعی 176
3.4. توجیه، تاویل، نقد و رد گزارشهای مخالف 178
5.4. اثبات پیش فرض کلامی 181
6.4. رویکرد انتقادی 182
7.4. تفسیر گزارش های تاریخی 183
8.4. روش فلسفی و عقلی 183
9.4. روش نقلی 184
10.4. روش رجالی 185
11.4. روش فقهی 185
12.4. حل تعارض میان تاریخ و کلامی 186
12.4. روش بهره برداری از منابع 186
5. جریان شناسی کلامی 188
1.5. اندیشه و آموزهها 188
1.1.5. پیش فرض کلامی 188
2.1.5. حقانیت و دفاع ز مذهب 188
3.1.5. جمع میان کلام و تاریخ 189
4.1.5. اتکاء به گزارش های کلامی 189
2.5. تاثیر گذاری اجتماعی 190
3.5. تداوم و سیر تاریخی 192
1.3.5. جریان دهه چهل 192
2.3.5.جریان دهه پنجاه 193
3.3.5. جریان دهه شصت 194
4.3.5. جریان دهه هفتاد 194
5.3.5. جریان دهه هشتاد 195
6. ناسازگاری جریان کلامی 195
1.6. تحلیل های متناقض 195
2.6. جبر و اختیار 196
3.6. تناقض گویی 196
4.6. برخورد با منابع اهل سنت 196
5.6. روحیه منافی اجتهاد 197
فصل چهارم: جریان شناسی رویکرد عاطفی عاشورا پژوهان 198
درآمد. 199
1. شناسه عاشورا پژوهان جریان عاطفی 199
1.1. علی پناه اشتهاردی 199
2.1. محمد مهدی مرتضوی 200
3.1. شریعتی 201
4.1. سید رضا صدر 201
5.1. محمد جواد صاحبی 202
2. مبانی و اصول جریان عاطفی 203
1.2. تثبیت گفتمان عاطفی 203
2.2. فراتاریخی، فرازمانی فرامکانی 210
3.2. ماموریت الهی و تکلیف ویژه 214
4.2. نقد ناپذیری 215
3. نگرش جریان عاطفی 217
1.3. تسامح به منابع و اخبار 217
2.3. نگرش اسطوره ای 218
3.3. نگرش به منابع شیعه و اهل سنت 219
4.3. نگرش کلامی 221
5.3. نگرش غیر سیاسی 221
6.3. نگرش محافظه کارانه 223
7.3. نگرش ضد تقریب 223
8.3. رویکرد دفاعی 223
9.3. نگرش جامعه شناسی 224
10.3. نگرش فلسفه تاریخ 224
11.3. نگرش سیاسی مارکسیستی 225
12.3. نگرش اصلاحی 226
4. روش جریان عاطفی 226
1.4. تبیین آموزه های کلامی از آیات و روایت 226
2.4. نقد 227
3.4. استدلال با مستندات تاریخی و حدیثی 228
4.4. روش استفاده از منابع 228
5.4. روش رجالی 228
6.4. آشکار کردن تناقضات 228
7.4. توجیه و تاویل 229
8.4. روش اصحاب الرای 230
9.4. روش ادبی و داستانی 230
10.4. روش جمع گزارش و یکنواخت کردن آن 230
11.4. روش تحلیل 232
5. جریان شناسی رویکرد عاطفی 233
1.5. اندیشه ها و آموزه ها 233
1.1.5. تاکید بر جنبه عاطفی حادثه عاشورا 233
2.1.5. فراتاریخی بودن حادثه عاشورا 234
3.1.5. تسامح در جمع گزارش ها 234
4.1.5.انتقاد ناپذیری 235
2.5. تاثیر گذاری اجتماعی 235
3.5. تداوم و سیر تاریخی 236
1.3.5. جریان دهه چهل شمسی 236
2.3.5. جریان دهه پنجاه شمسی 236
3.3.5. جریان دهه شصت 237
4.3.5. جریان دهه هفتاد 237
5.3.5. جریان دهه هشتاد 238
6. ناسازگاریهای جریان عاطفی 238
1.6. تحلیل عاشورا با اعتقاد به عدم نیاز آن 238
2.6. برخورد دوگانه با منابع اهل سنت 239
3.6. اقناع عوام و خواص با توجیه و تاویل 239
4.6. تقلید کورکورانه 239
5.6. نقد ناپذیری 240
6.6. دفاع از مذهب و آموزه های مذهبی 240
نتیجه رساله: 241
کاستیها: 242
پیشنهادات: 242
فهرست منابع 243
نتیجه رساله:
این پژوهش، عاشورا پژوهان را به براساس رویکرد¬هایشان، جریان شناسی کرده زمینه و سیر تاریخی آنان را در قلمرو زمانی پنج دهه (1340ش تا 1390ش) بررسی کرده است و با این بررسی به نتایج زیر به دست آمد:
– مقطع زمانی مورد نظر دوره مهم عاشورا نگاری است. در این زمان عاشورا نگاری به عاشورا پژوهی تبدیل شد. عبارت دیگر توصیف و نقل حادثه عاشورا وارد مرحله تحلیل و تبیین این حادثه شد علل و عوامل حادثه عاشورا و هدف امام حسین ع بیشتر مورد توجه بوده است. آثار نگاشته شده در این مدت زمان از لحاظ کمیت از زمان گذشته ممتاز هستند. دهه هفتاد و هشتاد بتدریج اوج عاشورا پژوهی است مجلات در این مقطع زمانی نقش مهمی را دارا هستند. از لحاظ میزان تاثیر گذاری رویکرد ها اگرچه تعداد آثار تاریخی نسبت به آثار کلامی و عاطفی کمتر است ولی باوجود این تاثیر مهمی روی عاشورا پژوهی گذاشته است.
– تعارض میان تاریخ و کلامی آشکار شد و حتی به بخش های دیگر سیرت پیامبر ص و ائمه ع هم سرایت کرد. همزمان از طرف افراد برای راه حل تعارض و جمع میان تاریخ و کلام سعی شده و راه حل¬هایی ارائه شد. از جمله آن، توجیه و تاویل تاریخ و کلام یا به تعبیر دیگر تحمیل یک طرف بر طرف دیگر یا روش عقلی و فلسفی است.
– این تحلیل و عاشورا نگاری هم متاثر از اوضاع سیاسی بوده و هم بر روند سیاسی هم تاثیر گذار بوده است. به ویژه زمان نهضت انقلاب به وضوح می توان آن را مشاهده کرد.
– بحث الگوگیری از این حادثه آغاز گردید و کارکرد حماسی، فرهنگی و تربیتی عاشورا بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در زمان نهضت انقلاب و در دهه جنگ با عراق بعد حماسی (سیاسی) کارکرد بیشتری داشته است و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر بعد تربیتی و فرهنگی بیشتر توجه شده است.
– عاشورا پژوهانی که رویکرد تاریخی داشتند کسانی بودند که با محیط علمی و اکادمیک آشنایی داشتند، امّا عاشورا پژوهانی که رویکرد کلامی و عاطفی داشتند بیشتر افراد سنتی بودند که با محیط علمی و اکادمیک آشنایی کمتری داشتند.
– علاوه بر حوزویان دانشگاهی ها هم وارد عرصه عاشورا پژوهی شدند. البته نخست افراد حوزوی وارد دانشگاه ها شده و با سوالاتی مواجهه شدند در نتیجه تحلیل و تبیین واقعه عاشورا پرداختند. سپس به مرور زمان حوزویان وارد عرصه عاشورا پژوهی شدند.
– بحث اعتبار و عدم اعتبار منابع آغاز گردید و نقد و بررسی منابع شروع شد اگرچه در آغاز با رویکرد تحریف شناسی بوده ولی به مرور زمان برای تحلیل عاشورا ضرورت نقد و بررسی منابع آغاز شد؛ زیرا نقل و توصیف پایه ای برای تحلیل است و اگر ضعف در نقل باشد لا محاله این ضعف در تحلیل هم سرایت می کند بنابر این نقد و بررسی منابع هم مورد توجه قرار گرفت. عاشوار پژوهان به نگارش تاریخ عاشورا که هم متکی بر منابع معتبر باشد و هم دارای تحلیل باشد سعی کردند.
– روند اصلاح در عاشورا نگاری و هم در مراسم آغاز گردید و تحریف شناسی و تحریف ستیزی شدت یافت.
کاستی ها:
– به علت انتخاب رویکرد ها موضوع بسیار گسترده شد و تمام منابع مربوط به یک رویکرد مورد بررسی قرار نگرفتند به ویژه به مجلات و مقالات علمی به صورت مستقل مورد بررسی قرار نگرفته اند.
به علت این که آثاری برای بررسی انتخاب شدند که به هدف امام حسین ع پرداخته بودند، از آثار دیگری که ابعاد مختلف عاشورا و مسئله غیر از هدف امام ع را پرداختند صرف نظر شده است.
پیشنهادات:
کار به صورت جزئی تر انجام شود باید هر رویکرد جداگانه مورد بررسی قرار گیرد.
مقایسه با حوزه های دیگر و مانند حوزه
مقایسه عاشورا نگاری معاصر شیعه با اهل سنت.
