خاورشناسان در آثار خود رویکردهای متفاوتی در مورد حضرت زینب (سلام الله علیها) دارند. برخی از آن‌ها در مورد آن حضرت سکوت کردهاند؛ با آن‌که درباره مسائل فرعی و جزئی سخن گفته‌اند. برخی دیگر به اجمال برگزار کردهاند و گروهی دیگر مطالبی گفته‌اند که به دلیل عدم مراجعه به منابع اصیل و معتبر یا در موارد معدود غرض‌ورزی‌های خاص، آمیخته با اشتباهات است.
وقایع تاریخی همواره با محوریت یک یا دو نفر شخصیت برجسته شناسایی و معرفی می‌شوند؛ اما واقعیت این است که همان یک یا دو نفر شخصیت برجسته بدون داشتن هم‌فکران و یاوران مناسب و فداکار، نمی‌توانند چنان حرکت‌های بزرگ و اثرگذاری به وجود آورند.
بی تردید، یکی از اثرگذارترین وقایع تاریخی در تمامی اعصار و قرون و جوامع بشری، واقعه کربلاست. آن‌چه در ساعاتی چند در عاشورای سال ۶۱ ه.ق در کربلا روی داد، تنها پیکاری همانند سایر جنگ‌ها نبود، بلکه نبردی نابرابر بود که می‌رفت تا ابدیت تاریخ، تأثیر خود را بگذارد. عاشورا خورشیدی است که هرگز غروب نخواهد کرد.
البته خورشید عالم‌تاب وجود مقدس حضرت امام حسین (علیه السلام) محور کل واقعه عاشورا بود و بدین لحاظ، هر کس که بدین واقعه جانسوز توجه می‌کند، بی‌اختیار توجهش به سوی آن حضرت جلب می‌شود؛ اما یاوران و پیام‌رسانان واقعه کربلا نیز سهمی فراوان در این حماسه ایفا کردهاند. یکی از چنین شخصیت‌های اثرگذار و ارجمند، وجود مقدس حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) است. مقاله حاضر به بررسی دو مدخل معطوف به آن حضرت در سه کتاب مرجع به زبان انگلیسی می‌پردازد.
تا آن‌جا که نگارنده مقاله حاضر تفحص و پیگیری کرده است، تنها سه کتاب مرجع انگلیسی دارای مدخلی درباره حضرت زینب کبری (سلام الله علیها) بوده‌اند و مابقی آن‌چه عناوین آن در فهرست منابع و مآخذ می‌آید، مدخلی در خصوص آن حضرت ندارند. شگفت‌آور آن‌که منبعی مانند منند دایره‌المعارف اسلام، (چاپ لایدن هلند، ویراست دوم) نیز با همه جامعیتی که مدعای مؤلفین آن‌هاست، مدخلی در خصوص آن حضرت ندارد. هم‌چنین دایره‌المعارف موجز اسلام، تألیف گلاسه، در ذیل مدخل «زینب‌بنت‌علی» تنها به درج یک عبارت کوتاه بسنده می‌کند و آن هم به قرار زیر است: «دختر علی و فاطمه»؛ و این در حالی است که همین دایره‌المعارف، مدخل‌های مفصلی را به بنی‌امیه، معاویه‌بن‌ابی‌سفیان، ابوهریره و حتی حجاج‌بن‌یوسف اختصاص داده و حجاج‌بن‌یوسف را که بدون تردید یکی از کریه‌ترین و خون‌آشام‌ترین چهره‌های تاریخ بود، به صورت چهره‌ای بسیار پر افتخار و مایه مباهات فرهنگ و تمدن اسلامی به تصویر کشیده است!
تردیدی باقی نمی‌ماند که این «تجاهل آکادمیک» به اصطلاح شرق‌شناسان موبور و چشم آبی، تنها بخشی از نقشه بزرگی است که از زمان آغاز سلطه و سیطره بر کشورهای مسلمان، سودای آن را در سر می‌پروراندند.
تأسف بارتر آن‌که در جوامع اسلامی مدرک‌داران مدرس‌نمایی هم پیدا می‌شوند که تنها حجت آن‌ها برای علم کردن برخی از چهره‌ها، همین تعریف و تمجیدهایی است که در آثار این‌گونه نویسندگان فرنگی می‌خوانند. البته باید اذعان کرد که در همان جوامع فرهنگی، دانشمندان شریف، منصف و ارجمندی نیز یافت می‌شوند که به واقع، در پی کشف حقیقت‌اند؛ اما کرسی‌های رفیع و بلندگوهای تبلیغاتی در اختیار آن‌ها نیست.
باری، از میان دو مدخل به دست آمده، مدخل «فرهنگ لغت اسلام آکسفورد» (۲۰۰۳) کوتاه تر است. در این اثر گفته شده است:
حضرت زینب (سلام الله علیها) در سال ۶۸۱ میلادی معادل با سال ۶۳ ه.ق رحلت فرمود. با عبدالله‌بن‌جعفر ازدواج نموده، قبل از مرگ سه پسر و دو دختر داشته و در نبرد کربلا در سال ۶۸۰ میلادی برابر با ۶۱ ه.ق، در معیت برادرش [حضرت امام] حسین [ع] بود. پس از شهادت [حضرت امام] حسین (علیه السلام) ، [حضرت] زینب [سلام الله علیها] نقش مهمی در محافظت از جان برادرزاده‌شان، [حضرت] علی‌بن‌الحسین (علیه السلام) ایفا کرده و به سبب فداکاری و قهرمانی‌هایش، به لقب قهرمان کربلا ملقب گشته است.
مدخل دیگر از دایره‌المعارف شخصیت‌های دینی جهان، (۲۰۰۴) گرفته شده است که مقاله «سیده زینب» آن را خانم والری هافمن نوشته است، این مقاله که تقریبا یک ستون و نیم است، [حضرت] زینب [سلام الله علیها] را این‌گونه توصیف می‌کند:
هر دو مدخل از ضعف‌هایی برخوردارند که نوعا در آثار غربیان در حوزه‌های دانش‌ها و تاریخ اسلامی مشهود است و شاید یکی از مهم‌ترین این اشکال‌ها، بی‌اعتنایی به مسلمانان و تأکید بیش از حد بر غربیان است.
سال تولد تقریبا ۶۳۰ میلادی برابر با سال ۱۱ ه.ق، سال وفات ۶۸۴ میلادی برابر با ۶۵ ه.ق، نویسنده مقاله درباره آن حضرت چنین می‌آورد که وی نوه پیامبر است و در اکتبر ۶۸۰ [محرم ۶۱ ه.ق] همراه برادرش [حضرت امام] حسین [ع] بود و جان برادرزاده‌اش [حضرت امام] علی‌بن‌الحسین (علیه السلام) را نجات داد؛ در حالی که سربازان یزید، خلیفه اموی، هفتاد و سه نفر از رجال خانواده را کشتند. [حضرت] زینب در میان فرقه‌های صوفیه و شیعه به سبب دانش عرفانی، بلاغت و شجاعت، از شهرت برخوردار است. وی به ویژه در مصر دارای احترام عمیقی است و آنان وی را مادر خاندان هاشمی و همه مصریان می‌دانند.
منابع اولیه به نقش وی در نبرد کربلا در ادامه آن ماجرا اشاره دارند، وی که در حوالی سال ۶۳۰ میلادی [برابر با ۱۱ ه.ق] دیده به جهان گشود با پسرعمویش عبدالله‌بن‌جعفر ازدواج کرد و از او صاحب پنج فرزند شد و سپس از وی طلاق گرفت. به گفته نویسنده مصری، عایشه عبدالرحمن (مشهور به بنت‌الشاطى)، [حضرت] زینب از آغاز ملازم برادران خود بود و از همان کودکی نقش مادری را برای آنان ایفا می‌کرد. وی غالبا به عنوان قهرمان کربلا شناخته می‌شود؛ زیرا جان خود را به خطر انداخت تا جان برادرزاده‌اش [حضرت امام] علی‌بن‌الحسین (علیه السلام) را نجات دهد و سرانجام او را نجات داد و نیز باقی مانده زنان واقعه کربلا را از خطر رهانید. وی در دمشق در حضور حاکم اموی، با سخنرانی آتشین و بلیغ خود، خلیفه را به سکوت واداشت و این در حالی بود که زنان واقعه کربلا به عنوان اسرا به شام برده شده بودند.
آن حضرت پس از ورود به مصر، همواره مورد تکریم بود و از ضعفا حمایت می‌کرد و حاکم وقت مصردر کارها با ایشان مشورت می‌نمود، مصریان بر این اعتقاد هستند که [حضرت] زینب به همراه امام حسین (علیه السلام) و فقیه بزرگ، شافعی، از منزلتی رفیع در عرش برخوردارند و مشکلات حاجتمندان را برآورده می‌سازند. البته همه مورخان اعتقاد ندارند که [حضرت] زینب [س] به مصر آمده باشد، زیرا مقبره ایشان در قرن شانزدهم میلادی [دهم ه.ق] توسط شعرانی صوفی مسلک کشف شد.
در بررسی هر دو مقاله بالا باید گفت:
اولا هر دوی آن‌ها کوتاه‌اند و اولی کوتاه‌تر از دومی است؛ در حالی که برای ادای حق مطلب باید بیش از این مقدار درج می‌شد.
دوم آن‌که هر دو مدخل از ضعف‌هایی برخوردارند که نوعا در آثار غربیان در حوزه‌های دانش‌ها و تاریخ اسلامی مشهود است و شاید یکی از مهم‌ترین این اشکال‌ها، بی‌اعتنایی به مسلمانان و تأکید بیش از حد بر غربیان است.
آن‌چه مسلم است این‌که تولد با سعادت آن حضرت در مدینه منوره، در سال پنجم ه.ق[۱] و یا پنجم جمادی‌الاولی سال ششم ه.ق[۲] واقع شد و هرگز هم از عبدالله‌بن‌جعفر طلاق نگرفت. حضرت زینب(سلام الله علیها) در واقعه کربلا و پس از آن، دمی از رسوا کردن دشمن باز نایستاد و سرانجام جان به جان آفرین تسلیم کرد، مهم نیست که در کجا: مدینه، دمشق یا قاهره؛ چرا که زینب (سلام الله علیها) از جنس زمینیان نبود، آسمانی بود، همانند سایر اهل بیت و همه‌جا و هر لحظه تا ابدیت تاریخ حضور خواهد داشت.
در این نوشتار، به پاسخگویی و نقد دو مقاله‌ای که مفاد و محتوای آن‌ها نقل شد اشاره نمی‌شود؛ لیکن دلیل نقل آن‌ها صرف ترجمه نیست، بلکه نوعی انذار است. انذار برای ارادتمندان آستان آسمانی اهل بیت (علیهم السلام) که بدانند مظلومیت اهل بیت ما تنها به دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس محدود نمی‌شود؛ بلکه در همین روزگار هم آن مظلومیت ادامه دارد. این مظلومیت به دو شکل است:
۱- تحریف‌های فرنگیان مغرض، نا آگاه از حقیقت و احیانا کم دانش. [۳]
۲- فعال نبودن و کم کاری آنانی که به شوق ارادت به اهل بیت (علیهم السلام) زنده‌اند و افتخارشان همین شیدایی است. [۴] برای جبران مظلومیت اهل بیت در این دوران، باید قلم به دست بگیریم و حقایق را به زبان‌های زنده دنیا بگوییم.
منابع:
۱- منابعی که از آن‌ها نقل شده و مورد نقد قرار گرفته‌اند:
.Esposito, J.L., ed., The Oxford Dictionary of Islam, New York: Oxford University Press, ۲۰۰۳.
.Glassé, C., ed., The concise Encyclopedia of Islam, ۲nd ed., rev., London: Stacey International, ۲۰۰۱. ‘
.Hoffman, V.J., “Zaynab, Sayyida,” in Jestice, ed., vol. ۳, pp. ۶۳۶-۶۳۷.
.Jestice, P.G., ed., Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, ۳ vols, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, ۲۰۰۴.
۲- منابعی که ملاحظه شد اما حاوی مدخلی درباره موضوع بحث نبوده‌اند:
.Bowker. J., ed., ‘The Concise Oxford Dictionary of World Religions, Oxtord: Oxtord University Press, ۲۰۰۵.
.The Encyclopedia Americana, International ۴th ed., ۲۰۰۲.
.Esposito, J.L., ed., The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, ۴ vols., New York: Oxford University Press, ۱۹۹۵.
Gibb, H.A.R., Islam, ۲nd ed., Oxtord: Oxford University Press, ۱۹۷۵; repr. Hyderabad, A.P.: Henry Martyn Institute of Islamic Studies / Oxford University Press, ۱۹۷۹.
.Gibh, H.A.R., and J.H. Kramers, eds., Shorter Encyclopedia of Islam, Leiden: EJ. Brill, ۱۹۵۳.
.Hughes, T.P., Dictionary of Islam, London: W.H. Allen, ۱۸۸۵; repr.: New Delhi: Munshiram Mansharlal, ۱۹۹۹.
.Lewis, B., ed., Islam: Faith, Penple, Culture, London: Thomas and Helsin, ۱۹۷۶; repr, paperback ed., ۱۹۹۲.
.The New Encyclopaedia Britannica, Micropaeedia, ۱۵th ed., ۱۹۹۴.
.Ruthven, M., Islam, Oxford: Oxford University Press, ۲۰۰۱.
.Van Donzel, E., ed. The Islamic Desk Reference, Leiden: EJ. Brill, ۱۹۹۴.
۳- منابع تکمیلی:
القیقی، نجیب، المستشرقون، طبعه رابعه موسعه، ۳ مجلدات، القاهره، دارالمعارف، ۱۹۸۰.
.Arberry, AJ. Oriental Essays: Portraits of Seven Scholars, London: George Allen and Unwin, ۱۹۶۰
.Bruiginan, J., and F.Schroder, Arabic Studies in the Netherlands, Leiden: E.J. Brill, ۱۹۷۹.
منبع: سفینه 1388 شماره 22
