تعالیم هدایت بخش قرآن که چون شمعی فروزان فراروی انسانهاست، از صدر اسلام تا کنون مورد توجه محققان علوم قرآنی قرار گرفته است. آنان حاصل پژوهشها و تدبرهای خود را پیرامون این کتاب آسمانی در قالب کتابها و دایرةالمعارفها به جهان علم عرضه نموده اند. از جمله آنها دایرةالمعارف قرآن (Encyclopedia of the Quran)، بوده که در 5 جلد توسط انتشارات بریل در شهر لیدن (هلند) منتشر شده است.
سرویراستار این دایرةالمعارف خانم جین دمَن مک اولیف است. که چهارتن از معروف ترین قرآن پژوهان و اسلام شناسان غربی، وی را در این راه یاری کردند. این چهار تن عبارتند از: کلودژیلیو، از دانشگاه اِکس – آن – پراونس (فرانسه)، ویلیام گراهام از دانشگاه هاروارد (آمریکا)، وَداد قاضی از دانشگاه شیکاگو (آمریکا)، اَندرو ریپین از دانشگاه ویکتوریا (کانادا). البته مونیک برناردز و ولیچ من از دانشگاه گرونینگن (هلند) و جان نَواس از دانشگاه کاتولیک لیوون، هیئت ویراستاران اصلی را یاری دادند.
همچنین هیأت مشاوران ارشد در این دایرةالمعارف عبارتند از: نصر حامد ابوزید از دانشگاه لیدن (هلند)، محمد ارکون از دانشگاه سوربن (فرانسه)، گرهارد بورینگ از دانشگاه ییل (آمریکا)، جرالد هاوتینگ از دانشگاه لندن (انگلستان)، فِرِد لیمهاوس از دانشگاه گرونینگن (هلند)، آنگلیکا نویورِت از دانشگاه برلین (آلمان). هریک از مقالات کوتاه یا بلند این دایرةالمعارف، نوشته یکی از محققان مسلمان یا غیر مسلمان است که در دانشگاههای اروپا، کانادا، آمریکا و نیز برخی کشورهای اسلامی به تدریس و تحقیق در زمینه مطالعات قرآنی اشتغال دارند. از جمله مؤلفان مسلمان این دایرةالمعارف، می توان به نصر حامد ابوزید (مصری)، محمد علی امیر معزّی (ایران)، محمد ارکون (الجزایری)، وائل حلاّق (فلسطینی)، مستنصر (پاکستانی)، عبدالعزیز ساشادنیا (تانزانیایی) و محسن ذاکری (ایرانی)، اشاره کرد.
همچنین شماری از قرآن پژوهان معروف غربی مانند هربرت بِرگ، هریبرت بوسه، فردریک دنی، هریبرت آیزِنشتاین، ریچارد مارتین، هارالد موتسکی، اَندرو ریپین، اُری رُبین، مایکل سِلز و آلفورد ولچ، تألیف بخشی از مقالات دایرةالمعارف قرآن را بر عهده داشته اند. طرح تدوین و انتشار دایرةالمعارف قرآن، نخستین بار در سال 1993 در ملاقات میان خانم مک اولیف و آقای پری بیرمان از مسئولان انتشارات بریل مطرح شده و بلافاصله پس از تأیید و قبول آن از سوی این انتشاراتی مهم، چهار تن از محققان قرآن پژوه غربی به نامهای وَداد قاضی، کلود ژیلیو، ویلیام گراهامو اَندرو ریپین، شورای ویراستاری این دایرةالمعارف را تشکیل دادند. اینان با دعوت از معروف ترین نویسندگان و محققان قرآنی در دانشگاه های سراسر جهان، کوشیده اند کتابی مرجع در مطالعات قرآنی امروزی فراهم آورند که در این حوزهی تخصصی، جدیدترین اطلاعات و پژوهشها را به خوانندگان و علاقه مندان مباحث قرآنی ارائه دهد. این طرح، مشابه طرح انتشار دایرةالمعارف اسلام توسط همین ناشردر لیدن(هلند)است که به گونه ای بسیار وسیع تر، به تمامی مباحث و مطالعات اسلامی می پردازد. با این همه، نباید از یاد برد که مقالات دایرةالمعارف قرآن همگی صرفاً از منظری قرآنی و یا مرتبط با قرآن تألیف شده اند، اما در دایرةالمعارف اسلام وجود ندارند.
از آنجا که قصد سرویراستار و هیأت ویراستاری این دایرةالمعارف، تهیه ی دانشنامه ای جامع و مرجع در حوزه ی مطالعات قرآنی بوده است، اعتنای ایشان به مباحث قدیم و موضوعات جدید به یکسان است. بر این اساس، مدخلهای این دایرةالمعارف بر دو گونه اند: گونه نخست که اکثریت مقالات را تشکیل می دهند، به معرفی شخصیت های مهم، مفاهیم، مکانها، ارزشها و حوادث مهمی می پردازند که مستقیماً در خود قرآن به آنها اشاره شده است و یا اموری هستند که اهمیت و ارتباط نزدیکی با متن قرآن دارند. نمونه ی آنها مقالات ابراهیم، هارون، علی بن ابی طالب، کهف، ارتداد، تابوت عهد، عرفات، تدفین، بَدر، بسمله، نسخ و جزء آن است. دسته ی دوم از مقالات دایرةالمعارف، به مباحث و موضوعات مهم حوزه ی مطالعات قرآنی می پردازند. چند نمونه از این دست مدخل ها عبارتند از: پژوهش های قرآنی معاصر، رایانه ها و قرآن، هنر، معماری و قرآن، کنترل موالید، باستان شناسی قرآن و زبان و خط عربی. در این هر دو دسته مقالات، هم اطلاعات و منابع کهن اسلامی، و هم تحقیقات، نظریات و متون جدید قرآنی، مدّ نظر بوده است.
بررسی مقالات نشان می دهد که مسئولان علمی دایرةالمعارف قرآن (EQ) در انتخاب و گزینش مؤلف، بر تخصص و زمینه تحقیقاتی هر یک از مؤلفان تأکید ورزیده و سعی داشته اند تا تألیف مقالات مهم را به کسی بسپارند که در آن زمینه صاحب نظر بوده و تألیفاتی علمی – پژوهشی داشته باشد. برای نمونه تألیف مقاله پراهمیت «اسباب النزول» به قرآن پژوه معروف انگلیسی، آقای اَندرو ریپین سفارش داده شده که به صورت تخصصی در این موضوع به پژوهش پرداخته و پایان نامه دکتری وی با عنوان «متون اسباب النزول قرآنی: بررسی کاربرد و تحول آن» است. خانم زابینه اشمیتکه مؤلف کتاب اندیشه های کلامی علامه حلی نیز که به همراه مارتین مکدرموت و زیر نظر پروفسور ویلفردمادولنگ، تأثیر و تأثر و ارتباط آرا و اندیشه های متکلمان بزرگ شیعه با مکتب کلامی اعتزال را بررسی کرده، تألیف مقاله مهم «معتزله» را عهده دار شده است. در انتخاب و نامگذاری مدخل های این دایرةالمعارف، شیوه ای رعایت شده است که در دایرةالمعارف اسلام سابقه ندارد. ویراستاران و هیأت علمی این دایرةالمعارف در نامگذاری مدخل ها، بنا را بر انگلیسی بودن واژه ها گذاشته اند و معروف ترین اصطلاحات و اسامی اسلامی را بر مبنای تلفظ عربی شان آوانگاری نکرده اند، بلکه همواره کوشیده اند تا حد امکان از معادل های انگلیسی و لاتین متداول در متون و ادبیات غربی استفاده کنند. مثلاً به جای نسخ (Nackh)، از Abrogation و به جای تشبیه (Tashbih)، از Anthropomorphism و به جای جاهلیت (Jahiliyya) از ترکیب Age of Ignorance استفاده کرده اند. ایشان حتی اسامی خاص و اعلامی چون آدم، ابراهیم، هارون، هابیل، قابیل، یأجوج و مأجوج، و مانند آن را همانند دایرةالمعارف اسلام بر اساس تلفظ عربی آوانگاری نکرده اند، بلکه بر مبنای ادبیات کتاب مقدس، معادل های انگلیسی آنها را به کار برده اند.
البته اگر اسم خاص یا اصطلاحی که به عنوان یک مدخل به کار گرفته شده، معادلی در زبان لاتین نداشته باشد، بر مبنای تلفظ عربی اش آوانگاری شده است؛ مانند همه نامها و اسامی خاص مربوط به حوزه اسلام نظیر علی بن ابی طالب، ابوبکر، حمزه بن عبدالمطلب و فاطمه که در متون مقدس غربیان بکار نرفته و اصطلاحاتی نظیر جن، مصحف، معتزله، ناموس، حنیف، برزخ و بسمله که تنها در حوزه اسلام مطرح شده است. این روش هر چند برای غربیان مفهوم تر و مقبول تر است، این ایراد را دارد که از سیستم جامعی جهت ارجاع مدخل های هم معنا، بی بهره است.
به لحاظ اهمیت نقطه نظرات مستشرقان پیرامون مباحث اسلامی، در این نوشتار ترجمه یکی از مقالات دایرةالمعارف مذکور تحت عنوان «فاطمه» ارائه خواهد شد.
مؤلف این مقاله خانم جین دَمن مک اولیف، استاد کنونی مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون (آمریکا) است. که پیش تر از او یاد شد. وی در سال 1979، فوق لیسانس خود را در زمینه مطالعات ادیان از دانشگاه تورنتو (کانادا) دریافت کرده و در سال 1984، موفق به کسب دکتری مطالعات اسلامی از همان دانشگاه شده است. وی از سال 1986 تا 1992 در دانشگاه های امورای (Emory)، آتلانتا (Atlanta) و جورجیا (Georgia) به تدریس مطالعات دینی و اسلامی مشغول بوده، و از سال 1992 تا 2000 استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه تورنتو بوده است. بیشتر مقالات و کتابهای مک اولیف درباره مسیح، مسیحیت و مسیحیان از منظر قرآن است. عناوین پاره ای از کتاب ها و مقالات وی چنین است: مسیحیان در قرآن و تفسیر؛ برگزیده تمام زنان عالم؛ مریم و فاطمه در تفاسیر قرآن؛ شناخت صائبین در تفاسیر قرآن؛ بافت قرآنی تحقیقات مسلمانان درباره تورات و انجیل؛ اهل کتاب در یک تفسیر فارسی؛ دیدگاه های طبری و ابن کثیر در باب تأویل قرآن.
دانلود متن کامل مقاله(فرمت پی دی اف، 238 کیلوبایت)
منبع: بینات، زمستان 1386، شماره4.
{jcomments on}
