چکیده
بررسی اندیشه تاریخی شهید بهشتی عنوان پژوهش حاضر است. از آنجایی که اندیشه تاریخی شهید بهشتی در میان پژوهشگران مغفول مانده است، نگارش تحقیق حاضر ضروری به نظر می¬رسد. دکتر بهشتی از جمله محققین و نظریه پردازان در عرصه دین پژوهی و اسلام شناسی است. وی برای بیان دیدگاه هایش، از مثال ها و حوادث تاریخی بهره می گیرد.
این گفته های تاریخی بیشتر پیرامون پیامبران الهی و تاریخ اسلام است. فرضیه ما این است که او دارای یک اندیشه تاریخی است. مطابق این اندیشه، شیوه تحقیق در عرصه دین پژوهی و اسلام شناسی، به شیوه علوم تجربی و علوم عقلی کامل نیست.
این اندیشه روش صحیح را، استفاده از مآخذ اصلی مربوط به دین، و تحقیق به شیوه ای که امروزه در متدولوژی، شیوه تحقیق تاریخی نامیده می شود می داند. دکتر بهشتی معتقد است مهمترین منبع اصلی برای دین پژوهی و معرفی صحیح اسلام، استفاده از منابع تاریخی اصیل و دست اوّل است، و استفاده از کتب فقهی، حدیثی و اعتقادی خود به تنهایی کافی نیست. وی برای تغییر نگاه حوزه های دینی به این مساله، برنامه مطالعاتی دین پژوهی تاریخ محور را طرح ریزی و پیشنهاد می کند.
جمع بندی و نتیجه گیری:
بر اساس آرای استخراج شده از آثار دکتر بهشتی پیرامون اندیشه¬های ایشان به صورت کلّی، و تاریخ به خصوص، به این نتیجه دست یافتیم که از مهمترین اندیشه های دکتر بهشتی در حوزه علم تاریخ این است که: تاریخ یکی از مهم ترین منابع اصلی، برای کشف مسائل دین پژوهی است، و اکتفا به پژوهش در کتاب های فقهی، حدیثی و اعتقادی محض، برای شناخت و معرفی دین کافی نیست.
از دیدگاه وی بهترین روش برای شناخت و معرفی یک دین، پژوهش و تحقیق در منابع اصلی و دست اوّل تاریخی خود آن دین است. این پژوهش ها باید با شیوه تحقیق تاریخی انجام گیرد، نه با شیوه تحقیق علوم تجربی و یا علوم عقلی. از منظر شهید بهشتی بدون بهره وری از علم تاریخ و آثار تاریخی دست اوّل، دین واقعی اسلام شناخته نخواهد شد و هر روشی دیگر در راه شناخت دین اسلام، ناقص است. از مجموع گفتارهای شهید بهشتی می توان گفت که: این اندیشه تاریخی است که از درون خود دیگر اندیشه ها چون اندیشه سیاسی و اجتماعی را پدید می آورد. چرا که اندیشه تاریخی، مبناها و مسیری را در ذهن انسان ترسیم می کند که از طریق آن اندیشه سیاسی و اجتماعی آنها شکل می یابد.
شهید بهشتی یک اسلام شناس و نظریه پرداز، در حوزه دین پژوهی است. او تلاش دارد روشی را که در شناخت اسلام و احکام دینی به کار می گیرد، با تکیه بر نگاه تاریخ پژوهی، و در منابع تاریخی اصیل و دست اول باشد. او روش درست برای شناختن یک دین را اینگونه می داند که: باید مآخذ اصلی مربوط به آن دین را به دست آورده، و روی آن¬ها با شیوه تحقیق علوم نقلی – و نه علوم تجربی و نه علوم عقلی، بلکه با شیوه تحقیق تاریخی – که امروزه در متدولوژی، به عنوان شیوه تحقیق تاریخی نامیده می شود، روی مدارک و مآخذ درجه اوّل آن دین تحقیق کنیم تا آن دین را بشناسیم.
از دیدگاه دکتر بهشتی، تجربه تاریخی یکی از راه های مهم در جهت یافتن مسیر صحیح در زندگی اجتماعی و سیاسی یک جامعه است. بر اساس همین دیدگاه او انقلاب اسلامی ایران را، یک تجربه جدید تاریخی می داند. وی معتقد است تجربه های تاریخی سرمایه ای ارزشمند برای انسان ها است که به واسطه آنها می توانند راه را از چاه تشخیص دهند.
شهید بهشتی با بهره وری از تاریخ به مسائل اعتقادی و فلسفی نیز می پردازد. او با بهره گیری از مثال های تاریخی سعی دارد این مباحث را قابل فهم¬تر نماید. او نسبت به نحوه تطور در حوادث تاریخی نیز، نه تنها قائل به عدم وجود جبر می باشد، بلکه معتقد به اختیار و آزادی، و نقش فعّال انسان در رویدادهای تاریخی است.
اگر چه شهید بهشتی یک مورخ محض نیست، امّا با مطالعه مطالب اندک و پراکنده تاریخی ایشان، و با نگاه به مجموع آثار او در موضوعات مختلف می توان به این نتیجه رسید که: وی با یک نگاهی خاصّ به تاریخ می نگریسته است. این نگاه تاریخی دکتر بهشتی بر دیگر اندیشه های او در حوزه های اجتماعی و سیاسی نیز تاثیر گذاشته است. یکی از تاثیرات این اندیشه او را می توان در برنامه ای که ایشان برای تغییر و تحوّل در پژوهشگاه ها و موسّسات دینی حوزه ارائه می دهد دید. از برنامه های اصلی ایشان در این برنامه، مطالعات دین پژوهی تاریخ محور است. بدون شک کسی که اندیشه تاریخی نداشته باشد، نمی تواند یک چنین طرحی را برای تغییر در سیستم مطالعاتی حوزه¬های دینی پیشنهاد دهد.
قابل ذکر است این تحقیق تحت این عنوان اوّلین بار بود که انجام شده است. امّا به نظر می رسد همچنان لازم است تا تحقیقات بیشتری بر روی آن انجام گیرد. شایسته است در کارهای بعدی دیدگاه شهید بهشتی را با دیگر نظریه پردازان در این حوزه مقایسه نمود.
این تحقیق در راه به ثمر رسیدن خود با مشکلات فراوانی چون عدم دسترسی آسان به آثار شهید بهشتی و نبود کتب و مقالات پیرامون این موضوع همراه بوده است.
“الحمد لله ربّ العالمین”
فهرست مطالب
فصل اوّل: 33
کلّیات و مفهوم شناسی 33
1- کلیات 34
1-1: تعریف مساله 34
1-2: سوال اصلی 35
1-3: سوالات فرعی 35
1-4: فرضیه تحقیق 35
1-5: پیشینه تحقیق 36
1-6: جنبه جدید بودن و نو آوری تحقیق: 36
1-7: روش تحقیق و گرد آوری اطّلاعات 36
1-8: روش گرد آوری 37
1-9: قلمرو تحقیق 37
2- مفهوم شناسی 37
2-1: اندیشه 37
2-2: تاریخ 37
فصل دوّم: 38
شهید بهشتی و آثار او 38
مقدّمه: 39
1- زندگینامه 40
1-1: تولّد و شکوفایی 40
1-2: آغاز تحصیل 41
1-3: ورود به حوزه دینی 42
1-4: ورود به حوزه علمیه قم 44
1-5: ورود به دانشگاه 47
1-6: فعالیتهای اجتماعی 49
1-7: تلاش برای اصلاح در نظام آموزشی حوزه 51
1-8: آغاز مبارزات انقلابی 52
1-9: سفر به آلمان 54
1-10: تاسیس مرکز اسلامی هامبورگ 55
1-11: بازگشت به ایران 56
1-12: تشکیل حزب جمهوری اسلامی 57
1-13: مسئولیتهای دولتی 58
1-14: شهادت 59
2- ویژگیها علمی و شخصیتی 60
3- بررسی آثار و کتب شهید بهشتی 61
3-1: اقتصاد اسلامی 61
3-2: بانکداری، ربا و قوانین مالی اسلام 61
3-3: پنج گفتار 62
3-4: پیامبری از نگاهی دیگر 62
3-5: حج در قرآن 62
3-6: حق و باطل از دیدگاه قرآن 63
3-7: خدا از دیدگاه قرآن 64
3-8: درس گفتارهای فلسفه دین 64
3-9: ربا در اسلام 64
3-10: رسالت دانشگاه و دانشجو 65
3-11: روش برداشت از قرآن 65
3-12: روحانیت در اسلام و در میان مسلمین 65
3-13: سرود یکتاپرستی 66
3-14: سلسله درسهای اسلامی – مسأله مالکیت 66
3-15: سلسله درسهای اسلامی – شناخت 66
3-16: شناخت از دیدگاه فطرت 66
3-17: شناخت از دیدگاه قرآن 67
3-18: کدام مسلک؟ 67
3-19: مبارزه پیروز 67
3-20: مبانی نظری قانونی اساسی 68
3-21: محیط پیدایش اسلام 68
3-22: مواضع ما 69
3-23: نقش آزادی در تربیت کودکان 69
3-24: نقش ایمان در زندگی انسان 70
3-25: نماز چیست؟ 70
فصل سوّم: 71
مبانی و مفاهیم اندیشه تاریخی شهید بهشتی 71
مقدّمه 106
1. مبانی اندیشه تاریخی شهید بهشتی 107
1-1. معرفت شناسی 107
1-1-1. موضوع معرفت شناسی 107
1-1-2. ذهن و عین 108
1-1-3. امکان شناخت 109
1-1-3-1. ارزش آگاهی و شناخت 109
1-1-3-2. نسبت میان حقیقت و واقعیّت 110
1-1-4. انواع آگاهی 111
1-1-4-1. مسائل نیازمند شناخت و کسب آگاهی 112
1-1-4. گونههای موضوع شناخت 114
1-1-5. ابزار شناخت 116
1-1-5-1. شناخت در قرآن 116
1-1-5-2. فؤاد چیست؟ 117
1-1-5-3. تفکر درباره طبیعت 119
1-1-5-4. تفکّر درباره تاریخ 119
1-1-5-5. تفکر درباره انسان شناسی 119
1-1-6. عوامل بازدارنده از شناخت علمی روشن 119
1-1-6-1. پیروی از هوی و هوس 120
1-1-6-2. عادات و سنّتهای نیاکان 120
1-1-6-3. خودباختگی در برابر بزرگان و قدرتها 120
1-1-7. مهمترین ابزار شناخت 120
1-1-8.. آگاهی علمی 121
1-1-9. عقل و عقلانیت 122
1-1-10. شناخت قاطع 124
1-2. هستی شناسی 125
1-2-1. هستی 125
1-2-2. جهان واقعی 125
1-2-2-1. نظم جهان 125
1-2-2-2. شدن، نظم و عامل آن 126
1-2-2-3. شعور حاکم بر جهان 126
1-2-4. حیات 127
1-2-5. تکامل 127
1-2-5-1. تکامل انسان 127
1-3. انسان شناسی 129
1-3-1. فلسفه انسان شناسی 129
1-3-2. مفهوم انسان شناسی 129
1-3-3. انسان شناسی دینی 130
1-3-4. انسان از دیدگاه اسلام 130
1-3-5. پیدایش انسان 131
1-3-6. انسان در قرآن 132
1-3-7. انسان وارسته 133
1-3-8.. انسان و اختیار 134
1-3-8-1. حوزه اراده انسان 135
1-3-9. انسان و مکتب 136
1-4. روش شناسی 141
1-4-1. روش شناسی چیست؟ 141
1-4-2. روش تحقیق در مباحث دینی 141
1-4-3. روش تحقیقی در شناخت دین 143
1-4-4. روش تحقیقی در شناخت ادیان 143
1-4-5. بینش و روش فقهی شهید بهشتی 144
1-4-5-1. دخالت بخشیدن تفکّر انقلابی و پویایی در اجتهاد 145
1-4-5-2. ضرورت و نقش دولت اسلامی 147
2. مفاهیم اندیشه تاریخی شهید بهشتی 149
2-1. جامعه 149
2-1-1. اقسام جامعه 150
2-1-1-1. خانواده 150
2-1-1-2. قبیله 150
2-1-1-3. ملّت 150
2-1-2. فرد و جامعه 151
2-1-2-1. اصالت فرد 151
2-1-2-2. اصالت جامعه 151
2-1-2-3. اصالت آمیخته فرد و جامعه 152
2-1-3. گروهبندیهای اجتماعی 152
2-1-4. دیدگاه اسلام 153
2-1-5. جامعه اسلامی 153
2-1-6. جامعه سیاسی 154
2-2. اسلام 156
2-2-1. اسلام، دین انسان سازی 156
2-2-2. اسلام دین جامع 157
2-2-3. اسلام دین جامعه سازی 158
2-2-4. اسلام دین سیاست و تقرب الهی 159
2-2-5. اسلام، دعوتی جهانی 159
2-2-6. اسلام، دین پویایی 160
2-2-7. اسلام دین قسط و عدل 160
2-2-8. اسلام دین شورا 160
2-3. عقل 161
2-4. فطرت 162
2-5. آزادی 163
2-5-1. افترا و تهمت اخلاقی 165
2-5-2. توهین و تمسخر 165
2-5-3. افشای اسرار شخصی دیگران 166
2-5-4. افشای مسائل امنیتی 166
2-5-5. به زشتی سخن گفتن 166
2-5-6. اهانت به مقدسات 166
2-5-7. ترویج فساد و فحشا 167
2-6. توحید 167
2-7. جهان بینی 168
2-8. تشکیلات و سازمان دهی 169
2-9. مفهوم نظام امّت و امامت 172
2-9-1. حکومتها 172
2-9-2. نظام امامت 173
2-9-3. جمهوری اسلامی 173
2-9-4. نظام امت و امامت 174
فصل چهارم: 176
أهمّ دیدگاه‌های شهید بهشتی در حوزه تاریخ 176
مقدّمه 177
1- تاریخ 178
1- 1 : تعریف تاریخ 178
1-2 : معنای اصطلاحی تاریخ 179
1-2-1: تاریخ به معنای حوادث و وقایع گذشته 179
1-2-2: تاریخ به معنای آگاهی از حوادث و وقایع گذشته 179
1-2-3: نسبت این دو معنا با یکدیگر 179
1-3: موضوع علم تاریخ 180
2- جایگاه تاریخ در قرآن 181
2-1: ضرورت آگاهی بر سنّتهای تاریخی 181
2-2: توجّه قرآن به سنّتهای تاریخی 181
2-3: جدال حقّ و باطل در بستر تاریخ 184
3- سنّتهای الهی در قرآن 186
3-1: شکست ناپذیری رسالت آسمانی 186
3-2: اجل همگانی یک جامعه 187
3-3: سنّتهای ملل پیشین 188
3-4: انسان عامل تغییر و تحول جامعه 189
3-5: مبارزه پیامبران با خوش گذرانان 189
3-6: اطاعت از اوامر الهی، سبب رفاه اجتماعی 190
3_7: فسق و فجور سبب نابودی جامعه 191
3-8: گرایش به دین یک سنّت الهی 191
4- جایگاه و نقش پیامبران (ع) 192
4-1: پیامبران چه کسانی هستند؟ 193
4-2: امتیازات پیامبران 193
4-2-1: اعجاز 193
4-2-1-1: معجزه بزرگترین نشانه پیغمبران (ع) 194
4-2-2: عصمت 194
4-2-2-1: مصونیت از اشتباه 194
4-2-3: وحی 195
4-2-3-1: نقش وحی 195
4-2-3-2: حرکت انبیاء در پرتو وحی 196
4-3: برخی دیگر از خصوصیات پیامبران 197
4-3-1: رهبری و حرکت آفرینی 197
4-3-2: خلوص و قاطعیت و درگیری با جهل، ظلم و فساد 197
4-3-3: سازندگی و سعادت برای همگان 198
4-3-4: عادی بودن زندگی شخصی و خصوصی 198
4-4: پیامبران مشهور و تاثیرگذار در حرکتهای مهمّ تاریخی 198
4-4-1: حضرت ابراهیم (ع) 199
4-4-2: حضرت موسی (ع) 199
4-4-3: حضرت عیسی (ع) 201
4-4-4: حضرت محمّد مصطفی (ص) 202
5- پایان تاریخ 203
5-1: پایان تاریخ از دیدگاه غرب 203
5-2: پایان تاریخ از دیدگاه شیعه 204
5-2-1: مشخصات موعود و ظهور 205
5-2-2: قبل از ظهور 205
5-2-3: امام مهدی (ع) و یاران راستینش 206
5-2-4: حوادث قبل از پیروزیِ جناحِ حقّ 207
5-2-5: تحمّل رنج و تلاش در راه پیروزی 207
5-2-6: امداد غیبی و حمایت الهی 208
5-2-7: افزایش علم و آگاهیهای عمومی 209
5-2-8: حکومت و حاکمیت در دستان مستضعفین 210
5-2-9: برپایی عدالت 210
5-2-10: زیاد شدن نعمتها و برکتها 211
5-2-11: ازدیاد ثروت و رام شدن طبیعت 211
5-2-12: امنیت و آرامش 211
5-2-13: گسترش دوستی و محبّت و صمیمیّت 212
5-2-14: رفع غم و درد 212
5-2-15: پایان کار تاریخ 213
6- حرکت تاریخ 213
6-1: عوامل موثر در حرکت تاریخ از دیدگاه شهید بهشتی 213
6-2: ماتریالیسم دیالکتیک 214
6-2-1: سیر حرکت تاریخ در ماتریالیسم دیالکتیک، و نقد اصالتِ تاریخ، در آن 215
7- روش شهید بهشتی در پرداختن به موضوعات تاریخی 216
7-1: طرحهای علمی و تحقیقاتی شهید بهشتی در حوزه با محوریت و نگاه تاریخی 218
7-1-1: طرح علمی مؤسسه تحقیقاتی مسائل اسلامی 218
7-1-2: طرح علمی مؤسسه تحقیقاتی 220
بخش اوّل 221
بخش دوّم 221
بخش سوّم 222
بخش چهارم 222
بخش پنجم 224
بخش ششم 224
بخش هفتم 224
بخش هشتم 225
جمع بندی و نتیجه گیری: 226
Abstract 228
فهرست منابع و مآخذ 230
