نقش اخلاق رسول‌ خدا (صلی الله علیه و آله) در پی‌ریزی تمدن اسلامی

چکیده:
اخلاق از اصلی‌ترین وجوه انسان‌شناختی فردی و اجتماعی و یکی از مؤلفه‌های اصلی تاثیرگذار در پی‌ریزی و فرازوفرود و نیل صعود یا سقوط تمدن‌ها در طول تاریخ تا به امروز بوده است. در این تحقیق نقش اخلاق نبوی (صلی الله علیه و آله) به روش توصیفی- تحلیلی در پی ریزی تمدن اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که اخلاق نبوی (صلی الله علیه و آله) به‌عنوان اسوه کامل خُلقی- رفتاری در آموزه‌های اسلامی، مهم‌ترین عامل در امر خودسازی و تعلیم و تربیت فردی، تهذیب و تربیت و رشد و تعالی اخلاق اجتماعی، پالایش قدرت و سیاست از هواها و تمنیات نفسانی، استخدام قدرت در خدمت امت و سرانجام در امر معیشت و امور اقتصادی شامل تولید، توزیع و مصرف، پرهیز از تجمل و اسراف، امانتداری در بیت المآل و … در شکل‌گیری تمدن اسلامی در مدینه بود؛ تمدنی که به مثابه اسوه، باید ازآن به مدینه النبی (صلی الله علیه و آله) یادکرد. قرآن کریم و همه ادله، شواهد و گزارش‌های تاریخی مؤید مدعای مذکورند و به فراخور در این نوشته مورد استناد و استشهاد قرارگرفته‌اند.

واژگان کلیدی: اخلاق، اخلاق رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)، تمدن اسلامی، اخلاق تعلیم و تربیتی، اخلاق اجتماعی، اخلاق سیاسی، اخلاق معیشتی- اقتصادی.

فصل اول: کلیات و مبانی و مفاهیم اساسی اخلاق در تمدن
1. طرح تحقیق 2
1-1. بیان مسئله 2
1-2. اهداف تحقیق 3
1-3. ضرورت تحقیق 4
1-4. نظریه‌پردازی یا نوآوری تحقيق 6
1-5. پیشینه تحقیق 6
1-6. معرفی منابع تحقیق 7
1-7. پرسش‌های تحقیق 13
1-8. فرضیه‌ها 13
1-9. روش تحقیق: 14
2. اخلاق: چیستی، مبانی و مفاهیم 14
2-1. تعریف لغوی و اصطلاحی اخلاق 15
2-2. پیشینه علمی اخلاق 18
2-3. مبانی اخلاق 22
2-4. مواریث و مفاهیم اخلاق 24
3. تمدن: چیستی، مبانی و مفاهیم 27
3-1. مفهوم شناسی تمدن 27
3-2. مفهوم اصطلاحی تمدن 29
3-3. پیشینه علمی تمدن 32
3-4. مبانی تمدن 33
3-5. تمدن اسلامى 38
4. اخلاق نبوی و تمدن و تمدن اسلامی 40
4-1. تعریف اخلاق نبوی 41
4-2. مبانی قرآنی اخلاق نبوی 41
4-3. اخلاق نبوی، تراز کمال انسانی 42
4-4. نسبت میان اخلاق نبوی و تمدن 43
4- 5 . جایگاه و نقش اخلاق نبوی در هندسه و مهندسی تمدن اسلامی 44
4-6. اخلاق نبوی عیار و معیار تمدن اسلامی 45
4-7. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری فصل 47
فصل دوم: نقش اخلاق نبوی درساخت نظام تعلیم وتربیتیِ تمدن اسلامی
1. مقدمه 54
2-1. اهمیت و تقدم ذاتی نظام فکری- و تعلیم تربیتی در تمدن اسلامی 55
2-1-1. ویژگی‌های نظام فکری- و تعلیم تربیتی در تمدن اسلامی 56
2-1-2. نقش اخلاق در زیست و هویت سازی انسانی 58
2-2. فطرت مبنای اخلاق نبوی 68
2-2-1. فطرت در قرآن و حدیث 70
2-2-1. اخلاق نبوی عامل همبستگی جامعه نوین اسلامی 75
2-3. نقش صفات اخلاق نبوی درساخت نظام تعلیم وتربیتیِ تمدن اسلامی 81
2-3-1. حق گرایی 81
حق گرایی در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 82
2-3-2. نوع دوستی 84
نوع دوستی در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 84
2-3-3. سعه صدر 86
سعه صدر در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 87
2-3-4. زهد و پارسایی 89
2-3-5. ساده‏زيستى‏ 91
سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در ساده زیستی 91
2-3-6. نرمخویی 96
2-3-7. حلم وبردباری 104
حلم و بردباری در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 105
2-3-8. عفو وگذشت 109
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری فصل: 115
فصل سوم: نقش اخلاق نبوی در ساخت نظام اجتماعی تمدن اسلامی
مقدمه 118
3-1. عدالت مبنای اخلاقی مدیریت نظام اجتماعی تمدن اسلامی 119
3-1-1. عدالت مبنای تربیت اخلاقی انسان در انسان‎شناسی اسلامی 121
3-2. عدالت مبنای تربیت اخلاقی نوع انسانی در نظام اجتماعی تمدن اسلامی 124
3-3. اصول وحدود ثابت مدیریت اخلاقیِ ساخت نظام اجتماعی تمدن اسلامی درسیره نبوی (صلی الله علیه و آله) 129
3-3-1. اصل وحدت نوعی اجتماع انسانی 129
3-3-2. تمایز بین حقوق فردی و حقوق اجتماعی 133
3-3-3. اخوت ایمانی 135
3-3-4. قسط و مساوات 138
3-4. نقش صفات اخلاق نبوی در مدیریت وساخت نظام اجتماعی تمدن اسلامی 140
3-4-1. عدالت گرایی 141
3-4-2. علم وآگاهی 147
3-4-3. انفاق 148
3-4-4. ایثار 150
3-4-5. تعاون 153
3-4-6. محبت و مهرورزی 154
3-4-7. وفای به عهد 155
3-4-8. حسن خلق 156
3-4-9. صبر و مدارا 159
جمع بندی و نتیجه گیری فصل 161
فصل چهارم: نقش اخلاق نبوی درساخت نظام سیاسی تمدن اسلامی
مقدمه 164
4-1. رابطه سیاست اخلاقی و اخلاق سیاسی 164
4-2. مفهوم شناسی و غایت سیاست در سنت اسلامی 165
4-3. اصول وحدود ثابت مدیریت اخلاقیِ ساخت نظام سیاسی تمدن اسلامی درسیره نبوی 167
4-3-1. خدامحوری و غایت مداری 167
4-3-2. عدالت مبنای مشروعیت قدرت 171
4-3-3. اصل مساوات 174
4-4. نقش صفات اخلاق نبوی در مدیریت وساخت نظام سیاسی تمدن اسلامی 179
4-4-1. کرامت 181
4-3-1-3. کرامت انسانی در سیره رفتاری نبوی 181
4-3-2. رحمت ورافت 184
رحمت و رأفت رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در روایات 184
4-3-3. مسئولیت پذیری 189
4-3-4. شور ومشورت 190
4-3-3-4. مشورت در سیره اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) 191
4-3-5. تواضع وفروتنی 196
4-3-6. اخلاص 198
4-3-6-1. اخلاص در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 199
4-3-7. صداقت و راستگویی 203
4-3-7-1. صداقت و راست‌گویی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) 203
4-3-8. مردم داری 206
4-3-9. خدمتگزاری 209
4-3-10. امانت‌داری 212
4-3-10-1. امانت‌داری از منظر قرآن 213
4-3-10-2. سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در امانت‌داری 214
جمع بندی و نتیجه گیری فصل 216
فصل پنجم: نقش اخلاق نبوی در ساخت نظام اقتصادی تمدن اسلامی
مقدمه 219
5-1. جایگاه و نقش اقتصاد در نظام تمدن اسلامی 220
5-1-1. جایگاه و نقش بنیادین اقتصاد در صورت‌بندی تمدن اسلامی 220
5-2. اصول اخلاق در مدیریت حوزه‌های مختلف اقتصادی در ساخت نظام اقتصادی تمدن اسلامی 224
5-2-1. اصول اخلاق رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در حوزه تولید 224
الف: اشتغالزایی و کارآفرینی 227
ب: تلاش برای تولید و حمایت از تولیدکنندگان 230
ج: کار و تولید در سیره نبوی(صلی الله علیه و آله) 232
5-2-2. اصول اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در توزیع 232
الف: اصل توجه به تأمین عدالت اجتماعی 235
ب: مساوات و نفی تبعیض در توزیع اموال 237
ج: رسیدن به عدالت اجتماعی- اقتصادی 240
5-2-3. اصول اخلاقی حاکم بر مصرف در سیره رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) 241
الف: لزوم کنترل مصرف 243
ب: تبیین معیارهای الگوی صحیح مصرف 243
ج: پرهیز از اسراف و رعایت اعتدال در مصرف 244
د: رعایت حدّ کفا‌ف پرهیز از رفاه‌زدگی و مصرف‌گرایی 246
5-3. نقش صفات اخلاق نبوی در مدیریت و ساخت نظام اقتصادی تمدن اسلامی(در مدیریت تولید) 248
5-3-1. کم‌فروشی در تولید 248
الف:کم‌فروشی در سیره اخلاقی رسولخدا(صلی الله علیه و آله) 248
5-3-2. غِش در تولید از دیدگاه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) 252
الف: غِش در سیره اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) 253
5-3-3. تشویق و ترغیب (تشویق افراد به کار تولیدی توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله)؛ و …) 256
الف: فضیلت کار و تولید 256
ب: سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حمایت از کار و تولید 257
ج: جلوه‌های کار و تولید در سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله) 258
1. تشویق به تجارت و بازرگانی 258
2. تشویق به کشاورزی 260
3. دامداری 262
4. تشویق به یادگیری و توسعه و تولید صنایع دستی 263
5-3-4. ارزش‌گذاری به کار و کارگر 265
الف: تشویق به کار کردن و بوسیدن دست کارگر 266
ب: سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)در فضیلت کار و تلاش و تجارت 267
5-3-5. تخصص گرایی در تولید 268
الف: تخصص گرایی در سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 268
5-4 نقش صفات اخلاق نبوی در مدیریت و ساخت نظام اقتصادی تمدن اسلامی(در مدیریت توزیع) 270
الف: مساوات در توزیع 270
1. مساوات در کلام رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) 270
2. اقسام مساوات در سیره اخلاقی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) 274
الف: مساوات اجتماعی 274
ب: مساوات در برابر قانون 274
ج: مساوات در تقسیم بیت‌المال 275
د: مساوات درگرفتن مالیات‌های اسلامی 276
5-4-1. پرهیز از احتکار مایحتاج افرادجامعه 277
5-4-2. پرهیز از گران‌فروشی 280
الف: گران‌فروشی در قرآن و سنت 281
الف: پرهیز از تبانی بر گران‌فروشی 282
5-4-3. پرهيز از اسراف و تبذير 284
ب: معیارهای تشخیص اسراف و تبذیر 285
5-4-4. پرهیز از تجملگرايى‏ 286
تجمل‌گرایی در قران و سنت 287
5-4-6. پرهیز از تکاثر 291
الف: پرهیز از تکاثر در سیره اخلاقی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) 293
نتیجه گیری فصل 295
جمع بندی و نتیجه گیری رساله
فهرست منابع 308
ABSTRACT: 317

جمع بندی و نتیجه گیری رساله

در نظام اخلاقی اسلام که منبعث از وحی الهی است اخلاق در دو حوزه فردی و اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت که در حوزه فردی اخلاق جایگاه و نقش مهمی در تزکیه و اصلاح نفس و کمال آدمی دارد؛ که این اصلاح نفس در اخلاق فردی موجب اصلاح رفتارهای جامعه و اجتماع می‌گردد و زمینه‌های پی‌ریزی و ایجاد تمدنی با معیارهای اخلاقی را فراهم می‌سازد؛ که در این تحقیق بررسی جایگاه و نقش اخلاق بنا بر تعالیم و سیره اخلاقی و مدیریتی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در پی‌ریزی و ساخت تمدن اسلامی بررسی گردید ازاین‌رو مشخص گردید که مسائل اخلاقی آثار عمیق و گسترده‌ای در تنظیم جنبه‌های مختلف تمدنی فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جوامع دارد جامعه و تمدن اسلامی هم از این قاعده فراگیر و عمومی مستثنا نیست بر این اساس نقش اخلاق نبوی در شکل‌گیری چهار مؤلفه و رکن اصلی تمدن فکری فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی موردبررسی و تحلیل قرار گرفت.

اخلاق به‌عنوان عنصر مهم و اصلی در شکل‌گیری هویت انسانی نقش حیاتی و بنیادی داشته است؛ و هویت انسانی از اهمیت بسیار بالای برخوردار است و هویت انسانی چیزی جز فهم انسانی فضایل اخلاقی و عواطف انسانی نیست.

جایگاه و نقش اخلاق در تمدن از اهمیت والای برخوردار است به‌طوری‌که نظام اخلاقی که متضمن نهاد اخلاق و عقلانیت اخلاقی باشد، نقش محوری را در وحدت بخشی به سازه‌های تمدنی خواهد داشت. در تمدن اسلامی نیز اخلاق از اساسی‌ترین و مهم‌ترین سازه‌های تمدنی محسوب می‌شود زیرا قران کریم به‌عنوان اساس‌نامه تمدن اسلامی آیات فراوانی درباره اخلاق و عمل به آموزه‌های اخلاقی دارد، رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) پس از بعثت محوری‌ترین شعار خود را تکمیل فضایل و مکارم اخلاقی اعلام نمود. در شکل‌گیری اخلاق نبوی و تأثیر آن در پی‌ریزی تمدن اسلامی عوامل زیادی مؤثر بوده‌اند از مهم‌ترین مبانی اخلاقی رسول‌خدا که در ایجاد تمدن اسلامی نیز کمکی فراوان نمود فطرت بود که یکی از مبانی اخلاق رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)فطرت بود؛ هم‌چنین فطرت به‌عنوان مبنای تعلیم و تربیت رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) قرار گرفت که دارای ویژگی‌های بود که عبارت‌اند از: خدامحوری، اخلاق محوری، تقدم تزکیه بر تعلیم که این ویژگی‌های فطری دستگاه تعلیم و تربیت رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)را برای همه مردم قابل‌فهم و سهل و آسان نمود و قلب‌های پاک و فطرت‌های زلال دعوت رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) را بسیار زود می‌پذیرفتند و در پی یادگیری و تبلیغ آن بر می‌ آمدند.

اخلاق نبوی عامل همبستگی جامعه نوین اسلامی گردید، خوش‌اخلاقی نه‌تنها عامل موفقیت و پیروزی‌اش قلمداد می‌شد، بلکه عامل همبستگی، اتحاد و برادری در جامعه اسلامی بود. اخلاق محمدی(صلی الله علیه و آله) و جلوه‌های نورانی آن در روح و روان مردمان تشنه اخلاق و عدالت تاثیرگزار بود و در برابر شکنجه‌ها و ناسزاها و رفتارهای غیراخلاقی سران مشرک در جذب مردم به اسلام تأثیر شگرفی داشت. صفات و ویژگی‌های اخلاق نبوی که در مدیریت و ساخت نظام تعلیم و تربیتی در تمدن اسلامی نقش داشتند عبارت‌اند از: حق‌گرایی، نوع‌دوستی، سعه‌صدر، زهد و پارسایی، ساده زیستی، نرم‌خویی، حلم و بردباری، عفو و گذشت، که این صفات و ویژگی‌ها در پی‌ریزی و ساخت تمدن اسلامی و ایجاد و گسترش نظام فکری، فرهنگی و تعلیم و تربیتی تمدن اسلامی نقش اساسی را داشت به‌طوری‌که پس از مدتی کوتاهی که از تأسیس تمدن اسلامی گذشت، این تمدن یکی از تمدن‌های مؤثر و تاثیرگزار در حوزه فکر و فرهنگ و تعلیم و تربیت بود.

اخلاق اجتماعی رسول‌خدا و تأثیر آن در شکل‌گیری نظام اجتماعی تمدن اسلامی نیز می‌توان نتیجه گرفت که اصول اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) ساز و کار اصلی و راهبردی ایجاد همبستگی ملی و مشارکت اجتماعی و تشکیل امت واحده و جامعه اسلامی عاری از هرگونه تعصب قبیله‌ای نژادی و سرزمینی و … گردید که شکل‌گیری این اجتماع سبب گردید که جامعه جاهلی که مبنای اصلی آن تعصب قبیله‌ای بود تبدیل به جامعه اسلامی گردد که مبنای تعصب آن پرستش خدای یگانه و مسلمان بودن باشد؛ و شکل‌گیری این اجتماع جز با اخلاق و مدیریت اخلاقی رسول‌خدا در این محدوده زمانی کوتاه میسر نبود.

نقش اخلاق رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در پی‌ریزی نظام تعلیم و تربیتی تمدن اسلامی از جهات سیره علمی، سیره گفتاری، سیره رفتاری و سیره اخلاقی و نهادی و تشکیلاتی بررسی گردید و به این نتیجه منتهی شد که اخلاق علمی و سیره رفتاری رسول‌ خدا (صلی الله علیه و آله) در ایجاد و گسترش مباحث علمی فکری و فرهنگی و دستگاه تعلیم تربیت تمدن اسلامی تأثیر مستقیم و در رشد و شکوفایی علمی مسلمانان تأثیر بسزایی داشته است به‌طوری‌که در قرن دوم سوم و چهارم تمدن اسلامی ازلحاظ تولید علم و فکر و فرهنگ و تعلیم تربیت در جهان حرف اول را می‌زد.

در سیره اخلاقی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نوع انسان‎ها فارغ از اینکه از کدام قوم و قبیله‎ای باشند یا نباشند، از کدام جغرافیا یا رنگ و نژادی باشند یا نباشند، در نظام اجتماعی اسلام باهم برابرند و همین باهم بودن و برابر بودن یکپارچگی جامعه‎ی اسلامی را می‎سازد. از اصول ثابت مدیریت اخلاقی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در ساخت نظام اجتماعی تمدن اسلامی تمایز بین حقوق فردی و حقوق اجتماعی افراد است. حقوق فردی هرکدام از آحاد جامعه‎ی اسلامی به سرشت انسانی و وحدت نوعی تمامی انسان‎ها از نگاه اسلام برمی‎گردد؛ انسان‎هایی که از نگاه خلقت و سرشت طبیعی همه باهم برابرند و هرکدام حقوقی دارند، اما حقوق فردی آن‌ها از حقوق اجتماعی جداست. در زندگی اجتماعی اصل بر اجتماع و زندگی جمعی است و حقوق فردی نباید به‌گونه‌ای باشد که زندگی اجتماعی و حقوق جمعی افراد را به خطر بیندازد. جامعه‎ی نبوی بر پايه محکم همين برادرى و اخوت دینی استوارى گرفت و جایگزین جامعه‎ی قبیله‎ای و متشتّت جاهلی عرب شد. همین اخوت اختلاف‎ها و دشمنی‎های گوناگون و بی‎اساس آن‌ها را و آنان را در سایه‎ی ایمان و آموزه‎های ایمانی با یکدیگر مهربان کرد.

مساوات و برابری بدون در نظر داشتن قومیت، نژاد و رنگ پوست همان آموزه‎ی بی‎بدیل جامعه‎ی نبوی است که بشر هزاران سال پس از شنیدنش از رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) کوشش کرد در نظام اجتماعی غیر نبوی پیاده کند، درحالی‌که رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در ساخت نظام اجتماعی نبوی آن را به کاربست و سنگ بنای زیرین تمدن اسلامی در نظر گرفت. تمدنی که در آن‌همه مردم حقوق برابر و عادلانه دارند عدالت و برابری بین همه برقرار است و بین ثروتمند و فقیر، امیر و رعیت و شریف و وضیع فرق نمی‎گذارد؛ زیرا خداوند به عدل و احسان دستور می‎دهد و فرمان می‎دهد که به عدالت رفتار کنید، زیرا عدالت‎پیشگی به تقوا نزدیک‌تر است.

بر این اساس، سخنان، گفتار و کردار رسول(صلی الله علیه و آله) راهگشا و مقتدای مسلمانان و موردتوجه همیشگی جامعه بوده است. همین توجه سبب شد که صفات اخلاقی نبوی نقش کاربردی و عملی در مدیریت و ساختن نظام اجتماعی تمدن اسلامی داشته باشند و اجزای این جامعه را به یکدیگر پیوند بزند.

با توجه به بررسی آیات قرآن کریم و صفات و ویژگی‌های اخلاقی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) خصوصاً اخلاق اجتماعی ایشان بر هدایت مردم بیشترین تأثیر را در جذب مردم به اسلام داشت و این خود در پی‌ریزی تمدن اسلامی و گسترش آن مؤثر بوده است، اخلاق اجتماعی رسول‌ خدا (صلی الله علیه و آله) سبب گردید جامعه عرب در مواجهه با رویدادها و حوادث و در رفتارهای اجتماعی چگونه مواجه شود.

هم‌چنین به صفات اخلاق نبوی در مدیریت و ساخت نظام اجتماعی تمدن اسلامی پرداخته شد که این صفات عبارت‌اند از: عدالت گرایی، علم و آگاهی، انفاق و ایثار، تعاون، محبت و مهرورزی، وفای به عهد، حسن خلق و صبر و مدارا این صفات و ویژگی‌های اخلاق نبوی با توجه به آیات و روایات معصومین(علیهم السلام) و سیره اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) موردتحقیق و پژوهش قرار گرفت و این صفات اخلاقی در جذب مردم به اسلام و تأثیر در سبک زندگی آنان نقش مؤثری داشت و در تثبیت جایگاه رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در بین مردم نقش اساسی را ایفاء نمود به‌ طوری‌ که یکی از مستحکم‌ترین پایگاه‌های اجتماعی را در بین افراد جامعه کسب نمود به‌ طوری‌ که این پایگاه اجتماعی در طول تاریخ بی‌سابقه بود است.

با تأمل در سیره نبوی و آموزه‎های تمدنی آن حضرت به این جمع‌بندی رسیدیم که ساختن نظام اجتماعی اسلامی بدون یک مدیریت اخلاقی مبتنی بر اصول و حدود مشخص ناممکن است. رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) از همان آغازین روزهای رسالتش کوشش کرد پایه‎های این تفکر و اندیشه‎ی بزرگ را تنقیح و بیان کند تا زیرساخت تمدن اسلامی که یک نظام اجتماعی توحید محور و عدالت‎مدار است را بسازد، اجتماعی که بر دستورهای الهی و آموزه‎های قرآنی و نبوی استوار است و اصول و حدود الهی دارد.

پی‌ریزی تمدن، امری تصادفی و معلول حوادث نیست، بلکه نیازمند پیش‌زمینه‌ها و مؤلفه‌های مؤثر در شکل‌گیری تمدن و اعتلای آن است. رسول‌خدا(ص) که از این واقعیت آگاه بود از همان آغاز دعوت خود به مؤلفه‌های چون خدامحوری و غایت مداری، عدالت مبنای مشروعیت قدرت و اصل مساوات و برادری و اخوت و نقش صفات اخلاق نبوی در مدیریت و ساخت نظام سیاسی تمدن اسلامی که عبارت‌اند از کرامت، رحمت ورافت، مسئولیت‌پذیری، شور و مشورت، تواضع و فروتنی، اخلاص، صداقت و راستی، مردم‌داری، ساده زیستی، خدمتگزاری، امانت‌داری است این صفات اخلاقی رسول‌خدا(ص) مورد تحقیق و بررسی از دیدگاه آیات قرانی و میراث حدیثی معصومین(ع) قرار گرفت و به این نتیجه منتهی گردید که نقش اخلاق نبوی در پی‌ریزی تمدن اسلامی خصوصاً در ساخت نظام سیاسی آن تأثیر داشته و سیاست و اخلاق سیاسی میراث رسول‌خدا(ص) به حدی در دل‌ها نفوذ کرده بوده که مردمی را که فاقد یک نظام سیاسی منسجم و دارای ساختار بودند و بیشتر حول محور قبیله و نظام قبیله‌ای می‌چرخیدند، اما در این مدت کوتاه آن‌ها را حول محور حکومت اسلامی جمع نمود چنان در ساختار حکومتی رسول‌خدا محو شدند که حاضر بودند از جان و مال و ناموس خود در دفاع از نظام سیاسی رسول‌خدا(ص) مایه بگذارند و آن‌ها را فدای حفظ حکومت نبوی نمایند.

گرچه معیارهای اخلاق سیاسی رسول‌خدا(ص) بعد از ایشان به انحراف رفت و آن مسیری که آن حضرت طراحی کرده بود به بیراهه کشانده شد و تمدنی که توسط رسول‌خدا(ص) پایه‌گذاری گردیده بود در بعد سیاسی مسیر خود را عوض نمود که این تغییر مسیر تقریباً در تمام شئون زندگی مسلمانان تأثیر گذاشت و الا اگر این مسیر آن‌طور که رسول‌خدا(ص) طراحی کرده بود پیش می‌رفت. این تمدن درخشان‌تر و تأثیر گزارتر از این تمدن موجود بود.

با بررسی و تحلیل سیره اقتصادی رسول‌خدا(ص) و نقش آن در تمدن می‌توان گفت که اقتصاد از مهم‌ترین عوامل و عناصر در پی‌ریزی و شکل‌گیری تمدن اسلامی هست و تأثیر مستقیم در شکل‌گیری، شکوفایی و انحطاط تمدن‌ها خصوصاً تمدن اسلامی دارد. آیات زیادی در قران کریم خطاب به رسول‌خدا(ص) و امت اسلامی از جانب خداوند نازل گردیده است انسان‌ها را به آبادی زمین و تلاش برای فراهم‌سازی زمینه کار و تولید و به دست آوردن رزق و روزی حلال تشویق کرده است.

در مبحث اصول اخلاقی رسول‌خدا در بخش تولید می‌توان گفت که رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) خود به‌صورت عملی در راستای تولید و اشتغال‌زایی و کارآفرینی واردشده و هم شخصاً کار می‌کرد و مروج کار و کارآفرینی بود. سیره اخلاقی و رفتاری آن حضرت حمایت از کسب‌وکار و ایجاد شغل و اشتغال‌زایی بود و در کنار به دست آوردن رزق و روزی حلال آن را عبادت بزرگ می‌دانست. ازجمله کارهایی که در قرآن کریم و سنت رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)به آن اشاره‌شده و رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) هم به آن‌ها اهتمام جدی داشتند، کشاورزی، دام‌پروری، صنعت و معدن، معماری و خانه‌سازی کارهای اداری و خدماتی بود. در سیره اقتصادی رسول‌خدا(ص) تأکید زیادی در اتخاذ شغل کشاورزی و دام‌پروری است، مخصوصاً بر اهمیت کشاورزی پافشاری و اصرار می‌کردند.

اصول اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) در توزیع عادلانه بر پایه ی اصول اعتقادی و زیرساخت‌های معرفتی استوار است. در سیره اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، اخلاق و آداب تجارت باوجود تنوع و گستردگی خود، درواقع نتیجه اصولی است که از نوع جهان‌بینی و نگرش انسان‌شناختی اسلام همچون اصالت خدا و نیز جانشینی و مسئول بودن آدمی نشئت می‌گیرد.

در هر نظام اقتصادی، سه محور اساسی (تولید، توزیع، و مصرف) جریان دارد. این سه محور که به ترتیب ذکرشده‌اند، در طول یکدیگر قرار دارد و هر یک به‌نوبه خود دارای جایگاه و اهمیت ویژه‌ای است که عدم توجه به آن، جریان اقتصادی جامعه را با مشکل مواجه می‌سازد.

هم‌چنین در زمان رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، تقسیم بیت‌المال به روش مساوی تقسیم می‌شد. توزیع مساوی و برابر، درواقع توجه خاص به محرومان بوده است و در این روش فرد یا افراد خاصی بر دیگری ترجیح نداشتند. توزیع مساوی بیت‌المال، باوجود گشایش و رضایتی که برای عموم افراد جامعه ایجاد کرد نمی‌توانست برای کسانی که پیش از آن به ناروا از بیت‌المال دریافت‌های کلان داشتند، خوشایند باشد.

همان‌طور که تولید اهمیت دارد مصرف نیز از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای در اخلاق اقتصادی خصوصاً در نزد رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) برخوردار است. لزوم کنترل مصرف و قرار گرفتن آن در چارچوب کالاهای مباح را می‌توان یکی دیگر از اصول حاکم بر مصرف در سیره اخلاقی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) دانست. برای اینکه به مصر ف مطلوب برسیم باید تبیین دقیق از معیارهای الگوی صحیح مصرف در سیره نبوی داشته باشیم رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) نیز به‌عنوان یک مربی دلسوز علاوه بر تعلیم و آموزش جامعه، تزکیه و رشد آن ازجمله رشد اقتصادی انسان‌ها را نیز بر عهده گرفت. با دقت در سیره آن حضرت معیارهای مصرف برگرفته از آیات قرآن، الگوی صحیح مصرف هست. یکی از مهم‌ترین راه‌های معیار صحیح مصرف پرهیز از اسراف و رعایت اعتدال در مصرف است؛ عامل دوم رعایت حدّ کفا‌ف پرهیز از رفاه‌زدگی و مصرف‌گرایی می‌باشد که در اخلاق اقتصادی رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) به‌شدت از رفاه‌زدگی و مصرف‌گرایی نهی شده است. آن حضرت در سیره عملی و گفتاری خود بارها مسلمانان را به رعایت حد کفاف و پرهیز از تجمل‌گرایی و اسراف دعوت نموده است.که این اخلاق رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)در زندگی مسلمانان تغییرات عمده‌ای را به وجود آورد.

در سیره اقتصادی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فعالیت‌های اقتصادی و کار تولیدی ارزش والای دارد، آن حضرت کارگران و تولیدکنندگان در عرصه اقتصادی را چنان تشویق می‌کند که در طول تاریخ جوامع بشری هیچ فرقه و مذهبی چنین جایگاهی برای اساسی‌ترین رکن جامعه یعنی تأمین‌کنندگان حیاتی‌ترین کارهای اقتصادی قائل نشده‌اند.

ازجمله شغل‌های اقتصادی که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به آن‌ها اهتمام جدی داشتند و مسلمانان را به تشویق به اخذ آن شغل‌ها می‌کردند عبارت از کشاورزی، دام‌پروری، صنعت و معدن، معماری و خانه‌سازی و کارهای اداری و خدماتی است. رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) تأکید زیادی به تولید داشتند خصوصاً شغل‌های که چندمنظوره می‌باشند و می‌توانند مایحتاج مردم را در چند بخش تأمین کنند یکی از این شغل‌های که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) تأکید فراوان داشتند شغل کشاورزی و دام‌پروری است مخصوصاً حضرت بر اهمیت کشاورزی پافشاری و اصرار داشتند.