تحلیل نقش فرهنگی مزارات مشهور لاهور از قرن پنجم تا دوره معاصر اعتبار سنجی، ظرفیت ها، آسیب ها، راهکارها

چکیده:

مزارات مشهور لاهور، همواره نقش قابل توجهی و تأثیرات بسیاری بر وضعیت فرهنگی این منطقه گذاشتند. همچنین در گذشت زمان، آسیب‌ هایی فرهنگی این اماکن،‌ در‌ متن فـرهنگ اصـیل آن ‌جامعه‌ رسوخ کردند، رقابت های مسلکی و فرقه‌گرايي صورت گرفت، که بر اثر آن، این اماکن به عنوان مراکز شرک اعلام شدند؛ امروزه، اقدامات تروريستی در مزارات لاهور، توسط عناصر تندرو هم انجام می شوند؛ از طرفی برخی مسالک دیگر، مدافع و فعال در این اماکن اند. این نوشتار در صدد است چیستی و چگونگی نقش فرهنگی مزارات مشهور لاهور را مورد واکاوی قرار دهد. برای این هدف، با روش توصیفی_ تحلیلی، تلاش شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که چه تحلیلی از نقش فرهنگی مزارات مشهور لاهور می توان ارائه کرد؟
نتائج این بررسی، نشانگر آن است که مزارات مشهور لاهور، در زمینه ی باورها، گرایش ها و رفتارها ی مردم آن جامعه نقش داشتند. نوع آیین ها و مراسم که در این اماکن برگزار می شوند، بیانگر شاخصه های اصیل فرهنگی آن جامعه است. البته در گذشت زمان، اعتقادات و رسوم به تدریج تغییر کردند. آيين ها و رسوم خرافي، پدید آمد که سرانجام به شکل گیری فرهنگی‌ از‌ نـوع‌ جـدید می انجامید‌ که‌ با فرهنگ اسلامی‌ تفاوت‌ بارز داشت.

اصلاح و تقویت باورهای دینی در سطح عمومی، مهمترین راهکار برای آسیب های مزارات است. برنامه هاي متنوع دینی در قالب فیلم و سریال با مضمون و محتواي غنی دینی ارائه شوند و قطعا با کار کارشناسانه و حرفه اي رسانه ها می تواند نقش بسزایی در اصلاح باورهاي دینی مردم داشته باشند؛ امروزه علاوه بر مسائل مربوط به منصب تولیت و شیوه های انتصاب متولیان، بر عهده ی سازمان اوقاف است که درباره ی امور مزارات قانون سازی جامع به عمل آید. بايد استراتژی كلان و مشتركی بین نهادهای امنیت فرهنگی، سیاسی، قضايی و اجرايی شکل بگیرد.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات 1
۱ . مقدمات و طرح تحقیق: 1
۱-۱. بیان مسأله: 1
۱-۲. اهمیت و ضرورت تحقيق: 2
۱-۳. پرسش های تحقیق: 3
۱-۴. فرضیه های تحقیق: 3
۱-۵ . روش و ابزارگردآوری تحقیق : 4
۱-۶ . اهداف تحقیق: 4
۱-۷ . قلمرو زمانی تحقیق : 5
۱-۷-۱ . قرن پنجم: 5
۱-۷-۲ . دوره ی معاصر: 7
۱-۸ . جنبه ی جديد بودن و نوآورى تحقيق: 9
۱-۱۰ . پیشینه ی تحقیق: 13
۲ . مفهوم شناسی: 20
۲-۱. تحلیل: 20
۲-۲. نقش: 21
۲-۲-۱ . تعریف نقش: 21
۲-۲-۲ . اقسام نقش: 22
۲-۲-۲-۱. نقش واگذار شده(محول) 22
۲-۲-۲-2 . نقش اجراشده(محقق) 22
۲-۲-۳ . تعارض نقش ها 23
۲-۲-۴ . الگوهای نقش 23
۲-۳ . فرهنگ: 24
۲-۳-۱ . تعریف فرهنگ: 24
۲-۳-۲ . خصوصیات فرهنگ: 24
۲-۳-۲ -۱. فرهنگ یک مجموعه نظام یافته است: 25
۲-۳-۲ -2. فرهنگ پدیده ای اکتسابی است: 25
۲-۳-۲ -3 . «فرهنگ» دارای سطوح و لایه های مختلفی می باشد: 25
۲-۳-۲ -4 . قابلیت و امکان تغییر «فرهنگ»: 26
۲-۳-3 . اجزای فرهنگ: 26
۲-۳-۳-۱ . نظام شناخت‏ها و باورها: 26
۲-۳-۳-۲ . نظام ارزش‏ها و گرایش‏ها: 26
۲-۳-۳-۳ . نظام رفتارها و کردارها: 27
۲-۳-۴ . عناصر فرهنگ: 27
۲-۳-۴-۱ . باورها 27
۲-۳-۴-۲ . ارزش ها 27
۲-۳-۴-۳ . هنجارها 28
۲-۳-۴-۳-۱. آداب اجتماعی 29
۲-۳-۴-۴ . نمادها 29
۲-۴. ظرفیت ها، آسیب ها، راهکارها: 30
۲-۵. شهر لاهور: 31
۲-۵-۱ . منطقه ی پنجاب: 32
۲-۵-۲ . جایگاه شهر لاهور در کتب تاریخی: 34
۲-۵-۳ . تاریخچه ی شهر لاهور: 35
۲-۶ . مزارات مشهور: 38
۲-۶-۱. مزارات: 39
۲-۶-۲. مشهور: 40
۲-۶-۲-۱. ساختمان و تشکیلات خاص: 40
۲-۶-۲- ۲ . آیین ها و رسوم : 40
۲-۶-۲- ۳ . شخصیت برجسته صاحب مزار: 41
۲-۶-۳. گونه شناسی مزارات لاهور: 41
۲-۶-۳-۱. مزارات شخصیت های سیاسی: 41
۲-۶-۳-۲. مزارات شخصیت های ملی: 43
۲-۶-۳-۳ . مزارات صوفیان: 43
جمع بندی: 45
فصل دوم: تاریخچه ی مزارات مشهور لاهور 46
۱ . تاریخچه ی مزار هجویری: (عکس های شماره ۵-۱) 49
۱-۱ . شرح حال ابوالحسن علی بن عثمان هُجوَیرِی: 53
۲ . تاریخچه ی مزار میان میر (عکس های شماره ۲۲-۱۵) 58
۲-۱ . شرح حال میان مِیر (جیو): 60
۳ . تاریخچه ی مزار شاه حسین لاهوری: 62
۳-۱ . شرح حال شاه حسین لاهوری: 65
۴ . تاریخچه ی مزار شاه ابوالمعالی: 68
۴-۱ . شرح حال شاه ابوالمعالی: 69
جمع بندی: 72
فصل سوم: ظرفیت های فرهنگی 73
ظرفیت های فرهنگی مزارات مشهور لاهور: 74
۱- آیین ها و مراسم فرهنگی: 75
۱-۱ آیین عُرس: 75
۱-۱-۱ . آیین عرس بر مزار هجویری: 75
۱-۱-۲ . آیین عرس بر مزار میان میر: 76
۱-۱-۳ . آیین عرس بر مزار شاه حسین لاهوری: 78
۱-۱-۴ . آیین عرس بر مزار شاه ابوالمعالی: 79
۱-۲ . مراسم فرهنگی چادر پوشی و روضه گردانی: 80
۱-۳ . مراسم فرهنگی رقص ملی: 80
۱-۴ . مراسم فرهنگی شعرخوانی: 81
۲ – فرهنگ زیارت: 84
۲-۱. مزارات لاهور و شکل گیری فرهنگ زیارت: 85
۲- ۲ . مزارات لاهور و شکل گیری گردشگری مذهبی: 90
۲-۳ . مزارات لاهور و شکل گیری مراکز فرهنگی: 92
۲-۳-۱. مراکز فرهنگی دائمی: 92
۲-۳-۲ . مراکز فرهنگی فصلی: 93
۳- فرهنگ نذر و وقف: 96
۳-۱ . مزارات لاهور و فرهنگ نذر: 96
۳-۲ . مزارات لاهور و فرهنگ وقف: 101
۴- فرهنگ اتحاد : 104
۴-۱ . مزارات لاهور و طبقات اجتماعی مختلف: 104
۴-۲ مزارات لاهور وسلسله های صوفیان: 108
یک : دوره ی قبل از گورکانیان: 108
۴-۲-۱ سلسله چشتيه اجمير: 109
۴-۲-۲ سلسله سهرورديان ملتان: 110
دو: دوره ی دوران گورکانیان 110
۴-۲-۳ نـقشبندیه‌: 111
۴-۲-۴ قادریه: 111
جمع بندی: 115
فصل چهارم: آسیب های فرهنگی 116
أ‌) آ سیب های فرهنگی مزارات مشهور لاهور: 117
۱- شکل گیری فرهنگ مرقد گرایی: 118
۱-۱. فرهنگ تعویذ نویسی: 120
۱-۱-۱ . مفهوم تعویذ: 120
۱-۱-۲ . کاربرد تعویذ نویسی: 120
۱-۱-۳ . انواع تعویذ ها: 122
۱-۱-۳ -۱ . تعویذ اسمای الهی: 122
۱-۱-۳ -۲ . تعویذ اسامی فرشتگان: 123
۱-۱-۳ -۳ . تعویذآیات قرآنی: 123
۱-۲ . فرهنگ معالجه ی روحانی: 123
۱-۲-۱ روش های معالجه ی روحانی: 125
۱-۲-۱-۱ دعا نویسی: 126
۱-۲-۱-۲ ریاضت های معنوی: 127
۱-۲-۱-۳ تبرك جستن: 127
۱-۳ . فرهنگ کرامت تراشی : 128
۱-۳ -۱. شفا یابی از طریق انتقال انرژی: 131
۱-۳ -۲ . چُوف یا دم کردن: 132
۱-۳ -۳ . جن گيري: 132
۱-۳ -۴ . فال گیری: 134
۲- فرهنگ هنجار گریزی اجتماعی: 135
۲-۱ . هنجار گریزی زبانی: 136
۲-۲ . هنجار گریزی عملی: 139
۳- شکل گیری فرهنگ موسیقی عرفانی: 142
۳-۱ . مراسم سماع: 144
۳-۱-۱ . صوفیان لاهور و سماع: 145
۳-۲ . مراسم فرهنگی قوالی: 147
۴- شکل گیری فرهنگ رقابت های مسلکی: 151
۴- ۱ مکتب دیو بندی: 152
۴-۲ مکتب بریلوی: 155
۴-۳ اهل حدیث : 159
۴-۴ نهضت اجراي فقه جـعفري: 161
(ب) عوامل آسیب های فرهنگی: 162
۱- فرهنگ عمومی هند : 162
۲- اسلام مرقد گرا: 164
۳- شکل گیری فرهنگ پیر و مرید: 165
۳-۱ باورهای خرافاتی: 167
۳-۲ فقر و مشکلات درمانی: 169
جمع بندی: 171
فصل پنجم: راهکارهای آسیب زدایی 173
راهکارهای آسیب زدایی مزارات مشهور لاهور: 174
۱ – اصلاح و تقویت باورهای دینی: 175
۱-۱ . مرحله ی اول: بایسته های نظام اعتقادات: 175
۱-۱-۱ . انسجام و به هم پیوستگى اعتقادات: 176
۱-۱-۲ . فراگیر و حداکثرى بودن اعتقادات: 176
۱-۲ . مرحله ی دوم: تفکیک بین برخی مقولات: 177
۱-۲-۱ . تفکیک بین دین و دین داری: 177
۱-۲-۱-۱ . دین: 177
۱-۲-۱-۲ . دین داری: 178
۱-۲-۲ . تفکیک بین مناسک دینی و آیین های دین داران: 180
۱-۲-۲-۱ . مناسک دینی: 181
۱-۲-۲-۲ . آیین های دین داران: 181
۱-۲-۳ . رسوم وآیین های مزارات مشهور لاهور: 182
۱-۳ . مرحله ی سوم: راه های اصلاح باورها : 184
۱-۳-۱ . استفاده از عالمان دینی: 184
۱-۳-۲ . اصلاح باورها در سطح عمومي: 184
۱-۳-۳ . برنامه‌ريزي مناسب و بهره‌گيري از فضاي مجازي: 185
۱-۳-۴ . ايجاد سايت‌ها و وبلاگ‌هاي تخصصي و مذهبي: 186
۲- تغییرات و فعال سازی سازمان اوقاف: 186
۲-۱. تغییر در نظام تولیت مزارات لاهور: 187
۲-۱-۱ . تغییر در شیوه ی انتصاب متولیان: 187
۲-۱-۲ . تغییر در معیارهای انتصاب متولیان: 187
۲-۱-۳ . تغییر در عملکرد متولیان: 189
۲-۲ . قانون سازی جامع مزارات لاهور: 190
۲-۳ . استناد سازی مزارات لاهور: 191
۲-۳-۱ . جمع آوری اسناد: 192
۲-۳-۲ . تأسیس موزه: 193
۲-۴ . بهره وری صحیح از اموال وقف: 194
۲-۴-۱ . مدیریت صحیح: 194
۲-۴-۲ . تأسیس مدارس: 195
۲-۴-۳ . انتشار کتب و جزوات: 195
۲-۴-۴ . ايجاد کتابخانه و تأسيس واحدهاي فرهنگي: 196
۲-۴-۵ . ايجاد امکانات رفاهي در مزارات: 196
۲-۴-۶ . ايجاد مراکز درماني: 196
۲-۴-۷ . ايجاد صندوق قرض الحسنه و مراکز تجاری: 197
۳- ارتقای سطح فرهنگ عمومی: 197
۳-۱ . نقش رسانه جمعی در ارتقای فرهنگ: 198
۳-۱-۱. تلاش در جهت اطلاع رسانی و هشدار: 199
۳-۱-۲ . تلاش در جهت قانون شناسی و کیفرشناسی: 201
۳-۱-۳ . تلاش در جهت آموزش سلامت خانواده: 202
۳-۱-۴ . نحوه تأثیرگذاری رسانه ها ی جمعی: 204
۳-۱-۴ -۱ . نحوۀ تأثیرگذاری رادیو و تلویزیون در ارتقای فرهنگ عمومی: 204
۳-۱-۴ -۲. نحوۀ تأثیرگذاری مطبوعات در ارتقای فرهنگ عمومی 204
۳-۲ . نقش دولت در ارتقای فرهنگ: 205
۳-۲-۱ . نظارت بر رسانه ها و شبکه های اجتماعی: 205
۳-۲-۲ . کنترل فرقه گرایی: 208
۳-۳ . نقش آموزش و پرورش در ارتقای فرهنگ: 211
۳-۳ -۱ . کنترل اشتغال کودکان: 211
۳-۳ -۲ . تحول در نظام آموزشی: 215
۳-۴ . نقش هیأت های مزارات لاهور در ارتقای فرهنگ عمومی: 216
۳-۴ -۱. واعظان: 217
۳-۴ -۲ . مداحان: 219
۳-۴ -۳ . نحوۀ تأثیرگذاری هیأت های مزارات مشهور لاهور: 220
جمع بندی: 222
فصل ششم: نتیجه گیری 224
نتیجه گیری: 225
۱) یافته ها : 225
۲) نیافته ها : 231
۳) پیشنهادها : 232
فهرست منابع : 236
کتاب های فارسی و عربی: 236
مقالات فارسی و عربی: 243
کتاب های اردو و پنجابی: 245
دانشنامه و دایره المعارف 249
روزنامه ها: 250
مصاحبه ها: 250
کتاب های انگلیسی 250
ضمائم 252
۱ – مصاحبه ها 253
۱-۱ . مصاحبه با سید طاهر رضا بخاری: Error! Bookmark not defined.
۱-۲ . مصاحبه با جناب مولوی رمضان سیالوی: 256
۱-۳ . مصاحبه با دکتر صغری صدف: 258
۲- نقشه ها 261
۳- عکس ها 264
چکیده انگلیسی 281

نتیجه گیری:

حاصل کل مطالب پژوهش با توجه به مباحث استخراج شده به شرح ذیل است:
۱) یافته ها :
۱_۱ یکی از ویژگی های بسیار خاص تحولات تاریخی اسلام در هند، در مقایسه با سایر سرزمین ها، آن است که بستر تمدنی قبلی آن، یعنی تمدن هند پیشا اسلامی، همیشه به منزله یک عامل فرهنگی۔ تمدنی قدرتمند و مؤثر باقی ماند. اسلام هنگامی که وارد شبه قارۀ هند شد، با تمدنی پیشرفته در این منطقه مواجه شد، تمدنی که دارای ادیان سازمان یافته مانند هندوئیسم، نظام کاستی و نظام های سیاسی پیچیده ای بود. علاوه بر این، شکوفایی تمدنی هند، همیشه با نوعی شکوفایی و توسعه تفکر معنوی و مذهبی همراه بوده است. مذهب در معنای هندی آن بیش از همه در هندوئیسم تجلی یافته است. هندوئیسم یک دین مشخص و تک منشائی نیست، بلکه هندوئیسم به مثابه یک مذهب، یک نظام ترکیبی از مذاهب و ادیان مختلف است که در طول تاریخ از اجتماعات مختلف با یکدیگر مواجه شده و درهم ادغام شده اند.

۱_۲ ویژگی اصلی فرهنگ هند، ترکیبی بودن آن است. این فرهنگ شامل اندیشه ها و مسلک های گوناگونی است که عقاید، رسوم، شعائر، نهادها، هنرها، مذاهب و فلسفه هایی را در خود پرورانده است که به قشرهای مختلف جامعه در مراحل مختلف تکامل تعلق دارد. بنا براین، شاه کلید فهم فرهنگ هند در خصلت بنیادی فرهنگ هندی است، خصلتی که می توان آن را ترکیب گری دانست.

۱_۳ نکته کلیدی دیگری که باید در فهم فرهنگ اسلام در هند در نظر داشت، فرایند تاریخی ورود گروههای مختلف مسلمان به هند و اشکال اسلامی ناشی از آن است. حاملان اولیه هر سبکی از اسلام در دوره ای و در شرایطی خاص به هند آمده اند. این نحوه و شرایط ورود تأثیری عمیق بر عملکرد بعدی آنها داشته است. می توان این گروه ها را در چند دسته بیان کرد: ۱. تاجران مسلمان؛ ۲. صوفیان؛ ٣. نظامیان؛ ۴. عالمان و ۵. عامه مردم مسلمان که معمولا همراه چهار گروه قبلی بودند.

تاجران مسلمان در جنوب هند و سواحل شرقی و غربی آن وارد شدند. بستر اولیه ورود گفتمان دینی تجار که گفتمانی تساهل گرا بود. تاجران به واسطه منطق کنش عقلانی و معطوف به هدفی که لازمه کارشان هست، نوعی تساهل و مدارا با هندی ها داشتند. سپس صوفیان به منزله ی حاملان اولیه ی جهان بینی اسلامی به هند آمدند. صوفیان به منزله ی عالمان مسلمان و متخصص به دین، با هدفی اسلامی وارد هند شدند. گروه سوم که بیشتر نظامیان و حکام مسلمان بودند، عموما همانند تاجران به دنبال تداوم حکومت بودند، آنها قاعده را بر بقای حکومتشان و تأمین منافع اقتصادی ناشی از حکومت خودشان گذاشته بودند، بنابراین تأکیدی بر اسلام اجباری نداشتند.

وجه مشخصه این سه گروه آن است که با یک بدنه بیشتر غیر مسلمان مواجه بودند، در یک رابطه قدرت متقابل و تقریبا برابر قرار داشتند؛ به این معنا که هر گونه اجباری می توانست رابطه را از بین ببرد و تاجران، تجارتشان، حکام، حکومتشان و صوفیان نیز مخاطبانشان را از دست بدهند؛ این گروهها نمی توانستند شرع فقیهانه را در جامعه هندو اجرا کنند، چون شرط بقا را از بین می برد. به همین دلیل هم این سه گروه همیشه روابط حسنه ای با هم داشتند. در چنین فضایی گروه چهارم، یعنی عالمان، با منطق دیگر و در شرایط متفاوتی وارد هند شدند. آنها به منزله مهاجران متأخر، زمانی که قدرت اسلامی استقرار یافته بود، وارد دستگاه های حکومتی شدند.

۱_۴ در این فضای متغیر و سیال بود که در هند اشکال مختلفی از اسلام رواج پیدا کرد؛ اسلام عالمان، صوفی گری شریعت گرا، صوفی گری مرقدگرا و اسلام اصلاح طلب. اما ورای همه ی این اشکال چهار گانه می توان در بدنه جامعه و عموم مردم شکلی از دینداری عامه، یا اسلام تعیین یافته یا اسلام زیسته شده و مشاهده شده یافت. این اسلام بیش از همه در قالب مرقد، مزار و ضریح خودش را متجلی می کند. شهر لاهور که معروف به شهر صوفیان و اولیای خدا است؛ از لحاظ بافت جمعیتی متشکل از اقوام راجپوت، جت و شاخه های مختلف این اقوام بود؛ و از لحاظ مذهبی مردم مذاهب مختلف، در آن زندگی می کردند. در شهر لاهور هم اسلام بیش از همه در قالب مرقد و مزارات، خودش را متجلی کرد.

۱_۵ اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، آغاز مهاجرت عالمان، هنرمندان، شاعران و صوفیان از بلاد عجم به هند است. در این میان حضور صوفیان بیش از همه در پنجاب و بالخصوص در شهر لاهور مؤثر افتاد. صوفیان زیادی پس از یورش غزنویان به شهر لاهور مهاجرت کردند؛ مانند شیخ اسماعیل بخاری درسال (۳۹۶ هـ . ق) از بخارا به لاهور آمد در همین زمان همچنین صوفی دیگری به نام شیخ صفی الدین کازرونی( ۳۵۱-۳۹۸ هـ . ق) در پنچاب (اچ) زندگی می کرد. ابوالحسن علی بن عثمان جلابی هجویری (۳۹۹-۴۶۵ هـ . ق) بنا بر احتمال زیاد در سال (۴۲۶ هـ . ق) وارد لاهور گردید. خواجه معين الدين محمّد بن حسن سجزى چشتى هم در این دوره وارد شهر لاهور شد. بنا بر این، طـولی نـکشید کـه شهر لاهور نیز مرکز مهم صوفیه شد.
در دوره ی غوریان(۶۱۴- حدود ۳۹۰ هـ . ق) اولین مرکز شعر فارسی در لاهور تأسیس شد. لاهور در اوایل سده ی هفتم هجری قمری به اوج شکوه خود رسید و به عنوان « مرکز اسلام هند و ثانی دارالملک غزنین» خوانده شد. دوران استقرار گورکانیان(۱۲۷۴_ ۹۳۲ هـ . ق) در هند‌، به ویژه دوره ی پادشاهی جلال الدین اکبر(۱۰۱۴-۹۶۳ هـ . ق.) شهر لاهور از حیث‌ فرهنگ و تمدن اسلامی جایگاه خاصی داشت‌ و تا امروز، جایگاه فرهنگی و مذهبی خودش را حفظ کرده است. در دوران گورکانیان صوفیانی مانند میان میر (۱۰۴۵-۹۵۷ هـ . ق) شاه حسین لاهوری متوفی (۱۰۰۸- ۹۴۵ هـ . ق) و شاه ابوالمعالی، (۱۰۲۴- ۹۶۰ هـ . ق) زندگی می کردند و مزارات آنها در طول تاریخ لاهور، همواره نقش و جایگاه قابل توجهی داشته اند.

۱_۶ صوفیان مانند سایر شهر های هند، در شهر لاهور نیز مورد احترام از مذاهب، مسالک، گروه‌ها و فرقه‌هاي مختلف قرارگرفتند. از اين رو، ساخت مراقد و رفتن به مزارات برای بزرگداشت شأن و جایگاه معنوی این بزرگان از تکالیف دینی دانسته شد. مزارات صوفیان مانند خودشان، برای معتقدان، جایگاه ویژه ای داشتند. در عقیده عامه ی مردم، آنان مقدسین و اولیاء الله نامیده می شوند و وجود مزارات آنان نمادی است از احترامی که فرهنگ عمومی از گذشته دارد. مزارات لاهور هم مانند سایر مزارات مناطق پنجاب، هاله ای از قداست و احترام داشتند و دارند؛ چنان که در طول تاریخ، مزارات لاهور، محل تجمع و بروز احساسات طبقات و توده مردم و به نوعی اعزاز و اکرام شخص متوفی بوده اند.

۱_۷ با توجه به اعتقادات مردم شبه قاره هند و احترام ویژه آنان برای شخصیت های صوفیان، بناهای مزارات لاهور، به عنوان مکان هایی هستند که از دیرباز نقش ارتقای هویت شهری و فرهنگی شهروندان را بر عهده داشته اند. ميليون ها نفر از اقصى نقاط كشور های پاکستان و هند به زيارت اين بزرگواران، روانه داشته است. بناهای مزارات صوفیان از دیرباز سبب شکل گیری فرهنگ زیارت، جذب جمعیت، تلاقی افکار و توسعه فرهنگی بوده است.

به همین خاطر مسأله تقدس و احترام به این بزرگان و همچنین مزارات آنان از زمان حیات شان در بین مردم رایج بوده و ریشه در اعتقادات دینی و مذهبی و باورهای مردم دارد. لذا از قدیم، همه ی افراد و طبقات اجتماعی در شهر لاهور و حتی خارج از این شهر با هر شغل و رویکرد و اعتقادات حزبی از مخاطبان این مزارات بودند. زنان، مردان، کودکان، از هر شغل و حرفه و با هر سلیقه و گرایش و با حداقلی از مشترکات که اعتقاد به اصول دینی بود، در مزارات لاهور حضور می یافتند. در این اجتماعات، پیش شرط¬هایی چون سن، جنس، مذهب، گرایش و طبقه اجتماعی وجود نداشت و همگی تحت تأثیر مفاهیم و آگاهی هایی که در این اماکن اطلاع رسانی می شد قرار می گرفتند.

۱_۸ مزارات مشهور صوفیان، تأثیرات بسیاری بر وضعیت فرهنگی و اجتماعی این منطقه گذاشتند. هرساله در مواقع آیین و مراسم فرهنگی عرس، همچنین در مواقع مجالس و محافل باشکوه که در مزارات مشهور لاهور، برگزار می شوند. مراکز فرهنگی اطراف مزارات لاهور شکل می گیرند. در اطراف مزارات مشهور لاهور، چند نوع مراکز فرهنگی مانند گالری ملی هنر، مرکز رقص و موسیقی ملی وجود دارند. در این مراکز نمایشگاه ها، سمینارها و نمایش های تئاتر نیز برگزار می می شود. شرکت توسعه فیلم پاکستان برای تولید فیلم و آگاه سازی مردم از ارزش های فرهنگی و اجتماعی، در اطراف مزارات مشهور لاهور به طور مرتب جشنواره های نمایش فیلم را نیز برگزار می کند.

۱_۹ بعد از درگذشت صوفیان، متولیان مزارات آنها، خودشان را به منزله مرشد اعظم، در بزرگ، حامی همه ی مردم و مرشدی معنوی که عشق و صفا را با خود به ارمغان آورد و رفاه کامل را در قلمرو خود برقرار می کند، معرفی می کردند. در نتیجه امروزه نه فقط شهر لاهور، بلکه تمام استان پنجاب پر از این گونه پیر صاحبان است. هر محله یک پیر دارد و مردم آن محله به آن مراجعه می کنند. بنا بر این، با توجه به شکل گیری فرهنگ کرامت تراشی و پیر پرستی و همچنین انتساب انرژيهاي ماوراءالطبيعه وکرامت های مختلف به افراد مقدس مانند صوفیان موجب مي شد تا بيمـاران بـراي بهبـود و حل مشکلات نزد آنان و همچنین به مزارات آنان بروند و به نحوي از این کرامت ها برخوردار شوند.

علاوه بر این، ترکیب گری فرهنگ اسلامی – هندی منجر بدان شد که فرم های نمادین هنر متناسب با شرایط اجتماعی و نیازهای مخاطبان، سبک خاص خودشان را خلق کنند، که بیانگر روح اسلامی – هندی در این هنرها بود، هرچند در برخی موارد سهم تأثیرگذاری آنها نیز قابل تشخیص بود.این تحولات هنری، در هنرهایی مانند موسیقی (در قالب اشکالی مانند قوالی) نیز رخ داد. سماع یا رقص صوفیانه‎ای که‌ به‌ همراه‌ موسیقی خاص در مزارات مشهور لاهور رواج دارد؛ مـیان هـمه‌ی فرقه‎ های صـوفیه کـم و بـیش متداول بوده و موافقان و مخالفانی داشته است. هم اکـنون نیز مـعرکه ی اختلاف میان مـتصوفه و مـتشرعه به شمار می‌آید.

به همین دلیل هم هست که باید دائما دورگه بودن فرهنگ اسلامی هند را در نظر داشت. این فرهنگ از یک سو وامدار میراث اسلامی و از سوی دیگر ریشه در سرزمین هندوها و مختصات تاریخی و اجتماعی آن دارد. به همین دلیل، نمی توان فرهنگ اسلامی هند را از پیکره آن جدا کرد، این جدایی نه تنها موجب شکوفایی نخواهند شد، بلکه آشوب و آشفتگی تمدنی و فرهنگی را به ارمغان خواهد آورد، این آشفتگی را امروز می توان در جامعه نا آرام پاکستان و خشونت های درونی آن دید.

۱_۱۰ اصلاح و تقویت باور های دینی در سطح عمومی، مهمترین راهکار برای آسیب های فرهنگی مزارات است. با حضور و استفاده از عالمان دینی در مزارات می توان آموزه ها و مبانی دینی به صورت استدلالی و برهانی ارائه شود و به اصلاح باورهای دینی پرداخت. رشد و تعالی عملی اعتقادات و باورهاي دینی، محصول شناخت صحیح و آگاهانه از معارف و حقایق دینی است. براي مقابله با آسیب های فرهنگی، چاره‌اي جز ترويج، اصلاح و تقويت ارزش‌هاي اسلامي در همه ی سطوح و ساحت‌هاي زندگي مردم نيست.

رسانه های جمعی زوایای پنهان آسیب های فرهنگی را برای مخاطبان خود آشکار بسازند و انواع دام هایی را که بر سر راه جوانان قرار دارد، به آنان گوشزد نمایند. برنامه هاي متنوع دینی در قالب فیلم و سریال با مضمون و محتواي غنی دینی ارائه شوند و قطعا با کار کارشناسانه و دقیق و حرفه اي رسانه ها می تواند نقش بسزایی در اصلاح باورهاي دینی مردم داشته باشند؛ همچنين ايجاد محيط‌هاي گفت‌وگو با محوريت طرح پرسش‌ها و شبهات اعتقادي و پاسخ‌گويي به آن در قالب چت‌روم‌ها، با نظارت افراد متخصص، سودمند است.

امروزه علاوه بر مسائل مربوط به منصب تولیت و شیوه های انتصاب متولیان، وظایف و کارکرد های متولیان مزارات لاهور نیز مطرح می گردد. در نتیجه می توان گفت بر عهده ی سازمان اوقاف است که درباره ی امور مزارات قانون سازی جامع به عمل آید. سازمان اوقاف باید اسناد مزارات را استخراج كند و به نقادی آنها بپردازد. مهم ترین راه در راستای کمک به روش علمی اسنادی در مورد صوفیان و مزارات آنها تأسیس موزه است. از این طریق می توان براي تجزیه و تحلیل اسناد گامي اساسي برداشت و زمینه را برای محققین آماده ساخت. همچنین آگاهي و درايت در چگونگي هزينه کردن درآمد هاي حاصل از موقوفات مي تواند تأثير بسزايي در هر چه بهتر عمل کردن سازمان اوقاف داشته باشد.

برای ارتقای فرهنگ به راهكارهاي اساسي، بنيادين و هم‌انديشي و هماهنگي دستگاه‌هاي نظارتي و فرهنگي نياز است. متأسفانه نـظام رسـمی آموزش و پرورش کشور پاکستان با نیازهای فرهنگی و بازار کار‌ هماهنگی‌ ندارد‌. شاید علت اساسی افت و ترک تحصیل نیز همین‌ مسأله‌ باشد. پایین بودن سطح کیفی تعلیم و تربیت بر وخامت ایـن وضـع می‌افزاید. لذا، بازنگری آموزشی و پرورش متوسطه و هماهنگ کردن‌ آن‌ با‌ نیاز بازار ضرورت حیاتی دارد. بنا بر این، باید تجدید نظر اساسی در نظام‌های آموزشی و انواع آموزش‌های حرفه‌ای صورت بگیرد.

اگر دولت محدودیت جدی در توسعه مدارس دینی ایجاد کند، از اهمیت این مدارس به عنوان ابزاری جهت ترویج رادیکالیسم کاسته خواهد شد. بنابراين، دولت پاكستان با فشار بیشتر نظامی و سیاسی بر حامیان داخلی و خارجی اين گروه ها، عملا آنها را از بین ببرد. در كنار اين، بیشتر جريانهای افراطی و تروريستی در پاكستان نیاز به حمايت نظامی، مالی، سیاسی و پشتیبانی خارجی دارند. بايد استراتژی كلان و مشتركی بین نهادهای امنیت فرهنگی، سیاسی، قضايی و اجرايی اين كشور و همچنین دولت مركزی و دولت های ايالات در اين زمینه شکل بگیرد.

روحانیون هیأت های مزارات بعنوان مبلغان عرصه دینی باید با افزایش میزان اعتماد عمومی و به روز کردن اطلاعات خود در ارتقای سطح فرهنگ عمومی مؤثر باشند، مساجد مزارات باید از طریق اجرای برنامه های متنوع فرهنگی، هنری و آموزشی، مداحان هیأت های مذهبی باید به تقویت روحیه جمعی و پرهیز از خرافه گویی در ارتقای سطح فرهنگ عمومی مؤثر باشند. علاوه بر این هیأت ها در جلسات قرآنی باید از اساتید وقاریان بزرگ و آموزش معانی قرآنی ونیز برگزاری مسابقات فرهنگ – قرآنی استفاده کنند

۲) نیافته ها :
موضوع رساله به دلیل آنکه از دیدگاه فرهنگی، مورد تحقیق جامع قرار نگرفته و نیز با رویکرد فرهنگی بررسی نشده بود؛ با کمبودهایی مواجه بود که به شرح ذیل اند.

۲_۱ اسناد بر جاي مانده از مزارات مشهور لاهور، علاوه بر این که برای اعتبار سنجی مزارات لاهور لازم و ضروری است؛ يكي از ابزارهاي مهم شناخت نقش فرهنگی این گونه اماکن است. بعد از تلاش های فراوان و طاقت فرسا مانند مراجعه به متولیان و مدیران مزارات، مراجعه به دفاتر اوقاف، مراجعه به اداره ی میراث فرهنگی به اسناد معتبری در مورد مزارات لاهور، دست نیافتیم.

۲_۲ با توجه به اینکه، لاهور، شهر پر جمعیت و دارای خاندان های متعدد است. واز طرف دیگر در طول تاریخ، اختلاط بین خاندان های مختلف به علل متعدد، صورت گرفته است. مانند ازدواج های داخلی بین اعضای کاست های مختلف، هجوم قبائل خارجی و جذب آنها در جامعه هند و رشد طبقات شغلی(حرفه ای) نتوانستیم اعتبار سنجی مزارات لاهور را با تاریخ خاندانها ی موجود در شهر لاهور، انجام دهیم.

۲_۳ التزام‌نامه، مصالحه‌نامه، اجاره‌نامه، هَبه‌نامه، مبايعه‌نامه، وصيت‌نامه، وقف‌نامه و فرامين‌هاي تاريخي مربوط به مزارات مشهور لاهور می توانند از ابزارهاي مهم شناخت نقش فرهنگی این گونه اماکن باشند. در حال حاضر، مزارات لاهور و همچنین کتاب خانه های موجود در مزارات فاقد این گونه اسناد اند.

۲_۴ یکی از خلاءهای موجود در مورد مزارات لاهور، وجود شجره نامه های صاحبان مزارات است. تا کنون برخی از مزارات دارای شجره نامه اند و بیشتر مزارات فاقد شجره نامه ی معتبر می باشند. در این مورد هم دسترسی به شجره نامه های معتبر نداشتیم

۲_۵ وقف از سنت‌هاي حسنه ای است كه در طول تاريخ در مزارات مشهور لاهور، به اشكال مختلف وجود داشته است. به منبع ای(اعم از کتاب، مصاحبه، اسناد…) که ما را به معرفی و شرح موقوفات و همچنین نحوه ی مصارف درآمد حاصل از موقوفات، آشنا کند دست نیافتیم.

۲_۶ سازمان اوقاف تا حالا نتوانسته است در بعد اجرائی و فرهنگی اش، دولتمردان و کارگزاران را به سمت و سوی دیدن سوابق و استناد سازی پروژه های کلان مزارات رهنمون سازد. بنا بر این، مؤسسات و ارگانهایی برای انجام پژوهشهای عمیق و مستند، در مورد مزارات لاهور، نیافتیم.

۳) پیشنهادها :
این رساله با انتخاب موضوع «تحلیل نقش فرهنگی مزارات مشهور لاهور از قرن پنجم تا دوره ی معاصر» مورد تحقیق قرار گرفته است. نقش فرهنگی مزارات لاهور، به عنوان یکی از مهمترین نقش مزارات که در این اثر به آن پرداخته شده بیان کننده ی همه ی جزئیات موضوع(مزارات) نیست. با توجه به اهمیت و جایگاه موضوع (مزارات) در جامعه ی کشور پاکستان، تحقیقات و کارهای علمی گسترده ای در این حوزه ضرورت دارد.

۳_۱ مزارات مشهور لاهور، در بیشتر مناطق شهری و حتی روستایی استان پنجاب، تأثیرات اقتصادی مختلفی دارد. این نقش آفرینی را می توان تحت تأثیر فرهنگ عمومی، مذهبی و اجتماعی و حتی موقعیت جغرافیایی آن منطقه دانست. مسافرت زائران از شهرها و مناطق اطراف، مزایای اقتصادی متعددی را برای مجاوران به دنبال دارد. خرید اسباب و وسایل سفر و لوازم آن، اقامت بلند مدت و کوتاه مدت زائران و خرید مایحتاج این اقامت ها، خرید سوغات، تعیین موقوفات توسط زائران یا برای زائران، به کارگیری خادمان و کارکنانی که مسئولیت نظافت، نگهداری و تولیت این مراقد و آرامگاه ها و را به عهده دارندو…، همگی از نتایج اقتصادی آثار مستقیم اقتصادی مزارات مشهور لاهور است. بنا بر این، جا دارد نقش مزارات مشهور لاهور در عرصه اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد.

۳_۲ كاركرد سياسي مزارات مشهور لاهور، شايد در مقاطع تاريخي شكل‌هاي متفاوتي مي يافت، ولي هيچگاه به فراموشي سپرده نمي شد. پادشاهان متعدد در ادوار مختلف تاریخی در این مزارات حضور یافتند و هدایا و نذورات را به این مزارات تقدیم کردند. امروزه هم وزیران مختلف در این اماکن سر می زنند و در مراسم مختلف شرکت می کنند. این چنین برنامه ها قبل از انتخابات بیشتر می شود. نقش آفرینی مزارات شهر لاهور به دلیل پایتخت استان پنجاب بودن این شهر و وجود جریان ها و احزاب مختلف سیاسی بروز و نمود بیشتری دارد. در بیشتر این تحولات سیاسی، اماکن مذهبی که مشتمل بر مراقد صوفیان، مساجد و تکایا اند، بیشترین سهم را در تعامل یا تقابل و تأیید و ابطال این تحولات دارند. علاوه بر این، انتخاب متولیان و مدیران این اماکن رنگ سیاسی گرفته است. بنا بر این، جا دارد تحقیقات و پژوهشهایی درباره ی نقش سیاسی مزارات مشهور لاهور هم انجام بگیرند.

۳_۳ سفرنامه ها از گنجینه های ادبی، هنری و تاریخی با ارزشی هستند که دارای ظرایف و نکات فراوانی در این باره است.¬ با مطالعه این سفرنامه ها می توان به وضعیت مزارات مشهور لاهور در جامعه پنجاب و ویژگی های آنها پی برد. سفرنامه ها در واقع پرده هایی از صحنه های زندگی اجتماعی مردم هستند که به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات درباره تاریخ و فرهنگ پنجاب، جایگاه ممتازی دارند. سیاحان به حکم بیگانه بودن و نداشتن جایگاهی در میراث فرهنگی و ملی این سرزمین، و به علت دور بودن از خشم سلاطین در شرح و توصیف احوال و خصوصیات جامعه و مردم آزاد بودند. مسائل مختلف مربوط به مزارات مشهور لاهور از قبیل: اعتقادات و باورهای دینی نسبت به مزارات، نمای ظاهری مزارات و شیوه ی اجرای آیین ها و مراسم فرهنگی، از دید سفرنامه نویسان مخفی نمانده است. با توجه به ارائه تصویری نسبتاً واقع¬گرایانه در سفرنامه ها و تأثیر مثبت آن در جهت رفع کاستی هایی که از دیدگان پنهان مانده است، پرداختن به این مهم ضروری می نماید. بنا بر این، ضرورت دارد به بررسی نحوه ی برخورد سفرنامه نویسان با فضای مزارات مشهور لاهور، و نکات مهم مربوط به اماکن مقدس لاهور پرداخته شود.

۳_۴ صوفیان مشهور لاهور مانند شاه حسین لاهوری و بلهی شاه از چهره¬هاي مطرح و مناقشه برانگيز ادبيات زبان پنجابی اند. آنها در بسياري از آثار خويش براي توصيف مؤلفه ها و شئون زندگي شناختي پنجابی از ادبیات تجربی بهره برده اند. به اين معنا كه آنها از رويكردي ادبی استفاده كرده اند که در آن نویسنده از نزدیک به بررسی واقعیات زندگي روزمره مردم و بازنگری آنها می‌پردازند و دستاورد این جستجو را در آثار خود بازآفريني مي كنند شاه حسین لاهوری و بلهی شاه همواره دنبال بیان یک تعهد اجتماعی و مسئولیت‌زا در ادبيات پنجابی اند، در اشعاری همچون کافی ها به توصيف ساختارهاي مردم¬شناختي، زيباشناختي و جامعه-شناختي صوفیان و اماكن متبركه مي پردازند. با توجه به این که دیوارهای مزارات لاهور، پر از اشعار شاه حسین لاهوری و بلهی شاه اند و مردم علاقه ی خیلی زیاد به اشعار آنها دارند. با تكيه بر رويكرد تصويرشناسي در متون ادبي پنجابی به بررسي اين مسأله پرداخته شود كه ديدگاه شاه حسین لاهوری و بلهی شاه در باب مزارات لاهور و كاركردهاي سازنده آن¬ها چيست؟ همچنین آنها بر چه مؤلفه¬هايي از حضور متشخص صوفیان لاهور و مزارات آنها در زندگي، تاريخ و فرهنگ اسلامي- هندی تأكيد كرده اند؟

۳_۵ حاکمان، دولت مردان و رجال نيكوكار در آبادانى، عمران و ترميم مزارات مشهور لاهور، همت گماشته و آنها را پر رونق و با شكوه ساخته اند. افزودن بخش ها و قسمت های متعدد، ساخت مسجد، مدرسه، ایوان، صحن، مناره و نیز مرمت رواق ها و آیینه کاری های زیبا در مزار، ایوان ها و رواق ها از جمله اقدامات حاکمان و دولت مردان بوده است. بنا براین، لازم است در این زمینه تحقیقی صورت بگیرد و در آن تحقیق تلاش های دولت های مختلف در این زمینه، تشریح و توصیف می شود. علاوه بر این، در این خصوص، بیان شود که کدام دولت بیشترین نقش را در توسعه و بازسازی این مزارات داشت.

۳_۶ بناهای مزارات مشهور لاهور تجلی گاه هنرهای مختلف و منعکس کننده‌ ی عمق نگرش‌ها، باورها و ذوق و سلیقه‌های انسان های مختلف در ادوار مختلف اند که بهترین جان مایه‌ ذوق خود را به این بناها اهدا کرده‌اند. همه ی هنرها از معماری، کاشی کاری، گچ بری، آجرکاری، قلم کاری، سفال گری، سنگ‌تراشی، آیینه‌بندی، خوش نویسی و نجاری گرفته تا فرش و گلیم به دست هم داده‌اند و این بناها را به موزه و نمایشگاه کاملی از هنر اسلامی، محلی و جلوه گاه باورها و عقاید آن‌ها تبدیل کرده‌اند. بنا بر این، لازم است تحقیقی در مورد معماری اسلامی و تأثیر آن بر معماری هندی در این مزارات، صورت بگیرد.

۳_۷ نقاشی ها در دوران های مختلف، بر دیوارهای مزارات مشهور لاهور، تصویر شده اند اما امروزه شمار اندکی از آن ها به جا مانده است. با بررسی این نقوش می توان عناصر تصویری را نشان داد که از نظر مضامین هماهنگ با باورها و اعتقادات مذهبی مردم است. لذا تحقیقی صورت بگیرد که ویژگی های محتوایی و صوری این نقاشی ها را بیان کند و با مقایسه تصاویر موجود از نقاشی های مزارات با نمونه های مشابه آن در هنر پیشا اسلامی و دوره اسلامی، ارتباط نقاشی های مزارات را با سنت های کهن تصویرگری در هند نشان دهد.

۳_۸ مزارات در کشور پاکستان جایگاهی اساسی در وضع موجود شهرها دارند. این فضاها ضمن داشتن مرکزیت در استخوان بندی شهرهای پاکستان، بسترِ رویدادها و حیات فرهنگی و اجتماعی شهروندان در مناسبت ها و ایام خاص است. اما تحولات فرهنگی و اجتماعی دوره معاصر، تغییراتی قابل توجه را در برنامه-ها، طرح ها، سرمایه گذاری های شهری موجب شده است. تحولاتی که اغلب زمینه های بومی را نادیده می گیرد. یکی از این زمینه ها زمینه مذهبی شهروندان و عناصر کالبدی آنهاست.

حال این پرسش به ذهن متبادر می شود که آیا علیرغم تغییرات مذکور، فضاهای مذهبی در زندگی مردم پاکستان کمرنگ تر شده است یا خیر؟ در این امر توجه به زمینه های بومی به ویژه کانون ها ی فرهنگی و مذهبی و همچنین تصویر ذهنی شهروندان امری ضروری می¬باشد. لذا جا دارد پژوهش درباره ی جایگاه مزارات در کشور پاکستان در طراحی شهری اسلامی با تأکید بر تصویر ذهنی شهروندان انجام شود.

۳_۹ مزارات درشهرها و مناطق متعدد کشور پاکستان به مثابه پل های ارتباطی بین اعصار و قرون، از دیدگاه تاریخی و هنری همواره در رشد وتعالی فرهنگ اسلامی- هندی نقش بسزایی داشته و بعد از تأسیس مساجد، بیشترین تعداد بناهای مذهبی را در کشور به خود اختصاص داده است؛ تا آن جا که کمتر شهر و روستایی را در پاکستان می توان یافت که از وجود چنین آرامگاه هایی خالی باشد. مزارات کشور پاکستان، علاوه بر کارکردهای فرهنگی و هنری، به عنوان مراکز زیارتی – سیاحتی، درکنار دیگر جاذبه های گردشگری شهر، سهم درخور توجهی در افزایش وتوسعه گردشگری داشته اند. بنا براین، تحقیقاتی درباره ی نقش مزارات پاکستان در افزایش سهم گردشگری در این کشور نیز مورد بحث و نظر قرار گیرند