ما زندگی روزمرّه خود را داریم. ماشینیسم و دنیای دیجیتال با سرعت بسیار بالایی زندگی بشر امروز را در اختیار گرفته و سیطره‌ای عظیم بر کنش و واکنش او دارد. در این بین شاید ما کمتر وقتی را بیابیم که به مطالعه و ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی بگذرد، اما با این وصف همچنان بشر به اقتضای خوی تشنگی به دانستن، سعی میکند دقایقی از روز را به خواندن و مطالعه بگذراند. دانستنی‌های علمی، کشمکش‌های سیاسی، فلسفه، روان‌شناسی و… شاید مهم‌ترین رشته‌ها و حوزه‌هایی باشند که انسان امروز خوش دارد در آن‌ها به سیر بپردازد و توشه‌ای علمی برای خود جمع کند.
چرا تاریخ مهم است؟
اما چرا تاریخ خواندن همچنان برای بسیاری از مردم لذت‌بخش و حتی مهم است؟ چرا باید کتاب‌های تاریخی را خواند؟ آشنایی نسل جوان با گذشته سرزمین خود چه سودی برای آنان دارد؟ مردم در حال زندگی می‌کنند، آن‌ها برای آینده خود برنامه‌ریزی می‌کنند و نگران آن هستند. تاریخ، مطالعه گذشته است. با وجود مشقت‌ها و مشکلات در رفع خواسته‌های کنونی و پیش‌بینی خواسته‌هایی که در راه است، چرا باید نگران چیزی باشیم که در گذشته اتفاق افتاده است؟ با وجود تنوع شاخه‌های علمی مطلوب، چرا باید بر یک مقدار مفید تاریخ پافشاری کنیم؟ چرا بسیاری از دانشجویان و دانش‌پژوهان، بیش از اندازه مورد نیاز خود به دنبال تاریخ هستند؟
تاریخ دریچه‌ای برای شناخت «انسان» است
در جواب باید گفت از تاریخ بسیار می‌توان آموخت؛ اما به شرط آن‌که هدفمان آموختن و عبرت از تاریخ باشد. تاریخ دریچه‌ای برای شناخت «انسان» است و ملتی که تاریخ نمی‌داند، در اصل شناختی از انسان ندارد. همانگونه که شناخت هر شخص بدون اطلاعات گذشته‌اش ناقص است، شناخت انسان‌ها نیز بدون دانستن تاریخ کامل نیست؛ چرا که سرنوشت بشر مانند امتداد یک خط است و اگر قرار باشد نقطه‌ای از آن را مورد بررسی و فهم قرار داد، باید به عقبه آن رجوع کرد و تأثیر و تأثرات آن را شناخت.
گذشته، چراغ راه آینده است
به قول محمد اسفندیاری: «انسان در فلسفه، روان‌شناسی، زیست‌شناسی و… چنان شناخته نمی‌شود که در تاریخ شناخته می‌شود. علاوه بر این، مردمی که حافظه تاریخی نداشته باشند، کودک، بی‌تجربه و بَدَوی هستند و در هر کاری باید از صفر بیاغازند. اما عقل اقتضا میکند که آدمی در هیچ کاری از نقطه صفر شروع نکند، بلکه از تجربه‌های دیگران که در تاریخ یافت می‌شود، بهره جوید. تاریخ، پیرمردی خسته و خمیده، با ریشی سفید و کوله‌باری از تجربه‌های ارزنده است که باید به لب‌هایش چشم دوخت و از او آموخت. تاریخ، سرگرمی علمی نیست، تجربه‌آموزی و عبرت‌اندوزی است و افزودن عمر گذشتگان به عمر خویش. فقط با نگاه به عقب می‌توان جلو رفت و هرچه انسان به گذشته بنگرد، بیشتر قدرت آینده‌نگری خواهد داشت. از امام سجاد روایت کرده اند که:گذشته چراغ راه آینده است.»
تاریخ پیوسته تکرار می‌شود
اهمیّت تاریخ از این نظر روشن‌تر می‌شود که بدانیم کمتر حادثه‌ای در زندگی امروز می‌توان یافت که نمونه، یا نمونه‌هایی از آن در گذشته واقع نشده باشد و این که می‌گویند: «تاریخ پیوسته تکرار می‌شود» یک واقعیت است. البتّه ممکن است موارد استثنایی وجود داشته باشد ولی اکثریت قریب به اتفاق حوادث در این قانون کلّی جمع است.
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در سخنان گرانبهایش به وضوح به این مطلب اشاره کرده و می‌فرماید:
«عِبادَ الله انَّ الدَّهْرَ یَجْری بِالباقینَ کَجَرِیهِ بِالْماضینَ» یعنی ای بندگان خدا! روزگار در مورد بازماندگان همان گونه جریان پیدا میکند که درباره گذشتگان جریان داشت! همچنین در حدیث معروفی آمده است که آنچه در این امت اسلامی واقع می‌شود نمونه‌ای از آن در بنی‌اسرائیل تحقّق یافته است.
عبدالحسین زرین‌کوب تاریخ‌نگار، ادیب، مترجم و نویسنده برجسته تاریخ معاصر در مقدمه کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام، می‌گوید: تاریخ نه آیینه عبرت است، نه کارنامه جهل و خیانت. تاریخ راستین، سرگذشت زندگی انسان‌هاست که زندگی کرده‌اند و حتی در راه آن مرده‌اند، اما آنچه برای مورخ اهمیت دارد، آن نیست که این انسان‌ها چگونه مرده‌اند؟ آن است که آن‌ها چگونه زیسته‌اند؟ کسی که تاریخ را چنان که هست می‌نگرد به کمک آن می‌تواند فاصله زمان را در هم نوردد و زندگی کنونی خویش را در زندگی انسان‌های گذشته و دنباله آن مشاهده کند لیکن این فایده وقتی حاصل تواند شد که تاریخ تنها سرگذشت فرمانروایان و نام آوران نباشد، سرگذشت همه مردم و داستان زندگی تمام طبقات باشد.
تأکید رهبری بر مطالعه تاریخ
تاریخ در کلام بزرگان همواره از آن جهت اهمیت پیدا میکند که به زندگی بشر، اشاره مستقیم دارد و بدون هیچ دخل و تصرفی سعی میکند راوی حکایت او در این سیاره خاکی باشد. گویی اگر تاریخ ندانیم و نخوانیم، از معرفت و شناخت انسان به دور هستیم و رشته‌هایی نظیر روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه و… بدون دانش تاریخ ابتر و ناقص هستند. در این راستا به عنوان حُسن ختام کلامی از رهبری معظم را می‌آوریم که طی گفتاری فرمودند:««تاریخ چیز مهمی است. تاریخ را به‌عنوان یک چیز کوچک یا حاشیه‌ای نباید خیال کرد، تاریخ واقعاً مهم است. تاریخ، درس و گنجینه اطلاعات ما از گذشته بشریت است، سرگذشت ماست. مگر می‌شود نسبت به تاریخ بی‌اعتنا بود؟ همه علوم و همه معارف و همه تلاش‌های بشری و همه آنچه که امروز در این صحنه عالم وجود دارد، فقط زمان حال است، میلیون‌ها برابرِ این تلاش‌ها در گذشته انجام گرفته است. سرگذشت این‌ها، یعنی تاریخ (بیانات در دیدار اعضای گروه تاریخ صدای جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۰/۱۱/۸).»
عبرت قریب
در آستانه نمایشگاه کتاب هستیم و سالانه تعداد انبوهی از مردم ایران در این تجمع عظیم فرهنگی حاضر می‌شوند. پسندیده است که در سبد خرید خود حتماً چند جلدی را به آثار تاریخی اختصاص بدهیم و تجربه گذشتگان بالاخص در تاریخ معاصر را به عنوان «عبرت قریب» مورد استفاده و بهره‌برداری بگذاریم. موضوع اهمیت تاریخ و تاریخ‌خوانی پرونده‌ای است که خبرگزاری فارس در ادامه به آن بیشتر می‌پردازد.
