سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): قیام کربلا تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی، اجتماعی و به ویژه در بعد فرهنگ آئینی ایران قبل از روی کار آمدن صفویه داشته است. کتاب «تأثیر قیام کربلا بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگ آئینی ایران قبل از پیدایش دولت صفویه» در پی مشخص کردن جنبه‌های مختلف قیام کربلا بر شاخص‌ها و مؤلفه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگ آئینی ایران از اواخر قرن اول هجری تا روی کار آمدن صفویه است. سیدهادی موسوی، پژوهشگر تاریخ اسلام و مولف کتاب «تأثیر قیام کربلا بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگ آئینی ایران قبل از پیدایش دولت صفویه» در این باره توضیحاتی ارائه کرده است که در ادامه می‌خوانیم:
لطفا ابتدا شرحی درباره کتاب و پیامدها و دستاوردهای قیام کربلا بیان کنید.
قیام کربلا در سال ۶۱ هجری به مثابه انفجار عظیمی بود که در جهان اسلام به وقوع پیوست و تشعشعات آن اقصی نقاط قلمرو حکومت اسلامی را دربرگرفت و با توجه به ماهیت آن، مورد اقبال همه آزادی‌خواهان در طول تاریخ قرار گرفت. از جمله ممالکی که تحت تأثیر مستقیم این قیام واقع شد، ایران و مردمان ساکن در فلات ایران بود که به دلیل مجاورت با مرکز قیام یعنی عراق، اثرات مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از آن پذیرفت. از جمله دستاوردهای آن تزلزل در حکومت بنی‌امیه بود که در نهایت به تضعیف و سرانجام سقوط آن انجامید. بسترسازی برای قیام‌های متعدد در نقاط مختلف کشور پهناور اسلامی از حجاز تا شمال آفریقا، مغرب اسلامی و ایران علیه حکومت بنی‌امیه و سپس بنی‌عباس، انسجام شیعیان و تبدیل شدن آنها به یک جریان سیاسی بسیار مهم و تأثیرگذار، مهاجرت علویان به اقصی نقاط جهان اسلام خصوصاً ایران و انتقال پیام این قیام به سایر مسلمانان از دستاوردهای قیام کربلاست.
از دیگر دستاوردهای قیام کربلا ایجاد آگاهی فرهنگی و سیاسی بود، امام حسین(ع) توانست چهره دولت اموی که سال‌ها با تبلیغات پردامنه معاویه نوعی مشروعیت کاذب برای خود به دست آورده بودند، رسوا سازد. همچنان که ذکر شد این آگاهی در برپایی قیام‌های عصر اموی همچون قیام عبدالله بن زبیر، توابین، مختار، زید بن علی و یحیی بن زید و سرانجام عباسیان تأثیر فراوان داشته است. دستاورد مهم دیگر این حرکت آن بود که نشان داد اسلام راستین نمی‌تواند با حکومتگران ظالم همسازی داشته باشد و آنچه توسط محدثان و عالمان دربار اموی تبلیغ می‌شد با اسلام نبوی و علوی در تعارض است. در واقع این دستاورد احیای اسلام راستین بود. تغییری که در طرز تفکر اسلام پس از جانبداری امام حسین(ع) به‌وجود آمد، همواره تمایزی آشکار بین معیارهای اسلام و ویژگی‌های خصوصی حکمرانان پدید آورد.
تحولات سیاسی ایران متأثر از قیام کربلا پیش از تشکیل دولت صفویه بر چند دسته تقسیم می‌شوند، شرح مختصری بیان کنید.
تحولات سیاسی متأثر از قیام کربلا در مقطع زمانی مورد نظر شامل دو دسته جنبش‌ها (قیام‌ها) و حکومت‌ها می‌شود، که در موضوع قیام‌ها باید تصریح کرد که پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانش چنان موج نفرت و بغض و عداوت بر ضد دشمنان اهل بیت (ع) بالا گرفت که تاریخ کمتر چنین انتقام‌جویی را به یاد دارد. در واقع می‌توان گفت که قیام شهیدان کربلا، سرمشق بسیاری از مجاهدت‌ها و نبردها علیه ظلم و بیدادگری شد. سرزمین فلات ایران هم به علت همجواری با سرزمین عراق و علاقه مردم ایران به اهل بیت پیامبر (ص)، بیشتر متاثر از قیام کربلا شد که می‌توان به قیام مردم سیستان در سال ۶۲ هجری به خونخواهی از حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام بر ضد یزید بن معاویه و حکمران او عباد بن زیاد(برادر عبیدالله بن زیاد) اشاره کرد. قیام مختار که به خونخواهی شهدای کربلا صورت گرفت از دیگر قیام‌هایی است که ایرانیان در آن نقش مستقیم و موثری ایفا کردند. به دنبال تحقیری که از جانب بنی‌امیه نسبت به ایرانیان و سایر مردمان غیرعرب اعمال می‌شد، وجود تبعیض طبقاتی بین اعراب و عجم‌ها، به طوری که برخی از ایرانی‌ها از موالی قبایل عرب بودند، لذا از زمینه لازم برای قیام علیه بنی‌امیه برخوردار بودند و از طرفی ایرانیان اسلام واقعی را در سیره امام علی علیه‌السلام و فرزندان ایشان به یاد داشتند. لذا مختار از این ظرفیت استفاده کرد.
برخی دیگر از قیام‌ها به تأسی از قیام کربلا توسط علویان به وقوع پیوست، گرچه این حرکت‌ها در ابتدا سیاسی بودند ولی برخی از آنها تبدیل به قیام‌های نظامی شد، در این حرکت‌ها معمولا، رهبر قیام یا به شهادت می‌رسید یا به دلیل عدم تاب‌آوری و فشار حاکمان زمان به سرزمین‌های مجاور از جمله ایران روی می‌آوردند و در ایران نیز با استقبال مردم به عنوان فرزندان رسول خدا (ص) مواجه می‌شدند و قیام خود را با همراهی و همکاری مردم ادامه می‌دادند، برخی از این قیام‌ها با الگوگیری از قیام کربلا در نقاط مختلف فلات ایران به شرح زیر است:
قیام یحیی بن زید در سال ۱۲۵ هجری در خراسان و تأثیر این قیام بر شکل‌گیری مبارزات مردم خراسان به رهبری ابومسلم و فروپاشی دولت اموی، قیام یحیی بن عبدالله در گیلان و دیلمان در سال ۱۷۶ هجری، قیام محمد بن قاسم در طالقان (افغانستان امروزی) در سال ۲۱۹ هجری، قیام یحیی بن عمر در خراسان و کوفه در سال ۲۵۰ هجری و تأثیر شهادت وی در شکل‌گیری حکومت علویان طبرستان. دسته دوم تحولات سیاسی متأثر از قیام کربلا شامل حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل شیعی در نقاط مختلف فلات ایران است این حکومت‌ها به دنبال تضعیف حکومت بنی‌عباس شکل گرفتند و هر کدام از آنها تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم از قیام کربلا داشتند.
اولین حکومت شیعی با الهام از قیام کربلا دولت علویان طبرستان است، این حکومت توسط سادات علوی که به دنبال حضور امام رضا علیه‌السلام به ایران مهاجرت کرده و در برخی از نقاط پراکنده بودند به دست حسن بن زید علوی در قرن سوم هجری در نواحی شمال ایران که دور از حاکمیت عباسیان بود شکل گرفت. دیگر حکومت شیعی متأثر از قیام کربلا دولت آل‌بویه بود، با ضعف حکومت عباسی این دولت در نواحی مختلف ایران از شمال تا جنوب و تا کرمان، شیراز، خوزستان و بغداد قلمرو خود را گسترش دادند. رسمیت دادن به عزاداری سیدالشهدا علیه‌السلام در این دوره توسط معزالدوله اتفاق افتاد و تامین امنیت فرهنگی شیعیان در این دوره باعث رشد و تعالی هر چه بیشتر مسائل فرهنگی و اعتقادی شیعیان و علما شد. شیخ مفید، سیدمرتضی و سیدرضی در این دوره می‌زیستند و ارتباط نزدیکی با امرای آل بویه داشتند. دیگر حکومت‌های شیعی متأثر از قیام کربلا سربداران بودند که در سبزوار در مقابل ظالم و ستم مغولان قیام کردند. همچنین دیگر دولت نیمه مستقل شیعی، مرعشیان مازندران هستند که از نسل حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام بوده و برای اجرای احکام اسلامی در آن منطقه تلاش می‌کردند.
قیام کربلا و زایش فرهنگ و ادبیات عاشورایی در جامعه ایران چگونه بوده است؟
واقعه عاشورا یکی از بزنگاه‌های تاریخی مذهب شیعه است که بنا بر همین اهمیت تاریخی و اجتماعی، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و ادبیات شیعیان گذاشته است. ظهور و بروز واقعه عاشورا و قیام کربلا در شعر شاعران شیعه و حتی سنی فارسی زبان به حدی بوده که مکتب و شعر عاشورا در ادبیات فارسی شکل گرفته و از دوره شعر کلاسیک تا شعر معاصر نمود داشته است. ادبیات عاشورایی در قرن‌های گذشته به یکی از غنی‌ترین و حماسی‌ترین سبک‌های شعری در ادبیات ما مبدل شده تا جایی که برخی از این شاعران، عمده و حتی تمامی شهرتشان را مدیون سروده‌های عاشورایی خود هستند.
همان‌طور که در اشعار شاعران این دوره می‌بینیم، ابتدا ابیاتی در مقام والای امام حسین علیه‌السلام سروده شده و سپس به لعن قاتلان شهدای کربلا پرداخته شده است. برخلاف دوره صفوی در این دوره اغراق و خیال‌پردازی‌های شاعرانه در مراثی شهدای کربلا چندان رونقی نداشته است. ارزشمندی که در این مراثی وجود دارد، این است که مقام والای امام حسین علیه‌السلام پیش از ذکر مصیبت آن حضرت ذکر شده است و این نشان‌دهنده آن است که شاعر قصد داشته تا شخصیت امام حسین علیه‌السلام را به خواننده بشناساند و سپس به ذکر مصیبت آن حضرت بپردازد. کسائی مروزی جزو نخستین شاعرانی است که در رثای امام حسین علیه‌السلام شعر سروده و در واقع اولین سوگ‌نامه کربلا در شعر فارسی سروده شد. سپس ناصر خسرو قبادیانی، معزی نیشابوری و برخی از شعرای اهل سنت مانند سنایی غزنوی، عمعق بخارایی، خاقانی شروانی، ظهیرالدین فاریابی، شمسی طبسی، کمال‌الدین اسماعیل، جلال‌الدین محمد مولوی، سلمان ساوجی، خواجو ی کرمانی و… در رثای حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام شعر سروده‌اند. لازم به ذکر است اشعار شعرای اهل سنت در این دوره زمانی بسیار چشمگیر است. علاوه بر اشعار منظوم ، قیام کربلا تأثیر بر آثار منثور نویسندگان ایرانی داشته است که در این رابطه می توان به تألیف کتب تاریخی و مقتل نویسی اشاره کرد.
کدام یک از نویسندگان شاخص بخش‌هایی از کتاب خود را به قیام کربلا اختصاص دادند؟ درباره مقتل‌نویسی نیز شرحی بیان کنید.
برخی از نویسندگان ایرانی بخش‌هایی از کتاب خود را به قیام کربلا اختصاص دادند که شامل کتاب‌های زیر می‌شوند. اخبارالطوال، تاریخ طبری، تاریخ قم، مقاتل الطالبین، تاریخ سیستان و کامل‌الزیارات و… موضوع دیگری که در بحث فرهنگ و ادبیات عاشورائی قابل بحث و بررسی است، مقتل‌نویسی است. در این موضوع اهل سنت در ایران پیشتاز بوده‌اند، از جمله آنها می‌توان به طبری اشاره کرد که در کتاب خود واقعه عاشورا را به صورت بسیار دقیق توصیف کرده که دیگر مورخان اهل سنت نیز مسیر او را ادامه داده و در قرن ششم موضوع جدیدی در تاریخ اسلام تحت عنوان مقتل‌نویسی به وجود آمد که از جمله آنها می‌توان به مقتل خوارزمی در این قرن اشاره کرد. در اشعار سنایی نیز مقتل‌نویسی جایگاه ویژه‌ای دارد. از دیگر شعرای فارسی زبان قرن ششم ابوالمفاخر رازی است. مهم‌ترین اثر از بین رفته وی مقتل‌الحسین است که بیشتر آن اشعار فارسی در شرح واقعه کربلا بوده است. در قرن نهم ملاحسین کاشفی نقش مهمی با نگارش کتاب روضه‌الشهدا در مقتل‌نویسی ایفا کرد.
فرهنگ آئینی برخاسته از قیام عاشورا تا امروز در تاریخ ایران باقی مانده کدام است. دلیل این ماندگاری را در چه می‌دانید؟
قیام کربلا به وجود آورنده و ایجادکننده فرهنگ آئینی در ایران بوده به طوری که برخی از ارزش‌های اخلاقی و انسانی و دینی با تمسک به عاشورا در جامعه ایران شکل گرفته‌اند و معنی پیدا کرده‌اند. ارزش‌هایی همچون مبارزه با ظلم و ستم، شجاعت، ایثار، جوانمردی، امر به معروف و نهی از منکر و… در تعالیم قیام کربلا به خوبی قابل مشاهده است، لذا فرهنگ آئینی نمادی از مراسم ایرانی _ اسلامی است که قیام کربلا زمینه بروز و تجلی آنها شده است. در ادامه برخی از مؤلفه‌های فرهنگ آئینی در ایران را به اختصار معرفی می‌نماییم. عزاداری ایرانیان در رثای امام حسین علیه‌السلام یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم فرهنگ آئینی در ایران است که بعد از شهادت آن حضرت شروع شده و با قیام‌های علویان در ایران و شهادت آنها ادامه پیدا کرده و سپس همزمان با حضور امام رضا علیه‌السلام منسجم شده در زمان آل بویه ایرانی رسمیت یافته و بعد از آل بویه با توجه به حاکمیت حکومت‌های سنی مذهب در ایران عزاداری‌ها با محوریت اهل سنت که از آزادی عمل بیشتری برخوردار بودند و با همراهی شیعیان تا زمان تیموریان ادامه یافت و در این دوره عزاداری به درون مجالس پادشاهان و حکام تیموری نیز کشیده شد.
پیدایش و گسترش سنت حسنه زیارت مرقد مطهر امام حسین علیه‌السلام نزد ایرانیان از دیگر مؤلفه‌های فرهنگ آئینی است. آنچه که مشخص است ثواب معنوی زیارت حضرت سیدالشهداء علیه‌السلام از همان ابتدا مورد توجه ایرانیان بوده است به طوری که تعدادی از خراسانیان از امام صادق علیه‌السلام درباره ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام سؤالاتی داشتند. یا اینکه در برخی از اسناد و منابع تاریخی زیارت حکام و نخبگان ایرانی از مرقد امام حسین علیه‌السلام ذکر شده است از جمله محمد بن زید حاکم طبرستان، امرای آل بویه که به صورت مکرر مرقد مطهر آن حضرت را زیارت می‌کردند، تامین امنیت زوار توسط آل‌بویه خصوصا در زمان حکمرانی عضدالدوله از دیگر خدمات آنان به زوار حضرت اباعبدالله علیه‌السلام است. برخی از امرای آل بویه به همراه فرزندان و جمعی از یاران خود با پای پیاده به زیارت کربلا و نجف مشرف می‌شدند. غازان‌خان، ایلخان مغول در سفری به عراق، کربلا را زیارت کرد و دستور داد اقدامات مهمی برای حرم مطهر و مجاورین صورت بگیرد. همچنین امیران تیموری نیز چندین مرقد امام حسین (ع) را زیارت کرده‌اند.
تجلی هنر و معماری ایرانی در بازسازی حرم مطهر امام حسین علیه‌السلام توسط ایرانیان از دیگر مؤلفه‌های فرهنگ آئینی است. پس از تخریب مرقد مطهر امام حسین (ع) توسط متوکل عباسی محمد بن زید خاکم طبرستان سالانه مبالغی را برای بازسازی حرم مطهر می‌فرستاد و نخستین فردی بود که به بازسازی حرم اقدام کرد. پس از علویان طبرستان، آل بویه اقدامات اساسی و مهمی در بازسازی حرم مطهر امام حسین علیه‌السلام به انجام رساندند. از جمله عضدالدوله دستور بازسازی اساسی حرم مطهر امام حسین علیه‌السلام، حرم مطهر امام علی علیه‌السلام و دیگر ائمه مدفون در عراق را صادر کرد که تا آن دوران در نوع خود کم‌نظیر بود. بعد از آل‌بویه در دوران سلاجقه نیز ملکشاه سلجوقی دیوار پیرامون حرم را بازسازی کرد. در دوره ایلخانی غازان‌خان محمود پس از زیارت عتبات عالیات از جمله کربلای معلی دستور ساخت دارالسیاده را صادر کرد. سلطان اویس جلایری دست به تعمیرات گسترده در کربلا زد و پس از وی فرزندش سلطان احمد آن را به پایان رساند که در نوع خود تا آن زمان بی‌نظیر بود. حاصل کار آل جلایر به حرم، جلوه آسمانی دیگری بخشید چونان که هر زائری در هنگام زیارت، خویش را در یکی از باغ‌های بهشت بیابد.
موقوفات و گسترش سنت نذورات حرم مطهر امام حسین علیه‌السلام از سوی ایرانیان از دیگر مؤلفه‌های فرهنگ آئینی است. وقف یکی از سنت‌ها و آئین‌های رایج برگرفته از فرهنگ اسلامی است که همواره از طرف افراد مختلف جامعه اسلامی به خصوص نخبگان متمکن و حاکمان در قالب کارهای عمرانی و خیر دست به این کار می‌زدند. خصوصا وقف حضرت سید الشهداء علیه‌السلام نمود بیشتری داشته است. از جمله می‌توان به علویان طبرستان آل‌بویه اشاره کرد که اقدامات اساسی در وقف حرم مطهر انجام دادند و برای علما و بزرگان مرسومات تعیین کردند. از جمله موقوفات انجام گرفته در این دوره، ایجاد نهری از فرات به درون صحن حرم سیدالشهدا بود. از دیگر اقدامات انجام شده، رونق و شکوفایی و پیشرفت آن منطقه بود. در دوره ایلخانان غازان خان نهری از رودخانه فرات به سمت حرم مطهر ایجاد کرد و نام آن را نیز نهر غازانی اعلی گذاشت. همچنین برای سادات مستقر در اطراف حرم، مقرری تعیین کرد.
روضه‌خوانی و مرثیه‌سرایی ایرانیان در رثای امام حسین علیه‌السلام از دیگر مؤلفه‌های فرهنگ آئینی است. شرایط لازم برای عزاداری امام حسین علیه‌السلام پیش از تألیف روضه‌الشهدا در دوره تیموری در خراسان و ماوراءالنهر آماده شده بود مردم در آن زمان هر ساله در سالگرد قیام عاشورا مراسمی برپا می‌کردند و در آن به بیان حوادث عاشورا و انواع مصیبت‌های خاندان پیامبر در کربلا می‌پرداختند، سخنوران، مداحان و مرثیه‌سرایان بزرگ شاعران و عالمان دینی در این مجالس به ذکر مصیبت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام می‌پرداختند و عواطف پاک و آماده مردم آن سامان را به انواع ستم‌ها و جنایات روا داشته شده بر حسین بن علی علیه‌السلام در کربلا معطوف کرده و آنان را به عزاداری و اشک‌افشانی وا می‌داشتند. در رأس همه واعظان کمال‌الدین ملاحسین واعظ کاشفی پس از او فرزندش فخرالدین علی سفی کاشفی و برخی دیگر از افراد مانند سیدابوالحسن کربلایی، حیدر علی ملاح و… در دوره تیموریان می‌توان اشاره کرد. دلیل ماندگاری فرهنگ آیینی متأثر از قیام کربلا نیز ارتباط مستقیم این فرهنگ با امام حسین علیه‌السلام و فرهنگ عاشورا است، هر چه با امام حسین(ع) ارتباط داشته باشد، ماندگار می‌شود.
مؤلفه‌های اجتماعی- فرهنگی متأثر از قیام کربلا در جامعه ایران چگونه است؟
تأثیرات قیام کربلا بر تحولات اجتماعی، فرهنگی ایران به حدی عمیق و پردامنه بود که همه عرصه‌های زندگی اجتماعی نخبگان آن زمان را در برگرفت. در ادامه برخی از مؤلفه‌های اجتماعی فرهنگی را بیان می‌کنم: تأثیر مهاجرت سادات و علویان بر جامعه و فرهنگ ایرانی. حضور سادات علوی به عنوان منادیان قیام کربلا در ایران و از طرفی اختلاف عقیدتی آنان با امویان و عباسیان به عنوان غاصبان خلافت، علویان را بر آن داشت که گرفتن قدرت و حکومت را از غاصبان آن از وظایف مهم خود بدانند، گرچه عباسیان با داعیه طرفداری از علویان روی کار آمدند ولی با خشونت تمام آنان را از خود راندند و در قلع و قمع آنان از هیچ کاری فروگذار نکردند.
حضور سادات در ایران و شرکت آنان در قیام‌های ضد عباسی سبب محبوبیت علویان در ایران به عنوان فرزندان رسول خدا(ص) خصوصاً در شهرهای شیعه‌نشین مانند قم اهمیت فرهنگی و اجتماعی بیشتری داشت. همراهی ایرانیان با علویان که یک بار به هنگام روی کار آمدن عباسیان علاقه خود را به تغییر حاکمیت عرب‌ها نشان داده بودند سبب توجه بیشتر سادات به سرزمین ایران و کشاندن آنان به این منطقه بود. از سوی دیگر پاکدامنی و پرهیزگاری علویان در مقایسه با فسق و فجور امویان و عباسیان برای ایرانیان روشن بود و از سوی دیگر مظلومیت آنان به عنوان منادیان خون سیدالشهدا (ع) آنان را در قلب‌های مردم جا داده بود. بعد از حضور حضرت امام رضا علیه‌السلام در ایران، گروه‌های فراوانی از سادات وارد ایران شدند که از جمله شاخصین آنها حضرت احمد بن موسی(ع) و حضرت معصومه(س) برادر و خواهر امام رضا علیه‌السلام بود.
علاقه وافر مردم ایران به علویان که پس از شهادت یحیی بن زید به خوبی مشخص و هویدا بود و استفاده ابومسلم از این ظرفیت در تضعیف حکومت بنی‌امیه، مأمون را بر آن داشت که برای جلب رضایت ایرانیان حضرت رضا علیه‌السلام را به خراسان فرا خواند و برای جلوگیری از شدت نهضت علویان چنان وانمود کرد که قصد انتقال خلافت به علویان را دارد. حضور آن حضرت در ایران و ادامه جنبش‌های علوی در گرگان، طبرستان، گیلان و دیلمان حکومت عباسی را با چالش جدی مواجه کرد. همچنین حضور آن حضرت در ایران به عنوان ادامه‌دهنده راه نهضت کربلا باعث نهادینه شدن نقش آن حضرت در تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران در زمینه‌های مختلف علمی شد خصوصاً مناظرات آن حضرت و تقابل ایشان در برابر امواج فکری بیگانه موجب ارتقاء آگاهی اجتماعی و فرهنگی مردم ایران شد. از دیگر امامزادگانی که وارد ایران شده و نقش اساسی در ادامه مؤلفه‌های فرهنگی قیام کربلا را داشتند امامزاده علی بن محمد بن باقر (سلطان علی) نماینده امام باقر علیه‌السلام بود که همانند امام حسین علیه‌السلام به شهادت رسید و دیگری حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام بود که دارای عظمت معنوی و مقامات باطنی و برابری فضیلت زیارت آن بزرگوار با حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام است.
وجود و گسترش اندیشه مشروعیت سادات حسینی در امر حکومت در طول این دوره قابل مشاهده است. از سده هفتم به بعد پس از حمله مغول، تفکر حق حاکمیت و خلافت علویان و سادات حسینی از اقلیت شیعیان به میان اکثریت، یعنی اهل سنت نیز رخنه کرد و حتی گامی فراتر نهاد و مورد توجه نخبگان و حاکمان جامعه قرار گرفت. نمونه بارز آن سلطان محمد خوارزمشاه است که قصد داشت حکومت را به یکی از سادات حسینی به نام سیدعلاءالدین ترمذی واگذار کند. این موضوع در دوره ایلخانان با توجه به شرایط فرهنگی سیاسی و نفوذ شیعیان در دستگاه ایلخانی سرعت و شتاب بیشتری گرفت. غازان‌خان دستور داد به نام دوازده امام سکه ضرب کنند و همچنین نام آن بزرگواران را در خطبه ذکر کنند و نام خلافای سه‌گانه را از خطبه بیندازند. از دیگر فرمانروایان ایلخانی الجایتو، به تحقیق و جستجو در مورد مذاهب اسلامی ادامه داد و پس از مذاکره با علامه حلی عالم بزرگ شیعه، خود مذهب شیعه اختیار کرد و نام اهل بیت را در خطبه و ضرب سکه به نام ایشان انجام داد. در دوران مختلف، مردم جامعه ایران با تأسی از حضرت سیدالشهدا و قیام کربلا در زندگی فرهنگی و اجتماعی خود به آن حضرت ارادت می‌ورزیدند.
