به گزارش خبرنگار دین و اندیشه خبرگزاری شبستان، محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید (۳۳۶ق یا ۳۳۸ق ـ ۴۱۳ق) متکلم و فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری بود. گفته شده شیخ مفید با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفاکردن به روایات بدون توجه به عقل. شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه مشهورترین استادان شیخ مفید بودند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجاشی نیز از شاگردان معروف او به شمار می‌روند. المُقنِعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح‌حال امامان شیعه معروف‌ترین آثار شیخ مفید شمرده شده‌اند. لذا به مناسبت زاد روز این عالم بزرگ با دکتر «مجید معارف»، استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران گفت و گویی انجام دادیم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود.
در خصوص شخصیت و فضایل اخلاقی شیخ مفید در نگاه دانشمندان شیعه توضیح دهید؟
«محمد بن محمد بن نُعمان» مشهور به شیخ مُفید یکی از دانشمندان بزرگ شیعه در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم در بغداد است. که برحسب گزارش های تاریخی در سال 336 یا 338 متولد شدند و بعد از گذراندن یک عمر با برکت علمی در سال 413 هجری در بغداد چشم از جهان فرو بسته اند و تقریبا یک زندگی هفتاد و چند ساله بسیار موفق و پربار داشتند. مشهور است که شیخ مفید در رشته های مختلف علمی صاحب نظر و صاحب کتاب های فراوانی بودند. مخصوصا از حوزه های مختلفی که ایشان صاحب نظر و صاحب کتاب بودند در سه حوزه فقه، اصول فقه و علم کلام همچنین تاریخ و سیره ائمه (ع) دارای آثار متعددی هستند ضمن اینکه شیخ مفید اندیشه های حدیثی و اقداماتی در حوزه حدیثی دارند که کتاب « الأمالی» ایشان در حوزه حدیث بسیار معروف است و گفته می شود ایشان در اواخر عمرشان مجالسی برگزار می کردند و احادیثی را برای علاقه مندان به حدیث املاء می کردند که از جمع آوری آنها کتاب الأمالی تدوین و تهیه شده است.
لذا بارزترین عنوان در شخصیت علمی شیخ مفید متکلم بودن ایشان است؛ شاید این ویژگی قدری از زندگانی ایشان در بغداد ناشی می شود، چون بغداد مرکز خلافت عباسیان بود و نهادهای علمی متعددی داشت؛ بیت الحکمه در بغداد بود و دانشمندان اهل سنت با گرایش های مختلف اشعری گری و یا معتزله در قرن چهارم در بغداد فعال بودند و طبیعتا شیعیان هم یک حوزه ای در بغداد داشتند و در یک رقابت مذهبی با اهل سنت چه از اشاعره و چه معتزله قرار داشتند و می بایست بتوانند از مکتب فکری خودشان و اندیشه های شیعه در برابر هجمه های فکری و تبلیغاتی اهل سنت دفاع نمایند لذا معمولا دانشمندان بغدادی در علمی به نام علم کلام که دفاع استدلالی از عقاید است، مبرز بودند و آثار کلامی داشتند و در مناظره های کلامی شرکت می کردند.
«ابن الندیم» دانشمند معروف صاحب کتاب الفهرست از دانشمندان اهل سنت است، درباره شیخ مفید می نویسد: شیخ مفید به این دلیل به ” ابن المعلم” مشهور است که پدرشان در شهر واسط معلم بوده به همین دلیل مشهور به ابن المعلم می شوند و می گوید: ابن المعلم ابو عبدالله در زمان ما رهبری متکلمان شیعه با اوست. وی در ترکیب کلام بنا به اعتقاد همکاران خود برجسته است و عقل نکته سنج و قدرت نفوذ فراوان دارد، من با او ملاقات کرده و او را بسیار فردی روشن دیده ام، همچنین در عبارت دیگری درباره شیخ مفید می گوید: او با هیچ کس به مناظره برنخواسته است مگر اینکه بر او فائق و پیروز شده است.
میراث فکری که شیخ مفید برای جامعه امروز ما دارد، چیست؟
بنا بر گزارش هایی که امثال نجاشی در کتاب الفهرست و شیخ مفید هم در الفهرست خود نقل کردند، حدود 200 کتاب به صورت کتاب های ریز و درشت به شیخ مفید نسبت دادند که از این تعداد امروز نزدیک به 65 اثر به چاپ رسیده و بعضی از آنها در وضعیت نسخه خطی است و البته تعدادی از آنها هم در گذر زمان از بین رفته است.
بیشتر کتاب های شیخ مفید در حوزه کلامی و محور آنها اثبات عقاید شیعی یا عقاید اسلامی با نگاه شیعی است؛ مثلا یکی از عقاید شیعه این است که ابوطالب پدر حضرت علی (ع) موحد بوده. لذا شیخ مفید کتابی به نام ایمان ابوطالب دارد یا یکی دیگر از عقاید شیعه این است که پیامبران و پیامبر اسلام از عصمت کامله برخوردارند و حتی دچار سهو هم نمی شوند که شیخ مفید در این زمینه هم کتابی نوشته است ضمن اینکه شیخ مفید درباره غیبت امام زمان، جبر، اختیار و امامت نیز کتاب هایی نوشتند؛ همچنین ایشان کتابی به نام “معنای مولا” دارد که در تفسیر حدیث «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِیٌّ مَوْلَاهُ » نوشته اند. بنابراین یک بخش زیادی از آثار شیخ مفید در حوزه مسایل گوناگون کلامی است و اعتقادات شیعه را از هر جهت به اثبات می رساند. یک بخش دیگر از آثار شیخ مفید در حوزه فقه یا اصول فقه است، مانند کتاب «المغنعه» که یک رساله فقهی و اعتقادی بوده که بخش فقهی آن را بعدها شیخ طوسی می گیرد و به عنوان چهارچوب کتاب تهذیب الاحکام قرار می دهد و فتاوای شیخ مفید را در هر بابی نقل می کند و بعد روایاتش را می آورد.
دیگرآثار شیخ مفید شامل کتاب هایی مانند تحریم ذبائح اهل الکتاب (فقهی) احکام النساء (فقهی) و الهدایته فی الفقه و امثالهم است که یک بخشی از آثار ایشان در حوزه فقه و مسایل فقهی است. بالاخره یک رشته از کتاب های ایشان جنبه تاریخی دارد، مخصوصا تاریخ شیعه و سیره امامان که معروف ترین این کتاب ها یکی «اَلْإرْشاد فی مَعْرفةِ حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد» است که یک دوره تاریخ کامل زندگانی ائمه اثنی عشر شیعه با تکیه بر اخبار و روایات صحیح است. کتاب دیگری به نام « الاختصاص»دارند که پیرامون فضایل اهل بیت (ع) است، هرچند که بعضی ها در نسبت این کتاب به شیخ مفید اندک تردید هایی هم دارند و کتاب های دیگری که معرف اطلاعات تاریخی ایشان است؛ مثلا ایشان کتابی به نام الجمل دارند که درباره جنگ جمل و مسایل آن است؛ بنابراین یک رشته از آثار ایشان هم آثار تقریبا تاریخی با رویکرد سیره ائمه (ع) است که از کتاب های بسیار خوب ایشان می باشد، مثلا کتابی دارند به نام « تصحیح الاعتقادات الامامیه» که اختلافات ایشان را با یکی از اساتیدشان به نام شیخ صدوق در برخی از مسایل کلامی و اعتقادی نشان می دهد. امروز ما یک میراث بزرگی از آثار شیخ مفید را داریم که خوشبختانه چاپ شده، سال ها قبل در یک کنگره ای به مناسبت بزرگداشت شخصیت شیخ مفید آثار ایشان عرضه شد و این آثار در اختیار علاقه مندان به افکار و عقاید شیخ مفید است.
درباره شیخ مفید به ابعاد دیگری هم می توانیم اشاره کنیم اینکه شیخ مفید تقریبا از سن 40 سالگی تا سن 75 سالگی یک دوران طولانی رییس مذهب شیعه در بغداد بودند و به طور کلی مرجع شیعیان در بغداد به شمار می رفتند و علاوه بر بغداد شهرهای دیگر هم از وی تقلید می کردند. ایشان در این دوره شاگردان بسیار زیادی را تربیت کرده و دو نفر از شاگردان شاخص ایشان یکی شیخ مرتضی است که بعد از درگذشت شیخ مفید، سید مرتضی به زعامت شیعه رسید. یعنی جانشین شیخ مفید شد و بعد سید مرتضی بعد از 23 سال مرجعیت و زعامت از دنیا رفت، مقام و مسئولیت خود را به شیخ طوسی تفویض کرد که او هم یکی از شاگردان شیخ مفید بود و مدت پنج سال کلاس هایی را با شیخ مفید و تربیت شیخ مفید را درک کرده بودند؛ بنابراین شیخ مفید، انسان بسیار موفقی در عرصه تربیت شاگردان، اداره وضعیت شیعیان و اداره حوزه شیعه در بغداد بودند؛ آن هم در بغداد در شرایط پر تلاطم رقابتی شهر بغداد که عرض کردم، علاوه بر اینکه بغداد مرکز خلافت عباسیان بود، مرکز حضور و رفت و آمد علمای مختلف اهل سنت با گرایش های فکری مختلف هم بود.
جالب است، گاهی تعصبات مذهبی حاکم بر بغداد، عرصه را بر شیخ مفید تنگ می کرد به طوری که دو بار سنی های متعصب وی را تحت فشار قرار دادند و به خارج از بغداد تبعید نمودند. چون از تاثیر گذاری نفوذ کلامی ایشان بر مردم می ترسیدند البته یک عده ای وساطت کرده و از خلیفه بغداد درخواست نمودند که شیخ مفید، انسان بسیار بزرگوار و تکیه گاهی در مسایل علمی برای همه مسلمانان به شمار می رود، وی را برگردانید لذا دوباره شیخ مفید را به بغداد برگرداندند تا اینکه در سال 413 که از دنیا می روند، شیعه و سنی شهر بغداد همه عزادار شیخ مفید بودند و در تشییع جنازه او شرکت کردند. نقل است بغداد روزی را مانند روز بزرگداشت شیخ مفید در تشییع جنازه این دانشمند بزرگ به خود ندیده بود.
شیخ مفید چه نقشی در تدوین و حفظ اندیشه شیعی به عنوان یک مکتب فکری داشته است؟
شیخ مفید در دفاع از عقاید شیعه و حفظ شیعه در بغداد ذره ای مماشات نکرد، ذره ای از معیارهای علمی کوتاه نیامده است. او به دانشمندان حرمت و احترام قایل بود، در مناظره های خود اصول مناظره را کاملا رعایت می کرد، به حرف های مخالفان گوش می داد، استدلال های انها را می شنید و سپس بسیار آرام همه آنها را مورد نقد قرار می داد به طوری که مخاطبان تحت تاثیر قرار می گرفتند و در بسیاری از موارد تابع استدلال های او می شدند. لذا نتیجه می گیریم که شیخ مفید می تواند یک الگوی موفق باشد از یک دانشمندی که هم می تواند با صاحب عقاید مخالف و مختلف رفت و آمد کند و هم مناظره داشته باشد، در حقیقت با آنها نشست و برخاست داشته باشد و هم در عین حال بی دلیل امتیازی به کسی ندهد و در حوزه عقاید شیعی مدافع استواری از عقاید مکتبی خودش باشد.
در برخی منابع آمده است که پس از دفن او، اشعاری به خط امام عصر(عج) بر سنگ قبر او نقش بسته بود که ترجمه آن چنین است: خبر دهنده مرگ، خبر فقدان تو را نیاورد، امروز بر آل محمّد (علیهم السلام) روز مصیبت بزرگی است لطفا توضیح دهید؟
شیخ مفید تقریبا یک قرن بعد از غیبت صغری امام عصر (عج) زندگی کردند و در دوره ای که دست شیعیان از ارتباط با امام معصوم خودشان کوتاه بود، وظیفه خطیری در ساماندهی و تدوین عقاید شیعه داشتند که توانست شیعه را به عنوان یک مکتب منسجم فکری در برابر اهل سنت نشان دهد لذا شیخ مفید سهم بسیار زیادی دارد در اینکه شیعه به عنوان یک مکتب منسجم فکری بتواند اصول و افکار و اندیشه های خود را بر دوستداران عرضه نماید. البته طبق برخی از گزارش ها و روایت های تاریخی، ایشان از عنایت خاصه امام عصر (عج) هم بی بهره نبودند و توقیعاتی از امام عصر در شان ایشان صادر شده است که نشان می دهد امام بر کار شیخ مفید نظارت داشتند و به ایشان پیام می داده و وی را به عنوان دوست مخلص و مجاهد خود نام برده و احمد بن علی طبرسی در کتاب الاحتجاج خود برخی از این توقیعات را نقل کرده است؛ بنابراین شیخ مفید نماینده یک دانشمند پرکار، خدوم، موفق و یک الگوی مثال زدنی از اتحاد شیعه و سنی در شرایطی که همه مسلمانان قاعدتا در عقایدی مشترک اند و در مدافع استدلالی عقاید امامیه بوده اند.
