چکیده
بحثهای تطبیقی به ویژه رد مباحث تاریخ کلام برای فهم بهتر مطالب و دستیابی به موضوعات راهگشا بسیار مفید و ارزشمند هستند. یکی از مباحث تاریخ کلام، موضوع مهدویت است که در اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. ریشه این اعتقاد در اسلام از احادیث منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گرفته شده است و به همین خاطر تمامی فرقه های اسلامی در آن اتفاق نظر دارند. اندیشه مهدویت در اسلام بیشتر مورد توجه شیعیان قرار گرفته است.
در این تحقیق سیر تاریخی آموزه مهدویت بین در فرقه شیعی امامیه و اسماعیلیه مورد بررسی قرار می گیرد.
طبق عقیده امامیه، مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مردی از اهل بیت پیامبر اکرم از نسل فاطمه (سلام الله علیها) و از اولاد امام حسین (علیه السلام) می باشد که در نهمین نسل امام حسین (علیه السلام) قرار دارد. او، محمد بن حسن عسکری (علیه السلام) و امام دوازدهم شیعیان امامیه است. آنحضرت در سال 255 ه ق چشم به جهان گشود. پنج سال بعد بنا به احتیاط از تیررس چشمان کارگزاران خلفای عباسی پنهان شد. پناهگاهش فقط برای معدودی از پیروانش آشکار بود. تا سال 329 ه ق چهار نفر از دستیاران نردیک پدرش متوالیا رابط بین امام و پیروانش بودند. امامیه این دوره را دوران غیبت صغرای امام دوازدهم (عج) می دانند.
در این دوره چهارنفر سفیر مستقیما فعالیتهای مذهبی – سیاسی مخفی تشیع را سرپرستی کردند.
آخرین سفیر در بستر مرگ خود در سال 329 ه ق اعلام کرد که امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تصمیم گرفته اند هیچ کس را پس از وی به عنوان سفیر منصوب نکند و به دوران غیبت کبری وارد شده اند. امامیه این اعلام را آغاز غیبت دوم امام دوازدهم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می دانند که تا حال حاضر نیز ادامه دارد. طبق عقیده امامیه آن حضرت هنوز زنده است و همچنان در پس پرده غیبت به سر می برد. او در آخر الزمان ظهور می کند و زمین را پر از عدل و داد می کند پس از آن که پر از ظلم و جور شده باشد.
اندیشه مهدویت در نزد فرقه اسماعیلیه در طول قرون به یک نوع تکامل فکری و عقیدتی رسیده است. مفهوم مهدویت در اوائل دوره اسماعلیان اوله بیشتر نزدیک به مفهوم مهدویت در نزد دیگر فرق اسلامی بود.
هرچند آنها ابتدا به مهدویت اسماعیل بن جعفر اعتقاد داشتند، ولی دیری نگذشت با طرح مهدویت محمد بن اسماعیل، دیگر مهدویت را اسماعیل فراموش شد. اندیشه ظهور محمد بن اسماعیل در اوائل نزد آنان زیاد متفاوت با اندیشه ظهور مهدی منتظر امامیه نبود، اما بعدها اسماعیلیان قرمطی با به وجود آوردن نظام اعتقادی مختص به خود، توانستند اندیشه مهدویت محمد بن اسماعیل را طبق اندیشه اسماعیلی و قرمطی تأویل و تفسیر کنند و به آن رنگ باطنی دهند.
مهدویت محمد بن اسماعیل با شروع دعوت فاطمی به وسیله فاطمیان رد گردید. عبیدالله مهدی که برای خود و اسلافش ادعای امامت کرده بود، ابتدا مهدویت خود و سپس مهدویت پسرش القائم بامرالله را مطرح کرد. ولی به خاطر برآورده نشدن انتظاراتی که از ظهور مهدی می رفت، ظهور مهدی موعود به آینده دورتری موکول شد. گرچه اسماعیلیان قرمطی تا زمان معز لدین الله، چهارمین خلیفه فاطمی، بر ادعای مهدویت محمد بن اسماعیل پافشاری می نمودند، اما با سیاست زیرکانه معز و پیوستن رهبر اسماعیلیان قرمطیف ابویعقوب سجستانی به اردوی فاطمیان این اعتقاد اسماعیلیان قرمطی ابتدا کمرنگ و سپس به فراموشی سپرده شد و بعدها انکار گردید. در واقع اسماعیلیان طی این مراحل مهدویت در نزد آنان، از اندیشه اولیه خود مبنی بر مهدویت محمد بن اسماعیل به مهدویت فرد آخرالزمانی، آخرین امام خود برگشتند.
علی رغم اختلافات فراوان امامیه و اسماعیلیه در موضوع مهدویت، می توان به نقاط مشترک بین آن دو فرقه در موضوع مهدویت دست یافت.
کلیدواژه ها: امامیه، اسماعیلیه، مهدویت، مهدی، قائم.
تعداد منابع: 139 کتاب.
