چکیده
دوران غیبت صغری به سالهای 260 تا 329 هجری یعنی غیبت اول امام دوازدهم شیعه اطلاق می شود که از طریق نواب اربعه و شبکه وکالت با شیعیان در ارتباط بوده اندو در این دوران حیرت شیعه، فرقه های شیعی غیر امامی دست به فعالیتهای سیاسی و فرهنگی زده اند که در مواردی به قیام و تشکیل حکومت منجر شده است. از جمله دلایل آن هم ضعف خلافت عباسی بود در اثر نفوذ ترکان و در نتیجه قیامهای متعدد شیعی و غیر شیعی و استقلال طلبی حکومتهایی در شرق خلافت و غرب آن بوده است.
در یان دوران زیدیان که قبل از غیبت صغری در مناطق مرکزی و در زمان اقتدار خلافت دست به قیام زده و شکست خورده بودند در حالت خلأ سیاسی ناشی از ضعف خلافت در مناطق دوردستی مثل ایران و یمن دست به قیام زدند که حکومت علویان طبرستان و آب بویه در ایران و حکومت زیدیان یمن تشکیل شد. در این میان قیام زنگیان که رهبر آن در صدد سوء استفاده از آموزه های قیام در نهضت زیدیه به خاطر قدرت طلبی برآمد شکست خورد ولی سالیانی حکومت عباسی را گرفتار خود نمود.
باید متذکر شد که آموزه های قیام در زیدیه و پیروان زید بن علی و دیدگاه خاص آنها به مسأله امامت همچنین فعالیت ویژه دانشمندان و علمای زیدیه که در رأس نهضت زیدیه قرار می گرفتند مثل ناصر اطروش و یحیی بن حسین الهادی الحق نقش ویژه ای در برپایی این نهضت ها و قیام ها داشته است.
از طرف دیگر فرقه اسماعیلیه که معتقد به امامت اسماعیل یا محمد بن اسماعیل بود و در دوران ستر خود تا غیبت صغری با تشکیلات دعوت خود و جذب هواداران و تبلیغ و ترویج عقاید خود بین افراد مستعد توانست قبایلی را جذب نموده و در منطقه عراق و ایران و شام و یمن و شمال آفریقا نهضت اسماعیلیه را بپا کند و تشکیل دولت هم بدهد. البته در این زمان ما شاهد اختلاف و انشعاب اسماعیلیه به دو شاخه قرمطی و فاطمی هستیم که در مواردی بین آنها درگیری به وجود آمده است. در بخش فرهنگی سناخت عقاید اسماعیلیه در مسأله امامت و شیوه های دعوت و عناصر تشکیل دهنده سازمان دعوت، هم چنین دانشمندان بزرگی که با تألیفات خود به ترویج عقاید اسماعیلیه می پرداخته اند نقش ویژه ای در برپایی و ادامه این نهضتها داشته اند.
مطالعه این پژوهش، ما را با وضعیت سیاسی فرهنگی جهان اسلام و شیعیان غیر امامی زیدی اسماعیلی در غیبت صغری آشنا نموده و به ما در شناخت جریان های درون شیعی کمک می نماید. همچنین در کناب تبیین وضعیت شیعیان به طور عام، به بخشی از مطالعات کلان تاریخ تشیع می پردازد و این نظریه را در نظر خوانند تقویت می کند که با توجه به خلأهای سیاسی موجود در جهان اسلام مثل ضعف عباسیان و برامدن حکومت های نیمه مستقل از عباسیان در شرق و غرب عالم اسلام، همچنین تردید ایجاد شده در اثر غیبت امام دوازدهم امامیه که در دوران حیرت شیعه نام گرفته، فرقه های زیدیه و اسماعیلیه احساس نمودند فرصت مناسبی برای ظهور و بروز و انجام فعالیتهای سیاسی و علمی و فرهنگی عقیدتی است. فلذا سران سیاسی و مذهبی آنها دست به فعالیتهای شدیدی در این دوران زدند. فلذا رساله در دو بخش زیدیه شامل فصل اول، وضعیت سیاسی و فصل دوم وضعیت فرهنگی زیدیه در غیبت صغری، و بخش دوم اسماعیلیه شامل فصل سوم وضعیت سیاسی و فصل چهارم وضعیت فرهنگی اسماعیلیه در غیبت صغری مطرح می شود.
