کتاب حاضر سعی دارد معرفی جامع تری از آل حمّویه ارائه کند. لذا به بررسی کارنامه ی علمی، فرهنگی و سیاسی خاندان حمّوئیان خراسان، شام و یزد می پردازد.
در تاریخ ایران زمین، خانداهایی که توانسته باشند طی قرون و اعصار متمادی نسل پیوسته ای از علما، فضلا و رجال سیاسی را در دامان خود بپرورانند انگشت شمار بوده اند. سلسله های حکومتی و پادشاهی را که قدرت به طور موروثی میان آنان دست به دست می گشته مستثنا می کنیم؛ چرا که آموزش نسل به نسل در میان ارباب قدرت و حکومت، حتی اگر در حوزه هایی غیر از رزم و سیاست هم وجود داشت عمدتا ذیل شأن سیاسی و با هدف ماندگاری قدرت در همان خاندان بود که غالبا بیش از یکی دو قرن نیز با طول نمی انجامید.
اما اگر از این استثنا بگذریم، زیاد نیستند خاندان هایی که توانسته باشند به شکل دهی یک سنت فکری و نظام آموزشی خانوادگی، طی چندین قرن به تربیت رجال بزرگی در حوزه های متنوع دینی و ادبی و سیاسی و علمی بپردازند، بدون آن که لزوما در تمام این قرون با نهادهای قدرت، ملوک و امرا رابطه ی مستقیمی داشته باشند. اینجاست که به روشنی، اهمیت حمّوئیان درک می شود. خاندانی که طی چندین قرن با پرورش رجال بزرگی در حوزه های تصوف، عرفان، فقه، حدیث، سیاست، ادبیات، طب و نجوم جایگاهی ممتاز را در تاریخ ایران و اسلام به خود اختصاص داده اند.
جایگاهی که از قرن سوم (یا بنا به روایتی از دوران ساسانیان) در صفحات تاریخ آشکار می شود و تا حدود قرن دوازدهم هجری ادامه می یابد. کمتر قرنی را در این بازه می توان یافت که فرد برجسته ای ازین خاندان در عرصه ای ندرخشیده باشد. اثربخشی سنت فکری و ایفای نقش سیاسی حمّوئیان علاوه بر کمیت طویل زمانی، از حیث جغرافیایی نیز بسیار قابل توجه است. چنانکه در دوره ای طولانی، بحرآباد جوین، خاستگاه آل حمّویه، به قطبی علمی و عرفانی مبدل می گردد، نفوذ معنوی آنان خراسان را درمی نوردد و با هجرت بعضی از رجال خاندان ،شام، مصر، یزد و اردکان نیز در حوزه های فکری و سیاسی تحت تأثیر آرا و عملکرد حمّوئیان قرار می گیرند.
اولین گزارش هایی که از آل حمّویه در منابع تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ ثعالبی و تاریخ نیشابور به چشم می خورد راجع به فردی ملقب به دهقان خراسان است؛ که قباد، نوه ی یزدگرد ساسانی – هنگامی که به سودای تاج و تخت از تیسفون به سمت ترکستان (یا هیاطله) می رود – با دختر وی ازدواج می کند و حاصل این ازدواج، انوشیروان پادشاه مشهور ساسانی است. ابوعبدالله حاکم نیشابوری – مؤلف تاریخ نیشابور- این دهقان صاحب نام و جاه خراسانی را جد اعلای آل حمّویه می داند. اگر این قول، صواب باشد انوشیروان ساسانی از سمت نیای مادری به حمّوئیان منتسب است.
همچنین در نیمه ی دوم قرن دو هجری و در منابعی چون تاریخ بیهق از شخصی با نام عبدالرحمن حمّویه یاد می شود که از اعضای خاندان حمّویه برشمرده اند. ازین تاریخ به بعد کمتر قرنی وجود دارد که نام فردی برجسته از رجال حمّویی در آن موجود نباشد. اما چنان که گفته شد، وسعت اثرگذاری حمّوئیان نه تنها از لحاظ بازه ی زمانی ،که از حیث گستره ی جغرافیایی هم کم نظیر است. این خاندان علاوه بر خراسان – که خاستگاه اصلی آنان بوده است – در شام، مصر، یزد و اردکان نیز، هم از حیث نفوذ فکری و هم از لحاظ ایفای نقش سیاسی، تأثیری پررنگ داشته اند. کتاب حاضر سعی دارد معرفی جامع تری از آل حمّویه ارائه کند و مسیر را برای پژوهش های بعدی در این باب هموارتر سازد. این اثر مشتمل بر 9 فصل می باشد:
فصل اول: آشنایی اجمالی با حمّوئیان
فصل دوم: تراجم رجال خاندان (مدخل اسامی و شرح احوال)
فصل سوم: کارنامه ی حمّوئیان در عرفان و تصوف
فصل چهارم: کارنامه ی حمّوئیان در حوزه ی فقه و حدیث
فصل پنجم: کارنامه ی سیاسی حمّوئیان
فصل ششم: کارنامه ی ادبی حمّوئیان
فصل هفتم: کارنامه ی حمّوئیان در طب و نجوم
فصل هشتم: کتاب شناسی خاندان
فصل نهم: شجره نامه ی آل حمویه
