حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده، نوشت: واژه اربعین به معنای چهل، از اصطلاحاتى است که در متون دینى، حدیثى و تاریخى کاربرد زیادى دارد و بسیارى از امور، با این عدد و واژه، تعریف و تحدید شده‌اند، مثلاً کمال عقل در چهل سالگى، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حدیث، دعاى چهل نفر، دعاى براى چهل مؤمن، قرائت دعا عهد در چهل صبح، عدم پذیرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گریه چهل روز زمین، آسمان و فرشتگان بر امام حسین(ع)، استحباب زیارت اربعین و … از جمله مواردى است که جایگاه و ارزش والاى این واژه و عدد را در معارف اسلامى بیان مى‌دارد.
زیارت اربعین
در احادیث، فقط استحباب زیارت اربعین درباره امام حسین(ع) وارد شده است و چنین سفارشى درباره هیچ یک از معصومان(ع) پیش و پس از سیدالشهدا(ع) وجود ندارد. بنابراین از نظر تاریخى و حدیثى، هیچ پیشینه‌اى را نمى‌توان براى اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از حادثه عاشورا تصور کرد و این ویژگى و امتیاز، تنها از آنِ امام حسین(ع) است.
حرکت تمدن‌ساز اربعین زمینه‌ساز تجلی ارزش‌های الهی است
مهم‌ترین دلیل روایی زیارت اربعین امام حسین(ع)، روایتی از امام عسکرى(ع) است که فرموده است: «نشانه‌هاى مؤمن، پنج چیز است که یکى از آن‌ها زیارت اربعین است». امام صادق(ع) نیز زیارت اربعین را به صفوان بن مهران جمّال تعلیم داده است که در آن به بزرگداشت اربعین تصریح شده است.
اما درباره فلسفه اهمیت بزرگداشت اربعین حسینی، شیخ مفید، شیخ طوسى و علامة حلّى نوشتند: «روز بیستم صفر روزى است که حرم امام حسین(ع) از شام به سوى مدینه بازگشتند، همچنین در این روز، جابربن‌عبدالله انصارى، صحابى رسول خدا(ص) براى زیارت امام حسین(ع) از مدینه به کربلا آمد و او اولین کسى بود که قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد».
دلایل روایی پیاده‌روی در اربعین
در منابع حدیثی امامیه روایات فراوانی وجود دارد که زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده را تأیید و بدان ترغیب نموده است. براساس دسته‌ای از روایات، هر قدمی که در مسیر زیارت امام حسین(ع) برداشته می‌شود دارای اجر و پاداش است. عنوان «قدم برداشتن» نیز مصداق واضحی برای سفر پیاده است.
امام صادق(ع) فرمود: «عنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَلَائِکَةً مُوَکَّلِینَ بِقَبْرِ الْحُسَینِ ع فَإِذَا هَمَّ الرَّجُلُ بِزِیارَتِهِ أَعْطَاهُمْ ذُنُوبَهُ فَإِذَا خَطَا مَحَوْهَا ثُمَّ إِذَا خَطَا ضَاعَفُوا لَهُ حَسَنَاتِهِ فَمَا تَزَالُ حَسَنَاتُهُ تُضَاعَفُ حَتَّى تُوجِبَ لَهُ الْجَنَّةَ؛ به راستى خداوند متعال فرشتگانى را بر مزار امام حسین(ع) گمارده است پس هنگامی که کسی قصد زیارت امام حسین(ع) کند، خداوند گناهان او را به آن فرشتگان می‌دهد و چون آن فرد گام برمی‌دارد، فرشتگان گناهانش را پاک نمایند و چون دیگر بار گام بردارد، حسناتش را دو چندان کنند و پیوسته بر حسناتش بیفزایند تا بهشت بر او واجب گردد».
تعدادی دیگر از این روایات به طور صریح از این موضوع یاد نمودند. این روایات با عباراتی مانند «مَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَینِ(ع) مَاشِیاً»، به چشم می‌خورند. واژه «مَاشِیاً» صراحت در تأکید بر این امر دارد. ابوصامت می‌گوید: از امام صادق(ع) شندیم که فرمود: «عَنْ أَبِی الصَّامِتِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) وَ هُوَ یقُولُ مَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَینِ(ع) مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَیئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ أَلْفَ دَرَجَةٍ؛ کسی که با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند در ازای هر قدمی که برمی‌دارد، هزار ثواب برای او می‌نویسد و هزار گناه از او محو می‌کند و هزار درجه به او می‌دهد».
مجموع این روایات مستند قابل قبولی برای جنبه شرعی زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده در ایامی مانند اربعین حسینی است. همچنین جنبه‌های دیگری از جمله احیای امر اهل‌بیت(ع) و … نیز می‌تواند در جنبه شرعی این پیاده روی دخیل باشد؛ زیرا زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده، مصداق بارز إحیاء امر اهل‌بیت(ع) است که در احادیث ائمه(ع) بر آن تأکید شده است.
آنچه از سخن امام صادق(ع) قابل برداشت است آنکه «إحیاء امر» اهل‌بیت(ع) به طور مطلق و با هر شکلی، مطلوب است. بنابراین هر عملی را که در راستای زنده نگه‌داشتن نام و یاد اهل‌بیت(ع) و ترویج معارف آن‌ها باشد، مورد پسند است.
بدون تردید امروزه زیارت سالار شهیدان با پای پیاده در ایامی چون اربعین حسینی، با آن همه شور و شوق وصف ناشدنی که در آن مشاهده می‌شود، شکوهمند‌ترین شکل ممکن برای زنده نگه داشتن راه و رسم امام حسین(ع) است. به جرات می‌توان ادعا نمود، کمتر مراسمات مذهبی پیدا می‌شود که بتواند پیام عاشورا را با این شکوه و قداست به گوش جهانیان برساند. بنابراین اگر هیچ دلیل دیگر بر جواز پیاده‌روی زیارت امام حسین(ع) نباشد، تنها مطلب فوق، به نوبه خود دلیل کافی بر مشروعیت این امر به شمار می‌رود.
نقش آثار و برکات اربعین حسینی در تمدن نوین اسلامی
در پاسداشت اربعین حسینی به ویژه در حرکت عظیم پیاده‌روی میلیون‌ها انسان عاشق، بسیاری از شاخصه‌های تمدن‌ساز تجلی پیدا می‌کند که اگر در پایدار نمودن و نهادینه کردن آن‌ها همت لازم صورت گیرد، زمینه دستیابی به تحقق تمدن نوین اسلامی فراهم خواهد شد.
یاد خدا و توسل به اهل بیت(ع)
از ویژگی‌های تأثیرگذار، یاد خدا و توسل به اهل بیت(ع) در زائران و میزبانان در اربعین حسینی می‌باشد، با بررسی حال و هوای تک تک زائران می‌شود این اثر معنوی را در شیوه رفتار و گفتارآنان مشاهده کرد، این خصوصیت که باید گفت منشا تمام فضایل و ارزش‌ها می‌باشد اگراز حالت موقتی و مقطعی خارج شود و در دل میلیون‌ها زائر نهادینه شود می‌تواند در فراهم شدن زمینه تمدن نوین اسلامی نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد.
زیرا در جامعه‌ای که یاد خدا و تمسّک به اهل بیت(ع) درآن طنین‌انداز شود، زمینه‌ای برای ارتکاب گناه نمی‌ماند، چرا که به تعبیر قرآن انسان‌های با ایمان تلاش می‌کنند علاوه برانجام وظایف دینی از هر کار لغوی که به روح معنوی آنان ضربه می‌زند پرهیز نمایند که در نتیجه چنین جامعه‌ای می‌تواند به قله‌های سعادت و خوشبختی دست پیدا کند و همچنین جامعه‌ای که یاد خدا در آن پایدار شود قلوب آن‌ها به مقام اطمینان دست پیدا خواهد کرد و قلب مطمئن هرگز در مقابل مشکلات، ناملایمات و حوادث روزگار سر تسلیم فرود نمی‌آورد و در برابر تمام دشمنان همانند کوه مقاومت می‌کند.
تقواپیشگی
یکی از نشانه‌ها و شاخصه‌های تمدن اسلامی، تقواپیشگی مردم در حوزه‌های فردی و اجتماعی است، این ویژگی در اربعین حسینی آنچنان به اوج می‌رسد که کمتر زائرحسینی پیدا می‌شود که در حوزه فردی و اجتماعی از خود بی‌تقوایی نشان دهد، این خصلت زیبا و الهی همانگونه که در ایام اربعین اباعبدالله(ع)، فضای معنوی عجیبی در جمع میلیون‌ها عاشق ایجاد می‌کند، اگر در جامعه‌ای پایدار گردد، آموزه‌های دینی در حوزه‌های مختلف زندگی حاکم می‌شود و از سوی دیگر برکات خداوند برآن امّت نازل می‌گردد و تمام توطئه‌های دشمنان اسلام نیز بر ملا می‌شود.
صبر و بردباری
بردباری و استقامت در برابر مشکلات، کمبود‌ها و حوادث تلخ یکی دیگر از ارزش‌های الهی است که به وسیله زائران در اربعین حسینی جلوه‌گری می‌کند و دیده نشده است که کسی از مشکلات پیش آمده، شکایت کند، زیرا عشق زیارت بارگاه ملکوتی ائمه(ع) به ویژه سیدالشهدا(ع) مشکلات پیش رو را آنچنان در نگاه آنان کوچک می‌کند که گویا اصلاً مشکلی پیش نیامده است، این گونه نگاه و بردباری اگر در آنان عمیق و پایدار شود، می‌تواند در فراهم شدن زمینه تمدن نوین اسلامی نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد، زیرا پایدار شدن آموزه‌های دینی در زندگی نیاز جدی به صبر و استقامت دارد.
به عنوان نمونه اگر سبک پوشش اسلامی بخواهد در جامعه اسلامی نهادینه شود باید زنان و مردان در مشکلات برآمده از این نوع پوشش مثل اذیت شدن در گرما یا سرزنش‌های دیگران صبوری به خرج دهند. یا اگر در مقابل فشار‌ها و تحریم‌های دشمنان مقاومت نشود با مسلط شدن دشمنان، فرهنگ بیگانگان بر سبک زندگی مسلمانان حاکم می‌شود، اما به گواه قرآن اگر مقاومت و بردباری در جامعه اسلامی نهادینه شود، هیچ توطئه‌ای از سوی دشمنان نمی‌تواند به مسلمانان آسیب برساند.
همانگونه که استکبار جهانی به دلیل مقاومت مردم شجاع ایران نتوانسته است درطول چهل سال هیچ خلل جدی در مسیر پیشرفت انقلاب و تحقق تمدن نوین اسلامی ایجاد کند و همچنین استقامت مردم با ایمان کشور سوریه و عراق مانع فروپاشی کشورشان به وسیله داعشیان شد.
عفو و گذشت
عفو و گذشت از اشتباه دیگران یکی از شاخصه‌های جامعه متمدن اسلامی است که هم در قرآن بر آن تأکید شده است و هم در روایات اهل‌بیت(ع) نیز بر آن توصیه فراوان شده است. این خصوصیت آنچنان در میلیون‌ها عاشق اربعینی تجلّی پیدا می‌کند که کمتر کسی از آن‌ها پیدا می‌شود که بخواهد در مقابل اشتباه دیگران در حقش انتقام بگیرد، این صفت زیبا اگر در آن‌ها و دیگر مسلمانان پایدار شود، زمینه بسیاری ازمشکلات خانوادگی همچون کینه، دشمنی، طلاق و اختلافات ارثی و مشکلات اجتماعی مانند درگیری‌های فردی و قومی برطرف می‌شود و روح مودت و دوستی در زندگی‌ها حاکم می‌شود.
ایثار و فداکاری
ایثار و فداکاری به معنای مقدم داشتن دیگران بر خویشتن است، در عین نیازمندی به آن چیز مورد ایثار می‌باشد، خداوند در این باره می‌فرماید: آن‌ها[مهاجران] را بر خودشان مقدم می‌دارند، هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند. آیه مبارکه درباره ایثار انصار مدینه نسبت به مهاجران و کسانی که از مکه با پیامبر(ص) آمده بودند، نازل شده است که آنان اموال و خانه‌هایشان را در اختیار مهاجران قرار می‌دادند با اینکه خود نیاز مبرم به آن داشتند.
ایثار دارای مصادیق فراوانی است که مهم‌ترین آن این است که انسان جانش را در راه خدا تقدیم کند. همانگونه که سیدالشهدا(ع) و یاران باوفایش چنین کردند و مصداق دیگرش ایثار مال می‌باشد که میزبان‌های زائران اربعین حسینی با الگو گرفتن از اباعبدالله(ع) در هر سال لحظه‌شماری می‌کنند تا با فداکاری و ایثار مال به بهترین صورت از عاشقان اباعبدالله(ع) پذیرایی نمایند، آنان با تلاش فراوان در طول سال اموال حلالی را ذخیره می‌کنند تا در اربعین حسینی برای زائران سیدالشهدا(ع) هزینه کنند، با اینکه خودشان نیاز به این اموال دارند تا برای زندگی خویش هزینه کنند، اما عشق به اباعبدالله(ع) سبب می‌شود تا زائران را بر خویش ترجیح دهند.
این روحیه ایثار که در ایام اربعین به بهترین وجه تجلّی پیدا می‌کند اگر در جوامع اسلامی پایدار شود، زمینه دستیابی به تمدن نوین اسلامی فراهم می‌شود زیرا به برکت همین ایثار جان و مال بود که زمینه حاکمیت اسلام ناب محمدی در کشور ایران فراهم شد و به برکت همین ایثار و از خود گذشتگی‌هاست که جلوی بسیاری ازظلم‌ها، جرم‌ها و جنایات گرفته می‌شود و توطئه دشمنان خنثی و عطر محبت و دوستی در میان افراد جامعه حاکم می‌شود.
تکریم و احترام
تکریم و احترام به همدیگر یکی از شاخصه‌های جامعه متمدن اسلامی می‌باشد که در اربعین حسینی در میان میلیون‌ها زائراباعبدالله(ع) تجلی پیدا می‌کند، این ویژگی بسیار ارزشمند اگر در دیگر ایام سال در بین مسلمانان به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود، ریشه بسیاری از مشکلات روحی و روانی برطرف می‌شود، اما متأسفانه در اثر ترویج بداخلاقی‌ها، احترام بسیاری از افراد همچون پدران، مادران، بزرگ‌تر‌ها، سالمندان، معلمان رعایت نمی‌شود که یکی از مهم‌ترین دلیل این امر پر شدن مراکز نگهداری سالمندان از پدران و مادران پیری است که از سوی فرزندان مورد بی‌مهری قرار گرفتند و سر از آن مراکز در آوردند با اینکه در قرآن و روایات سفارش‌های فراوانی در حفظ احترام والدین و سالمندان وارد شده است وهمچنین از سوی رسول خدا(ص) به تکریم سالمندان نیز سفارش شده است.
همدلی و همکاری
یکی از ارزش‌های قرآنی که در اربعین حسینی در میان زائران و میزبانان از ویژگی خاصی برخوردار است، همدلی و همکاری بین آن‌هاست، همانگونه که خداوند به این امر توصیه فرموده است. این ویژگی اگر در بین مسلمانان نهادینه شود گِره بسیاری از مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی باز و خطرات بسیاری از سر مسلمین دفع می‌شود، همچنانکه ملت شجاع عراق و سوریه با همکاری و همدلی همدیگر، خطر تسلط داعشی‌های خونخوار را از سر کشورشان دفع کردند ومردم غیور ایران نیز با همکاری و همدلی خویش، چهل سال کشورشان را از خطرات استکبار جهانی حفظ نمودند.
این روحیه ارزشمند همکاری اگر در حوزه خانوادگی و اقتصادی نیز در جوامع اسلامی نهادینه شود می‌تواند منشا بسیاری از پیشرفت‌های اقتصادی و رفع مشکلات خانوادگی و اجتماعی شود و کشور‌های اسلامی را از وابستگی اقتصادی به بیگانگان نجات دهد و زمینه تحقق تمدن نوین اسلامی فراهم شود.
