حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم طی یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده، نوشت: تمدن اسلامی، آن فضایی است که انسان در آن فضا به لحاظ معنوی و مادی می‌تواند رشد کند و به غایات مطلوبی برسد که خدای متعال او را برای آن غایات خلق کرده است، زندگی خوب و عزتمندی داشته باشد، دستیابی به چنین تمدنی یکی از مهم‌ترین اهداف تشکیل حکومت اسلامی در کشور ایران و همچنین دیگر کشور‌های اسلامی می‌باشد، این هدف زمانی به وقوع می‌پیوندد که تک تک افراد جامعه و مسئولین در نهادینه کردن شاخصه‌های تمدن اسلامی تلاش نمایند و از فرصت‌های پیش آمده بیشترین استفاده را نمایند.
از آنجایی که در هر سال حرکت تمدن‌ساز اربعین حسینی زمینه تجلی بسیاری از ارزش‌های الهی را فراهم می‌آورد که اینگونه برکات و ثمرات نقش تعیین کننده‌ای در تحقق تمدن نوین اسلامی دارد، شایسته است تا آن آثار و برکات تأثیرگذار شناسایی و در نهادینه کردن و پایداری آنها در دیگر ایام سال تلاش‌های درخوری صورت گیرد، در یادداشت پیشرو تلاش خواهد شد تا به روش توصیفی و تحلیلی نقش اربعین حسینی در دستیابی به تمدن نوین اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
داده‌های پژوهش: با توجه به اینکه میلیون‌ها مسلمان زائر اعم از مهمان و میزبان در اربعین حسینی با نیت خالصانه برای تقرب به خداوند و رضایت ائمه (ع) به‌ویژه سیدالشهدا(ع) گام‌های ارزشمند و بی‌نظیری را در اجرایی نمودن شاخصه‌های تمدن‌ساز بر می‌دارند، می‌توان گفت این فرصت طلایی می‌تواند نقش تأثیرگذاری در دستیابی به تمدن نوین اسلامی ایفا نماید.
یافته‌های پژوهش: در اربعین حسینی آموزه‌هایی نورانی همچون (یاد خدا و توسل به اهل‌بیت(ع)، تقوا پیشگی، صبر و بردباری، عفو و گذشت، ایثار و فداکاری، تکریم و احترام، همدلی و همکاری، وحدت و یکپارچگی، رعایت قانون و مهمان‌نوازی، تجلی پیدا می‌کند که اگر این ویژگی‌ها در زندگی مسلمانان نهادینه و پایدار شود طولی نخواهد کشید که زمینه دستیابی به تمدن نوین اسلامی فراهم خواهد شد.
یکی از سرمایه‌های کم نظیر در جوامع اسلامی که می‌تواند در دستیابی آنان به تمدن نوین اسلامی نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد و آنها را به‌عنوان یک الگوی نجات بخش در دنیا معرفی کند، حرکت عظیم و میلیونی بی نظیر فرقه‌های گوناگون مسلمان در ایام اربعین حسینی است که به عشق زیارت سیدالشهدا(ع) انجام می‌گیرد، این حرکت تمدن‌ساز به دلیل تجلی آموزه‌های انسانی و الهی همچون یاد خدا و توسل به اهل‌بیت(ع)، تقوا پیشگی، صبر و بردباری، عفو و گذشت، ایثار و فداکاری، تکریم و احترام به دیگران، همدلی و همکاری، وحدت و یکپارچگی، رعایت قانون و مهمان نوازی در آن، اگر همانگونه که در طول این حرکت و ایام اربعین حسینی چشم تمام جهانیان را به خود جلب نموده است، در نهادینه کردن و پایداری آن در دیگر ایام سال در بین مسلمانان تلاش لازم صورت گیرد، امید آن می‌رود که زمینه رفع بسیاری از مشکلات موجود در جوامع اسلامی فراهم شود و همچنین زمینه ظهور منجی عالم بشریت حضرت مهدی موعود(عج) نیز فراهم شود. در این یادداشت تلاش شده است تا نقش اربعین حسینی در دستیابی به تمدن نوین اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.
مفهوم‌شناسی واژگان
تمدن
«تمدن» مصدر ثلاثی مزید از باب تفعل است و اسم مصدر فارسی است، از دیدگاه بعضی از لغویان ریشه «م د ن» به معنای سکونت و اقامت در جایی است و واژه «مدینه» نیز برگرفته از آن است. [۱]
از دیدگاه بعضی از لغت شناسان قرآنی «تمدن» به معنای تخلق به اخلاق اهل مدینه است و این واژه از واژه «مدینه» انتزاع شده است. [۲]
در منابع لغوی فارسی، تمدن به معنای تخلق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و هجمیه و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت آمده است. [۳]
برای «تمدن» در منابع علوم اجتماعی، تعریف‌های مختلفی ذکر شده است، اما نقطه مشترک آن معانی عبارت است: وجود سازمان و نظم اجتماعی، همراه با پیشرفت مادی و معنوی. [۴]
واژه «تمدن» در قرآن نیامده است، اما واژه‌هایی همچون «قریه» و «قرن» مرتبط با این واژه می‌باشد، مراد از تمدنها در آیات قرآن مجموعه‌ای از اجتماعات انسانی است که در یک فرایند به رشد و بالندگی و شکوفایی رسیده و توانسته است جامعه‌ای قدرتمند و ثروتمند را بر پایه سنتها و قوانین ایجاد کنند. [۵]
به اعتقاد علامه محمدتقی جعفری، تمدن عبارت است از برقراری نظم و هماهنگی در روابط انسانهای یک جامعه که تزاحم‌های ویرانگر را منتفی ساخته و مسابقه در مسیر رشد و کمال را قائم مقام آنها بنماید به طوری که زندگی اجتماعی افراد و گروههای آن جامعه موجب بروز و به فعالیت رسیدن استعداد‌های سازنده آنها باشد» [۶]
تمدن اسلامی
تمدن اسلامی بیانگر همه جنبه‌های سیاسی و فرهنگی و اقتصادی جامعه است که ابعاد وجود فرد و جامعه را پوشش می‌دهد. [۷]
بنابر نظر بعضی از اندیشمندان معاصر، تمدن اسلامی، تمدن دینی است که همه مولفه‌های آن بر محور اسلام می‌گردد که عبارتند از: دین، اخلاق، علم، عدالت، قوانین، مقررات، اصول دینی و …. [۸]
از نظر مقام معظم رهبری، تمدن اسلامی، آن فضایی است که انسان در آن فضا به لحاظ معنوی و مادی می‌تواند رشد کند و به غایات مطلوبی برسد که خدای متعال او را برای آن غایات خلق کرده است، زندگی خوب و عزتمندی داشته باشد، انسان عزیز، انسان دارای قدرت، دارای اراده، دارای ابتکار، دارای سازندگی حیات طبیعت می‌باشد. [۹]
ایشان در تعبیر دیگری فرمودند: «تمدن اسلامی کشورگشایی نیست بلکه به معنای تأثیر پذیرفتن فکری ملت‌ها از اسلام است» [۱۰]
شاخصه‌های تمدن اسلامی
مقام معظم رهبری شاخصه‌های اصلی تمدن اسلامی را اینگونه معرفی کرده است: «شاخصه‌های اصلی این تمدن، بهره مندی انسان‌ها از همه ظرفیت‌های مادی و معنوی است که خداوند برای تأمین سعادت و تعالی آنان، در عالم طبیعت و در وجود خود آنان تعبیه کرده است، آرایش ظاهری این تمدن را در حکومت مردمی، در قوانین برگرفته از قرآن، در اجتهاد و پاسخگویی به نیاز‌های نو به نوی بشر، در پرهیز از تحجر و ارتجاع و نیز بدعت و التقاط در ایجاد رفاه و ثروت عمومی، در استقرار عدالت، در خلاص از اقتصاد مبتنی بر ویژه خواری و ربا و تکاثر، در گسترش اخلاق انسانی در دفاع از مظلومان عالم و در تلاش و کار و ابتکار، می‌توان و باید مشاهده کرد، نگاه اجتهادی و عالمانه به عرصههای گوناگون، از علوم انسانی تا نظام تعلیم و تربیت رسمی و از اقتصاد و بانکداری تا تولید فنی و فناوری و از رسانه‌های مدرن تا هنر و سینما و روابط بین الملل و و غیره، همه از لوازم این تمدن سازی است» [۱۱]
پایه‌گذاری تمدن اسلامی
بنیان‌گذار تمدن اسلامی شخص رسول گرامی(ص) است مقام معظم رهبری در این باره فرمودند: «صدر اسلام، رسول مکرم اسلام (ص) و صحابه و نیز جانشینان بزرگوارشان توانستند با اتکا به خدا، یک تمدن عظیم تاریخی را پایه‌گذاری کنند.» [۱۲]
با توجه به نکات پیش گفته، آن تمدنی که مسلمانان باید به دنبال تحقق آن باشند تا انشاء الله با ظهور مهدی موعود به حد کمال خودش برسد، آن است که قوانین نازل شده از سوی خداوند در تمام حوزه‌های زندگی، اعم از فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به اجرا در آید تا زمینه دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی برای هر آرزومندی فراهم گردد.
تمدن نوین اسلامی
مقام معظم رهبری در تبیین معنای تمدن نوین اسلامی فرمودند: «امروز وظیفه امت اسلامی تنها این نیست که به یادبود ولادت پیامبر یا بعثت پیغمبر جشن برپا کنند. این کار کوچک و کمی است نسبت به آنچه وظیفه او است، دنیای اسلام امروز وظیفه دارد مثل خود اسلام و مثل خود پیغمبر(ص)، روحی در این دنیا بدمد، فضای جدیدی ایجاد کنند، راه تازه‌ای را باز کنند ما به این پدیده‌هایی که در انتظار آن هستیم می‌گوییم تمدن نوین اسلامی… این به معنای تصرف سرزمینی نیست.» [۱۳]
و در تعریف دیگر از تمدن نوین اسلامی آمده است که عبارت است از ظهور و بروز مادی و معنوی پیشرفت‌های هدفمند، سیستماتیک و نوظهور امت اسلامی بر اساس تعالیم اسلامی در تمامی عرصههای اجتماعی، که شکلی معنادار و منضبط به خود گرفته است. هدفمند و سیستماتیک بودن پیشرفت‌ها ناظر بر وجود یک ابرنظریه و الگوی مشخص برای پیشرفت‌هاست. نوظهور بودن پیشرفت‌ها، مرز تمدن تاریخی اسلامی را با تمدن نوین معین می‌کند. بر این اساس، تمدن نوین به معنای برگشت به گذشته نیست بلکه به مفهوم استفاده از سرمایه‌های تمدنی پیشین برای رسیدن به یک تمدن امروزی است. [۱۴]
نقش انسان در تمدن
از دیدگاه قرآن، تعیین سرنوشت و ساختن تمدن هر جامعه‌ای بر عهده افراد آن جامعه است «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ.» [۱۵]
مرحوم علامه طباطبایی ذیل این آیه فرموده است: «سنت الهی بر این جریان دارد که احوال هیچ ملتی را دگرگون نسازد، مگر اینکه خود آن ملت احوال روحی خویش را تغییر دهند مثل اینکه به جای شکر، کفران نعمت و به جای اطاعت، معصیت و به جای ایمان، شرک را انتخاب کند؛ که در آن صورت خداوند هم نعمت را به نقمت و هدایت را به گمراهی و سعادت را به بدبختی و شقاوت تبدیل می‌کند.
به‌طور کلی آیت دلالت دارد بر اینکه قضای حتمی الهی بین نعمت‌های عطا نموده و حالات نفسی و درونی انسان‌ها که به استقامت فطرت برمی‌گردد، تلازمی برقرار کرده است؛ لذا اگر ملتی بر فطرت مستقیم خویش باقی بماند و ایمان به خدا داشته باشد، نعمت‌های دنیا و آخرت نصیب آنان می‌گردد: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ» و این حالت ثابت خواهد بود تا زمانی که آنها بر فطرت مستقیم خود باشند، اما هرگاه حالات درونی خویش را عوض کردند خداوند هم حال خارجی آنها را با عوض کردن نعمت به نقمت، عوض می‌کند و سرنوشت بد و هلاکت به سراغ آن قوم و ملت می‌آید و این از جانب خود آنها و با دست کشیدن از مقتضیات فطرت سالم و دور ماندان از عبودیت الهی، برای خود ایجاد می‌کنند، آنگاه برگشتی برای این سرنوشت که همان هلاکت و بدبختی است نخواهد بود.» [۱۶]
از همین رو، عامل اصلی دستیابی به تمدن نوین اسلامی و شکوفایی در عرصههای گوناگون یا از دست دادن و انقراض تمدن، در هر قومی، خود آن قوم است و همانگونه که براساس سنت الهی، رفتار انسان‌ها نقش تعیین کننده‌ای در سعادت و شقاوت او دارد، شکوفایی و تمدن جامعه نیزکه متشکل از افراد است، مرهون رفتار افراد و حاکمان آن جامعه است.
منابع:
[۱]. ابن منظور ابوالفضل محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۱۳ ص ۴۰۲
[۲]. مصطفوی سید حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱۱ ص ۵۵
[۳]. دهخدا علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ج ۵ ص ۶۹۷۲
[۴]. ساروخانی علی اکبر، درآمدی بر دائره المعارف علوم اجتماعی، ص ۹۵ و ۹۶
[۵]. منصوری، ۱۳۹۶: سایت دانش نامه موضوعی قرآن
[۶]. جعفری محمد تقی، فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، ج ۶ ص ۲۳۲
[۷]. مدیریت حوزه علمیه قم، درآمدی بر آزاد اندیشی و نظریه پردازی در علوم دین، ص ۱۱۳
[۸]. جان احمدی فاطمه، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ص ۵۱-۵۲
[۹]. بیانات، ۲۲/۳/۱۳۸۳.
[۱۰]. بیانات، ۶/۲/۹۵
[۱۱]. بیانات، ۹/۲/۹۲
[۱۲]. بیانات، ۳/۱۲/۶۸
[۱۳]. بیانات، ۶/۲/۹۵
[۱۴]. رضاغلامی، همایش تمدن نوین اسلامی، دانشگاه شاهد
[۱۵]. اعراف: ۹۶
[۱۶]. طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۱ ص ۳۱۰
انتهای پیام
