قدمگاه‏های منسوب به امام رضا (علیه السلام) در ایران

قدمگاه یا گام جای از جمله اماکن زیارتگاهی و مقدس است. در کشور ایران قدمگاه‏های فراوانی وجود دارد. تعدادی از قدمگاه‌ها نیز منسوب به امام رضا علیه السلام است. در این گفتار ضمن بیان موقعیت جغرافیایی و تاریخی قدمگا‌ه‌های منسوب به امام رضا علیه السلام در ایران و چگونگی پراکندگی شان در نقاط مختلف کشور به صحت و سقم آنها پرداخته خواهد شد. جدول پراکندگی قدمگاه‌های منسوب به امام رضا علیه السلام به تفکیک استان، نقشه خط سیر حرکت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو و جدیدترین عکس‏ قدمگاه‌های منسوب به آن حضرت، از جمله ضمیمه‌های این پژوهش است.

مقدمه

قدمگاه در اصطلاح به جایی که پای پیامبریا امام علیهم السلام یا ولیّ به آنجا رسیده باشد گویند. به عبارت دیگر، محلی که اثر پایی در سنگ و جز آن پدیدار است وگمان بر آن است که جای پای پیغمبرصلی اله علیه و آله و یا امام علیه السلام باشد، (1) قدمگاه ‏گویند.

قدمگاه با منزلگاه تفاوت دارد. منزلگاه جایی است که مسافر شب به آنجا می‏رسد و می‏ماند. به عبارت دیگر مسافت بین دو توقف‌گاه مسافران یا فاصله‏ای که مسافر در یک روز طی می‏کند را منزل گویند. هر منزل برابر با 28 / 6 میل و هر میل برابر با 4500 ارش و هر ارش معادل 45 سانتی متر است. منازل برحسب راحتی و یا دشواری راه به دو نوع سبک و سنگین تقسیم می‏شد. هر منزل تقریباً برابر با 24 کیلومتر می‏باشد. (2) بنابراین؛ میان قدمگاه و منزلگاه عموم وخصوص من وجه است. یعنی هر قدمگاهی منزلگاه بوده ولی هر منزلگاهی قدمگاه نیست.

کلید واژه‌ها: ایران، امام رضا، قدمگاه.

قدمگاه‏های ایران

در بسیاری از نقاط کشور ایران قدمگاه‏های منسوب به پیغمبر، ائمه معصومین علیهم السلام و اولیای خدا وجود دارد. قدمگاه‏های کشور بر طبق آخرین پژوهش میدانی 215 مورد است. (3) بیشترین تعداد قدمگاه در ایران به ترتیب در استان‏های هرمزگان، کرمان، خوزستان و خراسان قرار دارد.

 اکثر قدمگاه‌های ایران مربوط به اواخر دوران عباسیان (656- 132ه.ق)، یعنی قرن هفتم هجری قمری است. وجود قدمگاه‏ در ایران دارای علل مختلفی می‏باشد. هجرت تاریخی حضرت ثامن الحجج علیه السلام (203- 148هـ.ق) از مدینه تا مرو، مهاجرت سادات به نواحی مختلف کشور در طی قرون، عشق عامه مردم به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، خواب و رؤیا، از جمله دلائل ساخت بناهای قدمگاهی در ایران است.

 قدمگاه‌ها همانند سایر اماکن زیارتگاهی نقش عمده‏ای در رونق اقتصادی و تغییر محل دارند. آبادی روستاها و تبدیل شدن آنها به شهر و منطقه توریستی (همان طوری که در قدمگاه نیشابور دیده می‏شود)، تبادل ارتباطات و آداب و رسوم فرهنگی بین روستاها و شهرها از جمله موارد وجود قدمگاه در یک مکان است.

قدمگاه‌های منسوب به امام رضا در ایران

از جمع بندی روایات حرکت امام رضا علیه السلام در ایران به سه خط سیر استانی خواهیم رسید:

1- خوزستان- فارس- یزد- خراسان رضوی.

2- خوزستان- فارس- اصفهان- یزد- خراسان رضوی.

3- خوزستان- فارس- قم- تهران- سمنان- خراسان رضوی.

در باره ورود آن حضرت به استان خوزستان و سپس استان فارس و خروج وی از ایران؟ از طریق استان خراسان رضوی بحثی نیست. اختلاف تنها در مسیر حرکت ایشان در نقاط مرکزی کشور ایران است.

در برخی از نقاط ایران بناهای یاد بودی به مناسبت سفر تاریخی حضرت رضا علیه السلام از مدینه تا مرو وجود دارد. این بناها مربوط به دوران مختلف تاریخ هستند. از میان قدمگاه‌های مذکور تعداد معدودی قدیمی بوده و باقی مربوط به دوران صفویه (1179- 907ه.ق) می‏باشد. نگرش صفویان به قدمگاه همانند سایر اماکن زیارتی و مقدس بود. آنان از توسعه قدمگاه برای ترویج مذهب شیعه استفاده می‏کردند. اکثر قدمگاه‌های فعلی ایران که به امام رضا علیه السلام منسوب است مربوط به همین دوران می‏باشد.

در اعتبار قدمگاه‌های منسوب به امام رضا علیه السلام در کشور ایران باید چند جنبه را در نظر داشت:

الف- تصریح روائی به اسامی شهرها ومکان‏های قدمگاهی.

ب- قرار گرفتن اماکن قدمگاهی در جغرافیای راه‏های قرن سوم هجری قمری یا مسیرهایی که در آن عصر مورد تردد مردم قرار می‏گرفت. توجه به این نکته ضروری است که کاروان امام رضا علیه السلام از همان راهی عبور نمود که دیگران از آن آمد و رفت می‏کردند. بنابر این؛ قول به اینکه کاروان ایشان انحراف از مسیر عادی داشته مثل حرکت امام رضا علیه السلام به سمت قوچان و باجگیران و سپس رفتن به سرخس و مرو، نیاز به دلیل قوی مانند تصریح روایی دارد.

ج- استفاده از قرائن محکم، از جمله آثار باستانی که از قرون گذشته بر جای مانده است.

در نقاط مختلف ایران و به ویژه استان خوزستان قدمگاه‌هایی به نام امام رضا علیه السلام وجود دارد. در خوزستان از شمالی ترین نقطه تا جنوبی ترین و از شرقی ترین تا غربی ترین آن زیارتگاه‌ها و قدمگاه‌های منسوب به آن امام است. قدمگاه‌های منسوب به امام رضا علیه السلام در ایران به ترتیب خط سیر استانی عبارتند از:

آبادان

قدمگاه امام رضا علیه السلام در شمال شهرستان آبادان و در پشت بیمارستان آیت اللَّه طالقانی (آرین سابق) و در مسیر روستای فیاضیه واقع شده است. بنای مذکور در گذشته ساده و از گل و حصیر بود که مردم برای دعا و نیایش به آنجا می‏رفتند، این بناء تا سال 1353ش پا بر جا بود، تا اینکه به وسیله رژیم گذشته به بهانه خاک برداری جهت احداث کوی ملت و ساختمان سازی در شهرک مجاور، تمام آثار آن از بین رفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، شروع جنگ تحمیلی مانع از بازسازی آن گردید. در سال 1379 ش به اهتمام ریاست وقت اداره اوقاف شهرستان آبادان این قدمگاه بازسازی و از نو بر پا گردید. (4)

مسافت بصره تا اهواز در زمان‏های نزدیک به عصر امام رضا علیه السلام بر طبق تصریح جغرافی‏دانان قدیم شامل راه‏های ذیل می‏شد:

بصره- اُبله =چهار فرسخ.

اُبله- بیان =پنج فرسخ.

بیان- حصن مهدی =شش فرسخ (زمینی) و یا هشت فرسخ (آبی).

حصن مهدی- سوق الاربعاء =چهار فرسخ.

سوق الاربعاء- مُحول =شش فرسخ.

محول- دولاب =هشت فرسخ.

دولاب- سوق الاهواز =دو فرسخ (5)

بنابر این؛ مسافت بصره تا اهواز 36 فرسخ (حدود 216 کیلو متر) است. (6) البته مسافتی از راه بصره تا اهواز (همان گونه که امروز نیز هست) آبی می‏باشد که باید به وسیله پل و یا کشتی طی کرد.

 با این توصیف؛ نه در روایات و نه در راه‌هایی که در زمان نزدیک به عصر امام رضا علیه السلام به وسیله مردم طی می‏شد، ذکری از کلمه آبادان که در متون قدیمی به عَبّادان واُپاتان معروف می‏باشد، (7) نیست. و لذا بحث کردن در باره ورود و یا حتی عبور امام رضا علیه السلام از آبادان فاقد مستندات است. پس وجود قدمگاه در منطقه حاصل اعتقادات عامیانه مردم به ائمه معصومین علیه السلام تلقی می‏شود. (8)

امام رضا (1)

بنا به اعتقاد عموم، شهر مرزی شلمچه نقطه ورود امام علی بن موسی رضا علیهما السلام به ایران است. ظاهراً این شهر قدمگاه حضرت می‏باشد.

علی بن موسی الرضا

قدمگاه علی بن موسی الرضا علیهما السلام در شهرک امام رضا علیه السلام شهرستان اندیمشک قراردارد. این قدمگاه هم اکنون مدفن امامزاده سید خلیل است. بنای قدمگاه دارای نقشه مربع شکل می‏باشد و دو بار بازسازی گردیده است. قدمگاه امام رضا علیه السلام دارای حدود چهار هکتار فضای عمومی می‏باشد. قسمت داخلی بنا دارای راهرویی حدود 7 / 4 متر و یک سالن مستطیل شکل حدود 9 × 4 متر و اتاقی که مدفن سید خلیل در آن واقع شده با مساحت 5 / 3 × 5 / 3 متر است. (9)

 این بقعه به جهت احترام و تکریم حضرت رضا علیه السلام ساخته شد و بعدها با دفن یکی از سادات محل به نام «سید خلیل» در آنجا تبدیل به یک مکان زیارتگاهی گردید و مردم در جوار آن مردگان خود را دفن نمودند.

شاه خراسون

بقعه شاه خراسون در شهر گتوند به عنوان قدمگاه امام رضا علیه السلام شناخته می‏شود. در فاصله تقریبا دو کیلومتری قبرستان کنونی گتوند، در کنار رود کارون و بین گتوند و سد تنظیمی، پُلی قرار داشت. در کنار تاسیسات پل، بقعه‌ایشامل ایوان و مدخل و قبر با گنبدی گچی قرار و در روبروی آن درختان بسیاری قرار داشت. (10)

این بقعه بنایی است در منتهی الیه جنوب شهرستان دزفول و در نزدیکی بلوار 45 متری کنونی. شکل بنا چهار طاقی بوده و ابعاد کلی آن10 × 17 متر و اتاق بقعه 5 × 5 متر است. سقف آن، آجر کاری جناقی است که بدیع و زیبا ساخته شده است. قبر در ضلع بالایی اتاق قرار دارد و به صورت افقی محراب بنا را قطع می‏کند و از نظر قرارگرفتن، محل قبر شکل غیر عادی دارد. گوشواره ‏هایی در اطراف محل مقبره ساخته شده که فاقد تزیینات است و در محوطه قبرستان هم سنگ قبری که کهنه باشد دیده نمی‏شود (11)

رونق این قدمگاه تا اوایل دهه 1360 خورشیدی پا بر جا بود و سپس کم کم از رونق افتاد و تخریب شد و اکنون تلی از خاک در محدوده‌ایکوچک از آن بقعه باقی مانده است. (12)

این بقعه علاوه بر این که فاقد سند است، با ابهام نیز روبروست. (13)  طی کردن مسیر دایره وار برای رسیدن به مقصد یعنی شهر اهواز، از مشکلات دیگر آن است.

امام رضا (2)

در جنوب آبادی کُهنک (واقع در بین راه شهرستان دزفول به شهرستان شوشتر،) بقعه کوچکی از آجر با گنبدی دو طبقه و کلابی مانند وجود دارد که به قدمگاه امام رضا علیه السلام شناخته می‏شود. گنبد بر یک قاعده مدور و قطور بنا شده است. بنا دارای دو طاق رومی کوچک در جبهه ایوان شمالی است و اضلاع خارجی بقعه در میان قبرستانی واقع است و اراضی زراعتی و درختان کُنار اطراف آن را گرفته‏اند. (14)

 بنابه گفته شرف الدین شوشتری این بنا سندی ندارد. (15) علاوه بر این؛ قدمگاه مذکور در خارج از خط سیر عادی قرار داشته و مستلزم عبور از راه‌هایی است که صدها کیلو متر از مسیر معمولی دور می‏باشد.

امام رضا دیمی

زیارتگاه امام رضا علیه السلام، معروف به دیمی در شهر شوشتر قرار دارد. این قدمگاه روبروی تپه‌ای نسبتا بلند در شمال شرقی شهر و در نزدیکی زیارتگاه موسوم به صاحب الزمان عجل اله تعالی فرجه الشریف و بقعه سید محمد گیاهخوار قرار دارد. این قدمگاه تاریخی و معروف سنگی بوده و دارای سه دهنه ایوان موازی در یک سو با پوشش طاق گهواره‌ای می باشد. اطاق اصلی آن دارای گنبد است وکتیبه‌ای به ابعاد تقریبی 30×100 سانتی متر بالای سر درب ورودی این بخش به چشم می خورد که از جنس سنگ مرمر به تاریخ 1094ق است.

……

و در بیت آخر آن تاریخ ساخت بنا «سنه اربع و تسعین بعد الالف» آورده شده است. (16)

 طول ایوان ورودی بنا 45 / 6 متر، عرض آن 40 / 3 متر و عرض تمامی بنا30 / 14 متر است. بنا رو به شمال توجه دارد. گنبد بقعه، شلجمی با روپوش گچ اندود است. فضای داخلی بقعه به صورت چهار ضلعی و به ابعاد 3 × 3 متر است و چهار هلال و چهار پنجره دارد. سقف آن مدور و پایه گنبد هشت ضلعی است و به نظر می رسد گنبد در ابتداء هشت ضلعی کلاه درویشی بوده و هنگام تعمیرات، به صورت شلجمی در آمده است. در درون بقعه، آثار مرقدی مشهود نیست. این بنا بر اساس کتیبه موجود، به سال 1094 هـ.ق در روزگار شاه سلیمان صفوی (1105- 1077هـ.ق) ساخته شده است. (17)

 بنای مذکور علاوه بر اینکه فاقد سندیت است، (18) مستلزم طی کردن کاروان حضرت رضا علیه السلام در مسیری دایره وار برای رسیدن به اهواز می‏باشد، که البته این مسئله معقول نیست. از این رو؛ ساخت این قدمگاه را باید به خاطر عشق مردم مسلمان منطقه به اهل بیت علیه السلام دانست.

مسجد علی بن موسی الرضا

مسجد علی بن موسی الرضا علیهما السلام یا مسجد جامع شهرستان شوشتر جزو قدیمی‏ترین بناهای کشور می‏باشد. این مسجد بنا به اعتقاد مردم شوشتر قدمگاه امام رضا علیه السلام است. (19)

بنای مذکور به گفته شرف الدین شوشتری هیچ گونه سندی ندارد. (20) مضافاً، خارج بودن از مسیر عادی و سفر دایره وار برای رسیدن به مقصد (اهواز)، از جمله مشکلات پذیرش مسجد جامع شوشتر به عنوان قدمگاه آن حضرت است.

روستای امام رضا

در روستای امام رضا علیه السلام بخش جالیزان شهرستان امیدیه خوزستان، قدمگاهی به نام آن حضرت وجود دارد که مورد زیارت اهالی قرار می‏گیرد. (21)

مسجد علی بن موسی الرضا

این مسجد در شهر اهواز، یکی از قدیمی‏ترین نقاطی است که در کشور ایران به نام امام رضا علیه السلام وجود دارد. مسجد آن حضرت روبروی سد شادروان قراردارد. وی هنگامی که در سر راه مدینه به خراسان بود آنجا را بنا نمود.(22)  اعتقاد مردم اهواز آن است که مسجد علی بن موسی الرضا علیهما السلام قدمگاه امام رضا علیه السلام می‏باشد.

 با توجه به زمان وقوع سفر ابو دلف در ایران، که حدود 140 سال پس از شهادت امام رضا علیه السلام، یعنی در سال 341هـ. ق واقع شد و اینکه مؤلف خود از جغرافی دانان معروف عصر خویش بوده وآنچه گفت خود آنها را دیده است، می‏توان به یقین مکان مذکور را به عنوان قدمگاه امام رضا علیه السلام پذیرفت.

در باره محل دقیق این مسجد در شهر اهواز، نظر واحدی وجود ندارد. گروهی احتمال داده اند مکان آن در نزدیکی پل راه آهن فعلی اهواز است. اما ظاهرا این مسجد در محل مقبره فعلی علی بن مهزیار قرار دارد. در قسمت غربی مقبره علی بن مهزیار پیوسته به مقبره، سالنی است که احتمالا همان مسجد امام رضا علیه السلام می باشد. گویند علی بن مهزیار وصیت کرده بود پس از مرگ، او را در مسجد مذکور دفن کنند. (23)

شاه آباد

روستای شاه آباد در بخش لالی شهرستان مسجد سلیمان استان خوزستان بوده و امامزاده‌ای به نام ابوالقاسم دارد. این روستا در انتهای راه اتومبیل رو کوهستانی صعب العبوری واقع است. ساکنین آن همگی از سادات بختیاری زبان هستند که به شغل دامداری مشغولند. مردم آنجا معتقدند که آب معدنی موجود در دره سمت چپ این روستا، برای حمام و وضو ساختن فرزند موسی بن جعفر علیه السلام بود که از این راه گذشته است. بر طبق منابع موجود، در زمان های گذشته بقعه‌ای تحت عنوان قدمگاه در آنجا وجود داشته است. (24)

ایذه

در مالمیر (نام قدیم ایذه)، دو بقعه است یکی موسوم به شاه دیناور و دیگری معروف به امام رضا علیه السلام، که اهالی می گویند آن حضرت در این مکان نماز خوانده است؛ ولی قبری هم در وسط بقعه وجود دارد که این اعتقاد را دچار تزلزل می کند. (25)

قدمگاه منسوب به امام رضا علیه السلام، در پارک شهرداری شهر ایذه، واقع در 126 کیلومتری شمال خاوری شهرستان اهواز وجود دارد.

رامهرمز

در شهرستان رامهرمز قدمگاهی قدیمی منسوب به امام رضا علیه السلام وجود دارد. (26) در محله گچ کوب ها بر تپه‌ای در وسط باغ، قدمگاه امام رضا علیه السلام است. گویند آن حضرت مدتی در این باغ ماندگار شد و سپس به طرف خراسان سفر کرد و در این بقعه قدمگاه آن بزرگوار است. (27)

مسجد جامع بکان

ارجان در هشت کیلومتری شمال بهبهان فعلی قرار دارد. بکان محله‏ای از ارجان یا ارگان (حومه بهبهان فعلی) است. بنا بر اعتقاد گروهی از مردم، زمانی که امام رضا علیه السلام از مدینه به سمت طوس حرکت می‏کردند، شب را در مسجد جامع بکان که آن زمان در مرکز ارجان واقع بود بیتوته نمودند. از این رو؛ به این محل قدمگاه اطلاق می‏گردد.

گر میسّر نشود بوسه زنم پایش را

هر کجا پای نهد بوسه زنم جایش را

ظاهرا این قدمگاه در عهد دیلمیان بنا گردید و در طول تاریخ هر زمان که به تخریب کشیده شد، تعمیری نه چندان اساسی در آن صورت گرفته است.

وضعیت فعلی بنای قدمگاه مسجد جامع بکان مخروبه است. اگر چه در نگهداری آن حفاظت لازم صورت می‏گیرد، ولی نیاز به مرمت و بازسازی دارد. در منطقه بکان حمام و پل قدیمی مخروبه نیز وجود دارد. حمام بکان جزو زیباترین و با ارزش‏ترین بناهای تاریخی دوره اسلامی بهبهان است و از نظر معماری دارای اهمیت می‏باشد. (28)

با توجه به آثار باستانی موجود و شهرت محلی و هم چنین تصریح روائی، ظاهراً مشکلی در پذیرفتن قدمگاه مسجد جامع بکان نیست.

بهبهان

در کوی کاروان سرای شهرستان بهبهان قدمگاه امام رضا علیه السلام قراردارد. (29)* به اعتقاد مردم آن حضرت توقفی در این مکان داشته اند.

شهر بهبهان فعلی با شهر ارگان باستانی که در منابع قدیم آورده شده بیش از هفت کیلومتر (یا بیش از یک فرسنگ) فاصله دارد. آنچه در منابع وارد گردید، ارجان یا ارگان است نه بهبهان فعلی. بنابراین؛ این عقیده صحیح نبوده و مشکل می توان آن را پذیرفت.

بندر امام حسن

در شهر بندری امام حسن از توابع بندر دیلم استان بوشهر، قدمگاهی به نام امام رضا علیه السلام وجود دارد. به تازگی بنای قدیمی قدمگاه که ساختمان گنبد داری بود تخریب و به جای آن بارگاه جدیدی به نام قدمگاه امام رضا علیه السلام ساخته شد. (30)

ورود امام رضا علیه السلام به روستای سی نیز (امام حسن) که به تازگی به شهر تبدیل گردیده، مستلزم حرکت کاروان به سمت جنوب و در کناره خلیج فارس است. در حالی که در هیچ یک از منابع موجود به چنین چیزی اشاره نگردید. وجود قدمگاه در شهر امام حسن را باید ناشی از عشق مردم به اهل بیت علیهم السلام دانست.

برازجان

در شهرستان برازجان (دشتستان) استان بوشهر، قدمگاهی به نام امام رضا علیه السلام وجود دارد. (31) مواردی که در باره قدمگاه امام رضا علیه السلام در شهر امام حسن گفته شد، در اینجا نیز صادق است.

گچساران

در روستای دیل از توابع بخش مرکزی شهرستان گچساران (دو گنبدان) استان کهکیلویه و بویراحمد، قدمگاهی منسوب به امام رضا علیه السلام وجود دارد. این روستا در 25 کیلومتری شمال غربی دوگنبدان و 184 کیلومتری یاسوج قرار دارد. آب و هوای آن در فصل بهار مطبوع و دلپذیر بوده و در تابستان گرم و خشک و در زمستان بارانی و معتدل است. (32)

سده

سده در جنوب ایران و در شمال فارس و یکی از بخش های شهرستان اقلید است که تا مرکز شهرستان 75 کیلومتر می باشد. در دوران هخامنشی، اصلی ترین راه ارتباطی تخت جمشید و خلیج فارس از این شهر می‌گذشت. قدمگاه سده، از جمله قدمگاه‏های منسوب به امام رضا علیه السلام است. بنابر اعتقاد مردم شهر سده، این قدمگاه در مسیر حرکت آن حضرت بود و آن حضرت مدتی در آنجا سکنی گزیدند. امروزه این قدمگاه در نزدیکی شهر سده واقع و دارای چشمه و باغ، با پوشش گیاهی و درختان کهن است. (33)

دوری قدمگاه سده از جاده باستانی زرقان به اصطخر و سر انجام مهر آباد به ابرقویه(ابر کوه)، وجود نداشتن آثار باستانی و بالاخره تفریحی بودن منطقه، موجب عدم پذیرش این قدمگاه است.

اقلید

شهرستان اقلید در فاصله 250 کیلومتری شیراز به اصفهان و در160 کیلومتری یاسوج و در شمال استان فارس قرار دارد. بنا بر اعتقاد اهالی، امام رضا علیه السلام از طریق آن شهرستان به ابرکوه رفتند. از این رو؛ آن حضرت دارای قدمگاهی در اقلید است.

از تحقیق در جغرافیای قدیم، نقشه خوانی راه‌های جدید و قدیم اصطخر فارس به ابرکوه و عدم وجود آثار باستانی؛ چنین بر می‏آید که خط سیر حرکت امام رضا علیه السلام در سفر تاریخی خود از مدینه تا مرو (در مرحله دوم) از استان فارس از مسیر زیر بوده است:

زرقان- اصطخر.

اصطخر- بیر قریه یا پیر قریه در حدود روستای قوام آباد فعلی است.

بیر قریه- کِهْمِنْد.

کهمند- ده بید (ده بید امروزه صفا شهر نامیده می‏شود).

ده بید- هَنَشْک.

هنشک- مهرآباد.

مهرآباد- ابرقویه (ابرکوه). (34)

بنا بر این؛ شهرستان اقلید در مسیر حرکت امام رضا علیه السلام نبوده و خارج از آن است.

مسجد کلوان

این قدمگاه در پشت مسجد کلوان شهرستان نائین قرار دارد. به اعتقاد مردم این محل قدمگاه حضرت رضا علیه السلام است. (35)

مطلبی که درباره قدمگاه مسجد قدیمان گفته خواهد شد در خصوص مسجد کلوان نیز صادق است. لذا پذیرفتن این مکان به عنوان قدمگاه اشکال دارد.

مسجد قدیمان

قدمگاه مسجد قدیمان در ضلع جنوب شرق مسجد جامع شهرستان نائین واقع و به شکل مثلث است. بناء یک متر از زمین ارتفاع داشته و اطراف آن را نرده چوبی نصب کرده‌اند. نقش پایی بر روی سنگ به چشم می‌خورد که به عنوان یادگار ورود و توقف امام رضا علیه السلام در این مسجد ساخته شده است، اعتقاد بر این است که آن حضرت برای رفتن به مرو خراسان از شهرستان نائین عبور کرده و در مسجد قدیمان نماز خوانده و در حمام محله سنگ نائین استحمام نموده اند. (36)

منابع اولیه و معتبر هیچ گونه اطلاعی از جزئیات مسیر راه حضرت از فارس به خراسان ارائه نمی دهند و تعیین خط سیر دقیق و قطعی در این بخش از راه دشوار است. اطلاعات افزوده منابع محلی نه تنها جغرافیای حرکت امام را روشن نمی سازند، بلکه ایجاد تناقض نیز می کنند. منابع محلی در منطقه کویری یزد از قدمگاه خرانق و چند یاد بود در شهر نائین، نقل جداگانه آورده اند. این دو شهر تقریباً در دو مسیر مخالف نسبت به شهر یزد قرار دارند. یکی در شرق و دیگری در شمال غربی این شهر واقع شده است و پر واضح است که عبور از یک راه، راه دیگر را بی اعتبار می سازد. (37)

نکات مبهم و گاه متناقضی که در باره قدمگاه مسجد قدیمان به چشم می خورد (38)پذیرفتن آن را بعنوان قدمگاه مشکل می سازد.

حسن آباد جرقویه علیا

روستای حسن آباد مرکز بخش جرقویه علیا شهرستان اصفهان است. این روستا در فاصله 32 کیلومتری جنوب ورزنه بوده و فاصله اش تا مرکز استان 115 کیلومتر می باشد. حسن آباد، روستایی نسبتا بزرگ است که در سال 1373ش تبدیل به شهر شد. بنابر اعتقاد گروهی، قدمگاه موجود، در حسن آباد جرقویه علیا است. اما نبودن بنای مناسب و قدیمی و هم چنین دور بودن از مسیر راه باستانی، موجب ضعف این مکان به عنوان قدمگاه امام رضا علیه السلام است.

انانجود

در روستای انانجود شهرستان آشتیان، (39)قدمگاهی منسوب به امام رضا علیه السلام است که جزو مراکز زیارتی شمرده می شود. (40)

مسجد بیرون، ابرکوه

قدمگاه علی بن موسی الرضا علیهما السلام در ابرکوه معروف است. ابرکوه یا ابرقوه امروزه جزو استان یزد شمرده می شود. این شهرستان در عصر امام رضا علیه السلام جزو اصطخر فارس بود. (41) در حومه شهرستان ابرکوه مسجدی است که به «مسجد بیرون» معروف می باشد. از قدیم اعتقاد بر این بود که این مسجد قدمگاه علی بن موسی الرضا علیهما السلام است. در این قدمگاه کتیبه‌ایاز کاشی معرق در سه رشته خط به عرض تقریبی 65 سانتی متر و طول 5 متر بر پیشانی سر در ورودی به رنگ های آبی و سفید نصب شده است. (42)

قرار گرفتن قدمگاه علی بن موسی الرضا علیه السلام در راه باستانی موسوم به راه شاهی، در قرون اولیه اسلامی، وجود آثار باستانی در منطقه و قدمت بنای مسجد بیرون، از جمله دلائلی است که صحت این قدمگاه را تأیید می کند.

ده شیر

ده شیر یا قریه شیر روستای باستانی بر سر راه ابر کوه به تفت می باشد. فاصله ابرکوه تا ده شیر 13 فرسنگ یا سه منزل (حدود 65 کیلومتر) بوده است. فاصله ده شیر تا علی آباد شش فرسخ (حدود 30 کیلومتر) است. (43)  فاصله علی آباد تا به فراشاه نیز شش فرسخ می باشد. امروزه فاصله ده شیر تا شهرستان تفت 67 کیلومتر است.

آثار تاریخی و قدیمی در ده شیر، شامل یک رباط و مسجد و یک قدمگاه می باشد. (44)به گزارش منابع، در قرن پنجم هجری قمری قدمگاهی در این مکان وجود داشته است.

با توجه به قدمت هزار ساله قدمگاه ده شیر، ظاهراً مشکلی در پذیرفتن آن به این عنوان وجود ندارد.

مسجد مشهد علی بن موسی الرضا، فراشا

روستای فُراشا (اسلامیه) واقع در هشت کیلومتری شهرستان تفت (از راه ابر کوه)، از آبادی های قدیم منطقه است. در سال 512 هـ.ق به امر کرشاسپ بن علی (شکوفایی 488- 513 هـ.ق) از امرای کاکویه دیلمی قدمگاهی به مناسبت اقامت امام رضا علیه السلام در آنجا ساخته شد. سنگ قدمگاه فراشا نفیس و معروف است. (45)

اصل بنای مسجد مشهد علی بن موسی الرضا علیهما السلام در فراشا، چهار ضلعی است و هر ضلع آن از داخل، هشت متر می باشد. در ارتفاع قریب به سه متر، بنا به هشت ضلعی بدل شده و بر سر آن گنبد آجری قرار گرفته است. بنا دارای سنگ تاریخی و کتیبه و تزئینات داخلی و یادگارهایی است. (46)

قدمت هزار ساله بنای مسجد مشهد علی بن موسی الرضا علیهما السلام، قرار گرفتن فراشا در راه باستانی موسوم به راه شاهی که از ابر کوه تا به یزد امتداد داشت، (47) از جمله دلائل اصیل بودن این قدمگاه است.

مسجد توران پشت

روستای توران پشت در سر راه تفت به یزد قرار دارد و جزو شهرستان تفت می باشد. (48) بنا به اعتقاد مردم این مسجد قدمگاه امام رضا علیه السلام است. در این قدمگاه یک سنگ مرمر که روی آن صلوات بر ائمه معصومین علیهم السلام ذکر شده وجود دارد. این سنگ متعلق به اوایل دوره صفویه می باشد. (49)

قرار گرفتن روستای توران پشت در مسیر جاده ولایت و قدمت بنا از جمله دلائل صحت آن شمرده می شود.

مشهد مسجد فُرط

در مسجد فرط شهرستان یزد قدمگاهی وجود دارد که حاکی از اقامت حضرت رضا علیه السلام در آنجا می کند. سنگ سفید گران قیمت و بسیار معروف قدمگاه مسجد فرط از یزد به مشهد رضوی منتقل و امروزه به عنوان سنگ قبر امام علیه السلام در موزه مرکزی آستان قدس مورد بازدید عموم قرار می گیرد. (50) بر طبق کتیبه سنگ مسجد فرط که در سال 516 هـ. ق نوشته شد، محل مسجد به مقام امام رضا علیه السلام معروف بود. (51)

قدمت بنای مشهد، تصریح کتیبه موجود به اقامت آن حضرت در محل مسجد، از جمله دلائل صحت این قدمگاه است.

مشهدک

قدمگاه خرانق یا مشهدک، در60 کیلومتری شمال شرقی شهرستان یزد واقع شده است. خرانق امروزه جزو شهرستان اردکان می باشد.

مشهدک در کنار قبرستان روستای خرانق قرار دارد و تنها از آن بقعه گلی کوچک و ویرانه‌ایکه یک طاق گنبدی شکل دارد بر جای مانده است. مردم محل مشهدک را محل عبادت و نماز امام رضا علیه السلام می دانند. در این بقعه سنگ خاکستری رنگی به اندازه 29 × 27 سانتی متری بر دیوار سمت قبله نصب شده که به خط نسخ عبارتی به تاریخ 595 هـ. ق بر آن حک شده است. (52)

قدمت بنا، تصریح به علت ساخت بنا در کتیبه بر جای مانده از قرن ششم و قرار گرفتن محل در مسیر راه تردد کاروان ها، مشهدک را بدون هرگونه گُمانی تبدیل به قدمگاه امام رضا علیه السلام کرده است.

نیشابور

در شهرستان نیشابور به قدمگاه‌های چندی از امام رضا علیه السلام برخورد می شود که در اینجا به ترتیب آنها را ذکر می کنیم:

روستای مویدیه

بنابر گفته حاکم نیشابوری زمانی که کاروان امام رضا علیه السلام به منطقه نیشابور رسید، شیخ ابو یعقوب اسحاق راهویه مروزی، شیخ شهر و مقدم ارباب کشف و ولایت بود در کبر سن آن شیخ مسن زین منن به اقدام نمود به تایید توفیق غیبیه تا روستای مویدیه با چند هزار صدیق رفیق در پی پیشوا رفتند. (53)

محله فز

محله فز که گاهی به اشتباه غز گفته می شود، محله‌ایآباد و بزرگ و خوش آب و هوا در نیشابور قدیم بود. (54) گویند چون آن حضرت به نیشابور رسید در محله فز در کوچه بلاس آباد (بلاش آباد یا لاشاباذ) اقامت گزید. (55)

عین کهلان نیز در همین محله قرار داشت. بنابر روایات چشمه آبی در آنجا وجود داشت که امام رضا علیه السلام به احیای آن امر نمود و در کنار آن حمامی ساخت. ماجرای کاشت نهال بادام در محوطه کهلان، نیز در همین محله رخ داده است. (56)

تلاجرد

تلاجرد که هم اکنون بقعه امامزاده محمد (محمد بن محمدبن حسین بن زید بن امام علی سجاد علیه السلام) (57) معروف به امامزاده محروق در آنجا قرار دارد، از جمله قدمگاه‌های امام رضا علیه السلام در نیشابور است. (58) با تخریب نیشابور قدیم و بنای شهر جدید، امامزاده محمد در خارج از شهر قرار گرفت. قدمگاه حضرت رضا علیه السلام در مقبره امامزاده محمد محروق معروف است. بر دیوار حرم سنگی نصب شده که اثر دو جای پای بر آن دیده می شود. مردم گویند جای پای امام رضا علیه السلام است. این اثر پا از سنگ قدمگاه کوچک تر است. به هر حال امام رضا علیه السلام هنگام گذشتن از نیشابور به زیارت این امامزاده رفته اند. بر سر در ورودی صحن این امامزاده نگاشته اند که این عمارت در سنه 1119 هـ..ق در عصر شاه سلطان حسین صفوی مرمت شده و سلطان دو رشته قنات وقف آن کرده است. (59)

مربعه

زمانی که امام رضا علیه السلام قصد خروج از نیشابور را داشت، محمد بن رافع، احمد بن حارث، یحیی بن یحیی و اسحاق بن راهویه با جماعتی از محدثین و علماء، در محله مربعه شهر نیشابور اطراف استرش را گرفتند و از آن حضرت خواستند تا حدیثی از پدر بزرگوارشان نقل نمایند که آن حضرت حدیث «سلسله الذهب» را بیان فرمود. (60)

رباط سعد

مکان کنونی رباط سعد به درستی معلوم نیست. ولی احتمال دارد که با آبادی «سعد آباد» واقع در هفت کیلومتری شرق نیشابور در کنار جاده آسفالته نیشابور به مشهد، مطابقت داشته باشد. داستان مردی که از فساد دهانش در رنج بود، و امام رضا علیه السلام را در خواب دید که دارویی را برای بهبودی او به وی تجویز کرد و ملاقات آن شخص با امام که نیشابور را به قصد طوس ترک نموده و در آن رباط مستقر بودند، مشهور است. (61)

اسپریس

اسپریس یا اسپرس که امروزه تبدیل به شهر شده و به نام شهر قدمگاه شناخته می شود، در 24 کیلومتری شرق نیشابور واقع و امروزه جزو یکی از شهرهای این شهرستان است. بر اثر کثرت استعمال، این کلمه اسم برای آن شهر گردید.

قدمگاه مجموعه‌ایمشتمل بر یک بقعه، باغ، کاروان سرا، حمام و یک آب انبار است. از قدیم در این محل چشمه‌های طبیعی آب وجود داشته است که موجب جلب نظر رهگذران می شد.

بنیاد بقعه قدمگاه در زمان شاه عباس صفوی (995- 1038 هـ.ق) گذاشته شد و باغ آرایی آن محل آغاز گردید. کاروان سرا و چاپارخانه و حمام ساخته شد. ساختمان قدمگاه در دوران شاه سلیمان صفوی (1077- 1105 هـ.ق) به پایان رسید. در حال حاضر، از آن مجموعه، بقعه و کاروان سرا بر جای مانده و آب انبار و حمام متروک و نیمه مخروبه است. (62)

تصریح روائی، باز گوئی مؤرخان، وجود آثار باستانی و شهرت قدیمی محل به وجود گام جای پای امام رضا علیه السلام هیچ گونه احتمال نقضی در این باره باقی نمی گذارد.

مشهد

ده سرخ

ده سرخ از توابع احمد آباد شهرستان مشهد که در منابع قدیم به «قریه الحمراء» نامیده می شود، از جمله قدمگاه‌های امام رضا علیه السلام شمرده می شود. بنابر روایات پس از این که امام از نیشابور خارج شد، در راه طوس به این ده که خاکش سرخ بود رسید. گویند آن حضرت با دستان مبارک زمین را کندند و چشمه آبی جوشید و ایشان و همراهان شان از آن آب وضو ساخته و نماز خواندند. این چشمه در قرن ششم به نام «چشمه رضا» مشهور بود (63) و اکنون نیز به همین نام در روستای ده سرخ قرار دارد. (64) در کنار چشمه ده سرخ، قطعه زمینی مشهور به تختگاه امام واقع است که از نظر اهالی متبرک می باشد و مراسم مذهبی در آنجا انجام می گیرد.

نوقان طوس

نوقان بخشی از طوس قدیم بود که امروزه تنها محله‌ ای از آن در نزدیکی حرم مطهر بر جای مانده است. بنابر روایات، حضرت رضا علیه السلام در نوقان داخل خانه حمید بن قحطبه طایی شد و در قبه‌ایکه قبر هارون در آنجا بود با دست خود بالای آن خطی کشید و فرمود: این تربت من است و من در اینجا مدفون خواهم شد. بعد از این حق تعالی این مکان را محل ورود دوستان من خواهد گردانید. به خدا سوگند، هر که از دوستان مرا در این مکان زیارت کند و یا بر من سلام کند، حق تعالی مغفرت و رحمت خود را به شفاعت ما اهل بیت بر او واجب می گرداند. (5)

جدول پراکندگی قدمگاه‌های منسوب به امام رضا علیه السلام در ایران به ترتیب حرکت استانی:

ردیف- استان    – (شهرستان، شهر، روستا)- نام قدمگاه- عرض جغرافیایی- طول جغرافیایی- ارتفاع از سطح دریا به متر

1- خوزستان- آبادان- امام رضا علیه السلام- 27 / 30- 14 / 48- 3

2    خوزستان- اندیمشک- علی بن موسی الرضا علیهما السلام- 27 / 32- 21 / 48- 155

3    خوزستان- دزفول- شاه خراسون- 23 / 32- 24 / 48- 130

4-    خوزستان- کهنک شوشتر- امام رضا علیه السلام- 15 / 32- 36 / 48- 90

5- خوزستان- شوشتر- امام رضا علیه السلام دیمی- 02 / 32- 51 / 48- 45

6- خوزستان- شوشتر- مسجد علی بن موسی الرضا علیهما السلام- 02 / 32- 51 / 48- 45

7-    خوزستان    – امیدیه- امام رضا علیه السلام- 21 / 31- 42 / 48- 20

8-    خوزستان- اهواز- مسجد علی بن موسی الرضا علیهما السلام- 21 / 31- 42 / 48- 20

9- خوزستان- لالی مسجد سلیمان- 19 / 32    – 15 / 49- 420

10- خوزستان- ایذه (مالمیر)- امام رضا علیه السلام- 50 / 31- 52 / 49- 840

11- خوزستان- رامهرمز    – امام رضا علیه السلام- 16 / 31- 36 / 49- 160

12- خوزستان- حومه بهبهان- مسجد جامع بکان- 35 / 30- 15 / 50- 322

13- خوزستان- بهبهان- امام رضا علیه السلام- 35 / 30- 15 / 50- 322

14- بوشهر- امام حسن- امام رضا علیه السلام- 52 / 29- 15 / 50-

15- بوشهر- برازجان- امام رضا علیه السلام- 15 / 29- 12 / 51- 65

16- کهکیلویه و بویراحمد- دیل گچساران- امام رضا علیه السلام- 33 / 30- 45 / 50- 860

17- فارس- سده- امام رضا علیه السلام- 42 / 30- 10 / 52- 2155

18- فارس- اقلید- امام رضا علیه السلام- 54 / 30- 41 / 52- 2210

19- اصفهان- نائین- مسجد کلوان- 52 / 32- 06 / 53- 1560

20- اصفهان- نائین- مسجد قدیمان- 52 / 32- 06 / 53- 1560

21- اصفهان- حسن آباد جرقویه علیا- اصفهان

22- قم- انانجرد- امام رضا علیه السلام- 15 / 34- 05 / 50-

23- یزد- ابرکوه- علی بن موسی الرضا علیهما السلام- 08 / 31- 17 / 53- 1510

24- یزد- ده شیر- امام رضا علیه السلام- 27 / 31- 44 / 53- 1850

25- یزد- فراشا- مسجد- مشهد علی بن موسی الرضا علیهما السلام- 43 / 31- 06 / 54- 1750

26- یزد- توران پشت تفت- مسجد توران پشت- 31 / 31- 51 / 53- 2340

27- یزد- یزد- مشهد- مسجد فُرطه- 53 / 31- 22 / 54- 1210

28- یزد- خرانق- (مشهدک)- مشهدک- 20 / 32- 40 / 54- 1760

29- خراسان رضوی- نیشابور- (روستای مویدیه، محله فز، تلاجرد، مربعه، رباط سعد و اسپریس یا شهر قدمگاه)- 09 / 36- 48 / 58- 1183

30- خراسان رضوی- مشهد- ده سرخ- 02 / 36- 27 / 59- 1600

31- خراسان رضوی- مشهد- مشهد- 17 / 36- 35 / 59- 970

نتیجه

در کشور پهناور جمهوری اسلامی ایران، بیش از 250 قدمگاه منسوب به پیغمبر، امام و اولیای خدا صلوات اله علیهم اجمعین وجود دارد، و حداقل یک دهم قدمگاه‌های ایران به نام امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام است. نیمی از قدمگاه‌های منسوب به آن حضرت در مسیر جاده ولایت قرار دارد و باقی در غیر آن راه است. قدمگاه‌های ساخته شده در خارج از این جاده، اغلب به خاطر علاقه مردم مسلمان به خاندان رسول خدا صلی اله علیه و آله می باشد.

از دوره صفویه تکثیر بناهای قدمگاهی مد نظر قرار گرفت و این سیره تا به امروز ادامه داشته است.

پی نوشت ها:

(1) معین، فرهنگ فارسی، ج 2، ص 2647.

(2) دهخدا، لغت نامه (ماده منزل).

(3) نوبان، چشمه‏ها، قدمگاه‏ها و درختان نظر کرده، ص 78.

(4) آبادان شهر خدا (وبلاگ).

(5) قدامة بن جعفر، الخراج و صنعة الکتابة، ص 26؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص 94؛ محمد بن حوقِلِ، صورة الارض، ص30.

(6) فرسخ در نزد مسلمانان مساوی با 12000 ذراع یا گز، و در نزد اعراب معادل با 5919 متر است. هر فرسنگ سه میل و هر میل 4500 ارش می‏باشد. امروزه هر فرسنگ برابر با شش کیلو متر است. (دهخدا، لغت نامه (ماده فرسخ)؛ معین، فرهنگ فارسی، ج2، ص2517. اما از بررسی تعدادی از مسافات دوره اسلامی بر می‏آید که هر فرسنگ برابر با حدود چهار کیلومتر شمرده می‏شد.

(7) جیهانی، اشکال العالم، ص43؛ حدود العالم من المشرق الی المغرب، ص152؛ البلاذری، فتوح البلدان، ص127.

(8) این پاسخ تحقیقی به در خواست کتبی مدیر کل اوقاف آبادان به آن شهرستان ارسال شد.

(9) اندیمشک1390 (وبلاگ)، 1390 andimeshk) 23 / 2 / 1387).

(10) گتوند شهر فراموش شده،gotvandcity.blogfa.com ، 1 / 6 / 1388.

(11) اقتداری، دیار شهریاران (بخش اول)، ج1، ص769.

(12) گتوند شهر فراموش شده،gotvandcity.blogfa.com، 1 / 6 / 1388.

(13) امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

(14) اقتداری، همان، (بخش اول)، ج1، ص2- 351.

(15) امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، همان.

(16) انتخاب، www.entekhab.ir. 13 / 4 / 1390.

(17) اقتداری، همان، ص 5- 554.

(18) مؤسسه انتشارات امیر کبیر، همان.

(19) اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، ج1، ص513.

(20) امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، همان.

(21) سازمان تبلیغات اسلامی خوزستان، (www. kz-tebyan.ir).

(22) ابو دلف، سفرنامه ابو دلف در ایران، ص 89.

(23) اقتداری، خوزستان، کوه کهکیلویه و ممسنی، ص708-709؛ افشار سیستانی، یادگارهای خوزستان، ص9-58.

(24) گتوند شهر فراموش شده، gotvandcity.blogfa.com، 1 / 6 / 1388.

(25) همان.

(26) شهبازی، تئاتر رومز، (roomeztheater.com)، 22 / 1 / 1387.

(27) گتوند شهر فراموش شده، (gotvandcity.blogfa.com)، 1 / 6 / 1388.

(28) خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) 3 / 7 / 1387؛ و نیز رجوع شود به: اقتداری، خوزستان و کهکیلویه و ممسنی، ص302، 8- 236.

(29)*زیرنویس=پایگاه اطلاع رسانی شهری بهبهان، (behbahan.inf).

(30) سی نیز بلاگفا کام (وبلاگ)، (siniz.blogfa.com).

(31) نسیم جنوب (وبلاگ)، (Nasim.jonoub).

(32) نوین کام، novinkam.sepehrblog.ir.

(33) سایت گالری عکس نگاه؛ وبلاگی در مورد شهر سده فارس.

(34) ابن خردادبه، المسالک و الممالک، ص98؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص6- 115؛ محمد بن حوقل، صورة الارض، ص194؛ ابن بلخی، فارسنامه، ص144، 232؛ اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، ج1، ص103؛ شواتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص 8-236، 232. تحقیق در باره قدمگاه اقلید طی نامه رسمی در آبان ماه سال 1386 ش به اطلاع مسئولین فرهنگی آن شهرستان رسید.

(35) بلاغی، تاریخ نائین، ج1، ص230.

(36) بلاغی، همان، ج1، ص230، ج2، ص 6- 15.

(37) عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، ص2- 111.

(38) همان.

(39) ظاهراً مقصود روستای انانجرد (انانگرد) شهرستان قم می باشد.

(40) فروم نیک صالحی کام، forum.niksalehi.com))، فوریه 2007.

(41) محمد بن حوقل، همان، ص194؛ افشار، یادگارهای یزد، ج1، ص360.

(42) افشارسیستانی، همان، ج1، ص8-360؛ سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، (www.yazdchto.ir).

(43) اصطخری، همان، ص155؛ محمد بن حوقل، سفرنامه ابن حوقل، ایران در صورة الارض، ص3- 52.

(44) افشارسیستانی، همان، ج1، ص2- 281.

(45) افشارسیستانی، همان، ج1، ص8- 360.

(46) همان.

(47) مصطفوی، اقلیم پارس، ص2-361؛ لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص302، 304.

(48) پاپلی یزدی، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، ص152.

(49) قوچانی، بررسی کتیبه‌های بناهای یزد، ص36؛ افشار سیستانی، همان، ج1، ص278.

(50) افشارسیستانی، همان، ج2، ص924- 917.

(51) باز خوانی کتیبه سنگی به وسیله گروهی از متخصصین در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی انجام گرفت.

(52) افشارسیستانی، همان، ج1، ص7- 173.

(53) حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ص208.

(54) حاکم نیشابوری، همان، ص 201،208.

(55) همان، 208.

(56) همان؛ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج2، ص136.

(57) بیهقی، لباب الانساب، ج1، ص424 و ج2، ص442.

(58) حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ص 211؛ منظور از تلاجرد در اینجا، تلاجرد بالا است که آرامگاه خیام نیز در آنجا قرار دارد.

(59) گرایلی، نیشابور شهر فیروزه، ص2- 341.

(60) شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، ج2، ص7-296.

(61) شیخ صدوق، همان، ج2، ص11-510؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص373.

(62) مجموعه مقاله‌های همایش علمی- پژوهش جاده ولایت (دوم و سوم)، ص127.

(63) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص327؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص127.

(64)  گرایلی، نیشابور شهر فیروزه، ص51.

(65) المفید، ارشاد، ج2، ص270؛ طبری آملی، بشاره المصطفی، ص 218؛ اربلی، کشف الغمه، ج2، ص 297؛ حلی، العدد القویه، ص276.

منبع: وقف میراث جاویدانشماره 79- 80.