عاشورا پژوهي در غرب

مقاله حاضر با هدف معرفي و شناخت تحقيقات صورت گرفته در موضوع عاشورا و عاشورا پژوهان در يكصد سال اخير در غرب نگارش يافته است.

در نوشتار حاضر ابتدا به سير مطالعات اسلامي ‌و مطالعات شيعي‌ اشاره شده است. سپس چندتن از عاشوراپژوهان برجسته غربي و تحقيقات صورت گرفته در اين موضوع معرفي گرديده است. در ادامه پايان‌نامه‌ها و كنفرانسهايي كه در غرب به موضوع عاشورا توجه داشته اند مورد تحقيق قرار گرفته است. شناخت وي‍ژگي هاي عاشورا پژوهي غربيان و تفاوت عاشورا پژوهي علمي ‌با عاشورا شناسي رسانه‌اي در غرب از ديگر مباحث مقاله محسوب مي شود.

واژه هاي كليدي: خاورشناسي، مطالعات شيعي، عاشورا پژوهي در غرب، عاشورا شناسي علمي، عاشورا شناسي رسانه‌اي.

مقدمه

‌اين مقاله به موضوع عاشورا پژوهي در غرب با تمركز بر مطالعات صورت گرفته به زبان انگليسي در يكصد سال اخير مي‌پردازد؛ از اين‌رو درصدد پاسخگويي به ‌اين پرسش است كه گستره و وضعيت عاشورا پژوهي در غرب چگونه است.

در آغاز، ذكر اين نكته لازم است كه به رغم اهميت فراوان شيعه پژوهي براي شيعيان و بسياري از غير شيعيان، تا كنون شيعه پژوهي غربيان و موضوعات وابسته به آن نظير عاشوراپژوهي به طور بايسته معرفي و بررسي جدي نشده است و شمار آثار جدي در ‌اين زمينه به خصوص به زبان فارسي ـ‌ به عنوان زبان رسمي تنها كشوري كه مذهب تشيع در آن رسميت دارد –بسيار اندك است، تا آنجا كه در زمينه معرفي عاشوراپژوهي در غرب فقط يك مقاله شش صفحه اي با مشخصات ذيل انجام يافته است:

عبدالحسين حاجي ابوالحسني و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و64.

در آن مقاله فقط به معرفي بسيار كوتاه از چند مستشرق و معرفي اجمالي از چند اثر بسنده شده و بدون هيچ نتيجه گيري يا مقدمه يا مؤخره‌اي پايان يافته است.

نوشتار پيش رو با توجه به كاستي‌هاي نوشته پيشين ابتدا با مقدمه‌اي مناسب به سير مطالعات اسلامي ‌و سپس مطالعات شيعي در غرب اشاره دارد. در ادامه علاوه بر معرفي عاشورا پ‍ژوهان غربي، به معرفي دو عاشوراپژوه مسلمان برجسته در غرب پرداخته است. توجه به پايان نامه هاي عاشورايي در غرب و كنفرانس‌هايي كه به موضوعات مرتبط با عاشورا پرداخته‌اند از ديگر نكات قابل توجه نوشتار حاضر است. در پايان با يك جمع بندي به وي‍ژگي‌هاي عاشوراپژوهي غربيان و همچنين مبحث مهم تفاوت عاشوراشناسي رسانه‌اي در غرب با عاشوراپژوهي علمي ‌پرداخته‌شده است.

از دشواري‌‌هاي نگارش مقاله حاضر، كمبود منابع به زبان فارسي و نيز ديگر زبان‌هاست و اين پژوهش جزو نخستين پژوهش‌ها در ‌ايران و ديگر كشورها محسوب مي‌شود.

مطالعات اسلامي، ‌ريشه مطالعات شيعي در غرب

واقعه عاشورا در تاريخ اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و تاريخ نگاران است. اين واقعه تاريخي از چنان اهميتي برخوردار است كه به نظر برخي از شيعه پژوهان آن را بايد نقطه بروز و ظهور تشيع محسوب كرد.[1] اين حادثه در پي توسعه مطالعات شيعي[2] در غرب، از ابعاد قابل توجه تشيع براي محققان غربي بوده است. پيش از ورود به بحث، مناسب است به سير «مطالعات اسلامي» به عنوان پيش‌زمينه «مطالعات شيعي» اشاره كنيم.

براي تعريف مطالعات اسلامي بايد «شرق شناسي» يا اصطلاح امروزي آن «مطالعات شرقي» را تعريف كنيم؛ تعريفي مناسب از مطالعات شرقي جز با شناخت مفهوم شرق در نزد غربيان حاصل نخواهد شد.

متداول ترين مفهومي كه از «شرق» در روزگار كنوني برداشت مي‌شود، مفهوم فرهنگي آن است كه عبارت است از روح حاكم و مشترك مجموعه‌‌هاي مختلف بشري در مشرق زمين[3] كه ‌اين نوع خاص از مفهوم شرق را خود شرقي ها نيز پذيرفته¬اند.[4]

غربي‌ها از دير باز تلاش‌هايي براي شناخت شرق انجام داده‌اند. برخي آثار ادبي و تاريخي پديد آمده در يونان و روم را مي‌توان نمونه‌هايي از مطالعات شرقي نخستين شمرد؛ با ‌اين همه ظهور اسلام فصلي نو در روابط شرق و غرب گشود. با وجود به رسميت شناخته شدن دين مسيحيت از سوي قرآن و برخورد‌هاي مسالمت آميز پيامبر•با مسيحيان و دولت‌هاي مسيحي، آنان موضعي خصمانه در برابر اسلام و مسلمانان اتخاذ كردند و تحت تأثير‌اين موضع،آثاري – هرچند اندك – درباره پيامبر، قرآن و مسلمانان پديد آوردند.[5]

اين رويه خصمانه پس از جنگ‌هاي صليبي شدت بيشتري پيدا كرد؛ از اين‌رو مي‌توان گفت «مطالعات اسلامي در غرب» تكويناً ضد اسلامي بوده و خاستگاهي اسلام ستيزانه داشته است.[6]

مطالعات اسلامي در غرب عمدتاً از سه جريان و پديده متأثر بوده است:

1- تحولات فرهنگي و سياسي در غرب؛

2- تحولات سياسي و فرهنگي در شرق؛

3- روابط شرق و غرب.

با توجه به ‌اين نكته و نظر به اهميت دادن محققان حوزه شرق شناسي به هر يك از‌ اين سه جريان، ديدگاه‌‌هاي مختلفي در باب مراحل مطالعات اسلامي در غرب ارائه شده كه از ميان آن ديدگاه‌ها، آراي مناسب‌تر در پنج مرحله زير قابل تقسيم‌بندي است:

1- مرحله دفاع (از ظهور اسلام تا قرن 14م)؛

2- مرحله تبشير (قرن 15 ـ 16)؛

3- مرحله استعمار(قرن17 ـ 18)؛

4- مرحله تحقيق علمي (قرن19 ـ 20)؛

5- مرحله فرا استعمار (بعد از واقعه يازدهم سپتامبر)؛

بررسي مفصل ‌اين مراحل از حوصله‌ اين مقاله خارج است؛[7] اما به طور خلاصه مي‌توان اشاره كرد كه در مرحله اول، مسيحيان در واكنش به دين نو ظهور كه داراي قدرت نظامي قابل توجهي هم بود، به دفاع از مباني و اصول مسيحيت برخاستند و در‌اين راستا براي شناخت جبهه مقابل به ترجمه متون اسلامي اقدام كردند. آن مجموعه ترجمه‌ها كه به تشويق و نفقه پيتر مقدس[8] در فاصله سال‌هاي 1100 تا 1500 به انجام رسيد بعدها به نام «مجموعه كلونيايي»[9] شهرت پيدا كرد.

در مرحله تبشير، هدف شناساندن و تبليغ مسيحيت در جوامع شرقي بود. نقطه مشترك هر دو مرحله، ضديت تمام عيار با اسلام و طرح اتهامات و افتراهايي بر ضد اسلام و پيامبر بود.

در مرحله استعمار با پديد آمدن ابعاد تاز‌ه‌اي در روابط غرب و شرق به خصوص مسائل اقتصادي، نگاهي جديد با رويكرد اقتصادي به اسلام و شرق به وجود آمد. با افزايش ارتباطات در قرون اخير، آغاز دين پژوهي علمي و افزايش مطالعات در مورد اسلام،«مرحله تحقيق علمي» پديدار شد. در‌اين مرحله در كنار رشد فزاينده مراكز مطالعات اسلامي و شرق‌شناسي، شاهد ورود غيراروپايي‌ها نيز به‌اين عرصه هستيم.[10]

پس از واقعه يازده سپتامبر، بسياري از معادله‌‌هاي سياسي و فرهنگي جهان تغيير كرد. در پي‌ اين تغيير، مطالعات اسلامي ويژگي‌‌هاي جديدي يافته است كه مي‌توان آن را در بحثي جداگانه مورد بررسي قرار داد. در واقع غرب به رهبري امريكا با استفاده از قدرت رسانه‌اي و با مقاصد سلطه جويانه خويش، ادبيات تاز‌ه¬اي را در حيطه مطالعات اسلامي وارد كرده است (با تأكيد بر بزرگ نمايي ابعاد ستيزه جويانه اسلام و با استفاده از واژه‌هايي چون تروريسم و بنيادگرايي)؛ بنابراين در سال‌هاي اخير آنچه مي‌توان از اسلام شناسي در غرب برداشت ‌شود مي‌توان نوعي بازگشت به مرحله استعمار تلقي كرد و شايد آن را بتوان مرحله ششم سير مطالعات اسلامي در غرب برشمرد.

مطالعات شيعي در غرب

شاخه‌اي از مطالعات اسلامي در غرب به نام «مطالعات شيعي» معروف است. شاخه‌اي نسبتاً نوپا كه بيشتر تكاپو و حيات خود را در دهه‌‌هاي اخير مديون انقلاب اسلامي در‌ ايران است.

دليل عدم توجه به تشيع درمطالعات اسلامي‌ غربي‌ها همان علت سنتي اين قضيه است؛ يعني سيطره اهل سنت بر مراكز قدرت و ثروت در طول تاريخ اسلام. ‌اين عامل باعث‌ شده كه تشيع و شيعيان در حاشيه مطالعات اسلامي قرار داشته باشند؛ لذا ساليان متمادي تشيع چهر‌ه‌اي پر از ابهام و مه‌آلود در آثار شرق‌شناسان غربي داشته است. به ‌اين مطلب شيعه پژوهان معاصر هم اشاره دارند:

در مغرب زمين تحقيق و بررسي در تشيع يكي از شاخه‌‌هاي مطالعات و بررسي‌‌هاي اسلامي بود كه بيش از همه مورد غفلت قرار گرفته است.[11]

آنچه از جست‌وجو در ميان منابع كهن غربيان در مورد اسلام استفاده مي‌شود ‌اين است كه در قرون ابتدايي مواجهه اسلام و غرب –از آنجا كه آشنايي غربيان از اسلام به طور كلي و عام بوده –آشنايي‌ ايشان از تشيع در حد بسيار ناچيز بوده يا شايد بتوان گفت كه اصولاً آشنايي در‌اين مورد نداشته اند:

ملل و نحل نويسان اهل سنت عموماً شيعيان را «منحرفين» از «منهج مستقيم» به شمار آورده‌اند كه نماينده يك روند «كژآييني» در برابر «درست‌آييني» هستند. بسياري از محققان غربي بعد نيز كه به بررسي اسلام پرداخته‌اند همين دوشاخگي را پذيرفته و اسلام شيعي را به مثابه بدعتي در دين اسلام گرفته‌اند.[12]

صرف نظر از برخورد تند پار‌ه‌اي از منتقدان و نويسندگان مسلمان با پديدة شرق شناسي و متهم ساختن شرق شناسان به تعقيب اهدافي سوء و برداشت‌هاي نادرست از متون اسلامي و ارائه تحليل‌هايي ناصواب از جنبه‌‌هاي مختلف تاريخ، فرهنگ و انديشة اسلامي‌، اين اعتقاد تقريباً مورد پذيرش همگان است كه شيعه در مطالعات و بررسي‌هاي شرق‌شناسي، بسيار مورد غفلت و بي‌توجهي قرار گرفته و تصويري نادرست از آن ارائه شده است. به نظر مي‌رسد ‌اين جملة ادوارد براون (متوفاي 1926 م) همچنان به قوت خود باقي است كه «هنوز در هيچ يك از زبان‌هاي اروپايي، تأليفي مشروح، كافي و قابل وثوق درباره شيعه در دست نداريم». تكية اصلي مستشرقان بر منابع اهل سنت، شناخته نشدن شيعه به عنوان يك جريان نيرومند ديني، سياسي و فرهنگي، غرض ورزي‌هاي برخي از مترجمان سني مذهب آثار شرق‌شناسان، ضعف دستگاه تبليغي شيعه و پيچيدگي و ابهام تاريخ سه قرن نخست شيعه از يك سو منجر به پايين بودن تعداد تأليفات مربوط به شيعه شده و از سوي ديگر از درجة اعتبار مطالعات و بررسي‌هاي انجام شده كاسته است.[13]

نويسندة مقاله‌ «تحقيق عقايد و علوم شيعي» به استناد كتاب‌ها و مقاله‌‌هاي منتشر شده درباره اسلام به يكي از زبان‌هاي غربي از سال 1943 تا 1968 م، چنين اظهار داشته است:

تقريباً از هر 350 كتاب و مقاله ]دربارة اسلام[ يك عدد به شيعه دوازده امامي ارتباط‌ دارد كه بسيار كمتر از نوشته‌هايي است كه دربارة شيعيان زيدي و اسماعيلي مشاهده مي‌شود.[14]

اما به هر ترتيب برخي از شيعه پژوهان مسلمان و غير مسلمان به مقوله تاريخچه مطالعات شيعي در غرب توجه نموده و در آن مورد آثاري نگاشته‌اند؛ از آن جمله است:

1- اتان كولبرگ، مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع، مجموعه مقالات كنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب»، دانشگاه تل آويو، 1984 به سرپرستي دكتر مارتين كرامر.

2- عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مجله مقالات و بررسي¬ها، دفتر 63، انتشارات دانشكده الهيات دانشگاه تهران، 1377.

مراحل شيعه پژوهي غربيان

مرحله اول: سفرنامه‌اي

پيشينه آشنايي اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگ‌‌هاي صليبي آغاز ‌شد. تا پيش از اين، كشور‌هاي غربي تنها با اسلام سني كه دين رسمي و حكومتي كشور‌هاي مسلمان بود، آشنا بودند. اما در خلال جنگ، صليبيان با فرقه‌هايي از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتي با باطني مسلكان روبه‌رو شدند. در برخي از آثار نويسندگان‌ اين دوره مطالبي راجع به شيعيان ديده مي‌شود كه نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. شايد بتوان گفت كه اولين آشنايي جدي غرب با تشيع از طريق سفر و سفرنامه نويسي است كه آغاز آن را بايد از سفرنامه ماركوپولو[15] در دهه‌‌هاي آخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده دانست. ماركوپولو اولين يادداشت‌هاي سفرنامه‌اي را از اسماعيليه شامات دارد.[16]

اما اوج سفرنامه نويسي را عمدتاً در قرن‌هاي شانزده و هفده يعني پس از تشكيل دولت صفوي و افزايش ارتباط سياسي و اقتصادي اروپاييان با ‌ايران شاهد هستيم. شايد بتوان معروف‌ترين ‌اين دسته را سفرنامه ژان شاردن ناميد كه اطلاعات نسبتاً خوبي از اوضاع آن روزگار ‌ايران ارائه مي‌دهد. مشخصه اين دوره يادداشت‌هاي روزانه‌‌اي است كه از نظم و موضوعيت برخوردار نيستند.

مرحله دوم: سفرنامه‌اي –علمي (قرن 19-18)

در ‌اين مرحله و در ادامه سنت سفرنامه نويسي، افرادي كه تجربيات سياحان گذشته را نيز به همراه داشتند، به عنوان سفيران سياسي، اقتصادي و فرهنگي در كشور‌هاي شرقي مشغول به كار شدند. وجه تمايز ‌اين مرحله با مرحله قبل را مي‌توان در سكونت بيشتر ‌اين افراد در آن بلاد و تلاش در جهت نوشتن آثاري منظم درباره تاريخ شرق و‌ ايران دانست؛ البته در ابتدا موضوعات عام، از قبيل مذهب، سياست، اقتصاد و تجارت بود، ولي بعدها ‌اين موضوعات تخصصي‌تر و جزئي‌تر گرديد؛ براي مثال در خصوص مذهب، حيطه كار آنان در كشور‌هاي شيعه نشين، تاريخ تشيع و ديگر مطالعات شيعي بود.

مرحله سوم: شيعه پژوهي علمي (قرن 20)

قرن بيستم همان طور كه در سير مطالعات اسلامي هم از جايگاه مهمي برخوردار است، در مطالعات شيعي نيز اهميت فراواني دارد.

در چند دهه اخير، گروهي از محققان به بعضي از ساحت‌هاي اسلام شيعي توجه جدي مبذول داشته‌اند. پيشگامان ‌اين گروه عبارت‌اند از: رودلف اشترومان[17] (1877-1960)،[18] لوئي ماسينيون[19] (1883-1962)،[20] هانري كربن[21] (1913-1978) كه سهم كربن در مطالعات شيعي از جهت شناخت ارزشمندش از انديشه شيعي، چه شيعه اسماعيلي و چه شيعه اثني عشري، منحصر و ممتاز است.[22]

اين مرحله با توجه به ويژگي‌ها و شخصيت‌هايي كه در آن بروز و ظهور داشته اند به سه مرحله تقسيم مي‌شود:

1.‌‌‌‌‌‌‌ از آغاز تا 1945

شخصيت معروف و كليدي ‌اين دوره دونالدسون[23] است كه با نگاشتن كتاب مذهب تشيع، مطالعات مشخص اماميه شناسي در آمريكا (هارفورد) را بنيان نهاد. كه به شهادت دكتر نصر كتاب فوق هنوز در مطالعات شيعه اماميه مستند و مرجع است.[24]

دونالدسون اهل انگلستان و فارغ التحصيل مدرسه تبليغات كندي در هارتفورد است كه مدت شانزده سال در ‌ايران و مشهد سكونت داشت و به برخي از كشور‌هاي اسلامي نيز مسافرت كرد؛ اما آثار او بيشتر شيعه پژوهانه است.

2.‌ از 1945 تا 1979

پس از جنگ جهاني دوم و پس از آنكه در سال 1972 واتيكان اعلاميه بسيار مهم خود را در قبال اسلام منتشر ساخت،[25] رويكرد علمي به شدت در ميان اسلام شناسان غرب افزايش يافت و به تبع ‌اين رويكرد، به بخش مطالعات شيعي اسلام شناسي هم نفوذ كرد و باعث ظهور چهره‌‌هاي برجسته‌اي چون نيكي كدي، مارشال هاجسن و ويلفرد مادلونگ شد. علاوه بر شخصيت‌‌هاي پيش گفته مي‌توان به «دانشمنداني چون اتان كولبرگ،‌ هاينس هالم، حسين محمد جعفري، موجان مومن، فرهاد دفتري، محمد علي امير معزي و ديگران كه در بالابردن شناخت ما از اسلام شيعي كمك شاياني كردند اشاره نمود».[26]

مشخصه برجسته ‌اين دوره افزايش مطالعات راجع به مذهب اسماعيليه است كه علاوه بر توجهي كه هاجسن و مادلونگ به اسماعيليه داشتند انديشمندان ديگري چون ‌ايوانف روسي و عرفان تامر به‌ اين وادي توجه جدي نشان دادند.

پژوهش علمي در شاخه‌‌هاي گوناگون تشيع در‌اين دوره آغاز شد؛ به طور مثال شايد بتوان آغازگر مطالعات كلامي شيعه در دهه‌‌هاي اخير را ويلفرد مادلونگ دانست كه با كتاب انديشه‌‌هاي كلامي اماميه و معتزله باب ‌اين بحث را در عصر حاضر گشود.[27]

3- از 1979 (پيروزي انقلاب اسلامي در‌ايران) تا كنون

پيروزي انقلاب اسلامي در ‌ايران به رهبري يك فرد روحاني و تشكيل حكومتي كه داراي ويژگي‌‌هاي خاص ديني همراه با مشروعيت مردمي است و در كمال ناباوري غربيان با شيو‌ه‌اي دموكراتيك اداره مي‌شود، توجه جهان غرب را به چيستي و دلايل ‌اين امر جلب كرد. در اين راستا ‌اين سؤال براي غربي‌ها پيش آمد كه ريشه انقلاب كجاست و چه عواملي باعث پديد آمدن انقلاب شد؟ به‌اين ترتيب حجم عظيمي از مطالعات اسلامي غربيان به سوي مطالعات شيعي جهت داده شد. كرسي‌‌هاي شيعه شناسي در مراكز آموزشي غرب تأسيس گرديد. مستشرقان غربي و شرقي مطالعات جدي را در باب تشيع به خصوص شاخه اماميه آن آغاز كردند كه تحقيق حاضر در صدد به دست آوردن نمايي از ‌اين رويكرد جديد غربيان به تشيع است.

با نگاهي گذرا به سير مطالعات شيعي در غرب در مي‌يابيم كه انقلاب اسلامي ‌ايران به مثابه زنگ بيدارباشي براي جهان غرب، ‌آنها را وادار كرد تا بخش قابل توجهي از توان تحقيقي و مطالعاتي مراكز و مؤسسات پژوهشي خود را معطوف مطالعات شيعه شناسي كنند. كه نقطه عطفي در سير تاريخي مطالعات شيعي غرب به حساب مي‌آيد. تعداد قابل توجه آثار منتشر شده در باب تشيع در دو دهه اخير خود گواهي روشن بر‌اين امر است.

بديهي است كه پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور جنبش‌هاي شيعي در جهان، توجه غرب به مطالعات شيعي را بيش از پيش جلب كرد؛ براي نمونه مي توان به نگارش بيش از پانصد عنوان پايان نامه در مقاطع تحصيلات تكميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ‌ايران و تشيع[28] اشاره كرد. اما مسئله مهم ‌اين است كه ما به عنوان كانون توجه ‌اين مطالعات، تا چه حد از مطالعات غربيان درباره تشيع آگاهيم؛ چه افراد، مراكز و مؤسساتي، شيعه پژوهي را وجهه همت خويش قرار داده اند؛ آيا ‌اين كارها از اصالت كافي علمي برخوردار است و….

با كمال تأسف تا كنون پاسخ شايسته‌اي به‌اين پرسش‌ها داده نشده است؛ مشكل نيز از همين‌جا شروع مي‌شود، زيرا بدون شناخت توانايي‌‌هاي طرف مقابل، نمي‌توان در مقابل چشماني كه ما را به ديد يك پديده تازه كشف شده مي‌نگرد، به برنامه‌ريزي مناسبي دست زد. مقاله حاضر با هدف پر كردن اين خلأ در يك حوزه خاص ـ هر چند به صورت ناقص ـ نگارش يافته است.

عاشورا پ‍ژوهي در غرب

مرحله اول: تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌و مكتوبات شيعي

به نظر مي‌رسد اولين آشنايي مستشرقان با حادثه عاشورا در نتيجه تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي‌يا كتب مخصوص به شيعه مانند الارشاد شيخ مفيد به دست آمده باشد. ترجمه انگليسي كتاب الارشاد منبعي براي مقاله Husayn Ibn Aliدر دائرة المعارف جهان اسلام معاصر بوده است.[29]

ترجمه بخش خلافت يزيد بن معاويه از تاريخ طبري[30] مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربي مؤثر بوده است. ترجمه و تصحيح تجارب الامم ابن مسكويه (431ق) به دست مستشرق انگليسي فردريك آمدرور (1854-1917م) و ترجمه بخش علي بن ابي‌طالب(عليه السلام) و فرزندان ايشان از كتاب انساب الاشراف بلاذري(279ق) به دست مادلونگ نيز به آشنايي بيشتر مستشرقان غربي با امام حسين(عليه السلام) انجاميد.

مرحله دوم: عاشورا پ‍ژوهي علمي‌و تحليلي

از دهه‌هاي نخستين قرن بيستم شاهد آثاري منحصر به فرد در باب مطالعات شيعي و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله‌هايي نظير محرم، عزاداري، عاشورا و امام حسين(عليه السلام) هستيم؛ براي نمونه در فصلي از كتاب مذهب شيعه دونالدسون به مبحثي تحت عنوان «كربلا مهم‌ترين زيارتگاه شيعي» برمي‌خوريم كه در آن به مباحثي چون موقعيت شهر كربلا، فضيلت زيارت آن، كربلا در نگاه جغرافي‏دانان و سياحان، زيارت و عزاداري امام حسين(عليه السلام) و وصف كلي كربلاي معلي مي‏پردازد.[31]

از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربي ها هستيم: اولاً، كتاب‌ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد؛ ثانياً، تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند، بلكه با استفاده از مطالعات ميان رشته‌اي و شيوه‌هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه شناسي و علوم سياسي به حادثه نگريسته‌اند. نكته جالب توجه در اين نوشتارها توجه ويژه ايشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اينكه بخش قابل توجهي از تحقيقات صورت گرفته به تحليل جامعه شناختي و رواني اين آداب و رسوم در اين زمينه پرداختند. توجه به ابعاد نمايشي عاشورا نظير تعزيه و ابعاد ادبي آن مانند سوگواره‌هاي عاشورايي از نكات قابل توجه در ميان محققان غربي بوده است.

در سطور آتي به معرفي مستشرقان و مراكز و آثار ايشان در موضوع عاشورا و ريز موضوعات آن نظير محرم، كربلا و آداب و رسوم عزاداري مي‌پردازيم.

ابتدا به سيرتاريخي عاشوراپژوهي علمي‌ با تكيه بر زندگي و آثار مستشرقان اشاره مي‌كنيم.[32]

شرق‌شناسان عاشوراپژوه

هاينريش فردينالد وستنفلد(1808-1899م)

خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عرب كه مدارج علمي‌خود را در دانشگاه هاي هانور و برلين به پايان برد.[33] اولين پژوهشگري است كه مقتل نگاري را با انتشار مقاله اي درباره مقتل الحسين(عليه السلام) ابي مخنف به غرب شناساند.[34] كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود.[35]

اگست مولر(1848-1892م)

فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان‌هاي شرقي از دانشگاه لايبزيك و دانشگاه وين است. كتاب‌ها و مقالات فراواني در زمينه هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره حسين بن علي(عليه السلام) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايي است كه ماجراي كربلا را مطرح كرد.[36]

يوليوس ولهاوزن[37] (1844-1918م)

از خاورشناسان آلماني است كه از دانشگاه گتنگن[38] آلمان در رشته زبان هاي شرقي فارغ التحصيل شد. علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت. در كنار چاپ و انتشار و تصحيح كتاب مغازي واقدي و تاريخ طبري، در دو اثر خود از حسين بن علي(عليه السلام) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب معارضه جويي احزاب سياسي ديني در اسلام[39] كه در سال 1901 منتشر گرديد. در اين كتاب به مخالفت‌هاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي است.[40] دوم كتاب دولت عربي از ظهور اسلام تا پايان دولت اموي و سقوط آن[41] است كه در برلين در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه شناسي و كلامي‌به نقش حسين بن علي(عليه السلام) در دوره خلافت اموي پرداخته است.

ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي ‌و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذرانده تأثير بسزايي در حوزه هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته هاي او به ويژه در مورد حسين بن علي(عليه السلام) مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت.[42]

هنري لامنس[43] (1862-1937م)

لامنس فرانسوي الاصل و متولد بلژيك است. او 1878 به جامعه راهبان گراييد و از فارغ التحصيلان دانشگاه سنت ژوزف بيروت در رشته ادبيات عرب شد. مقالات و كتاب هاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشي كه در آن به حسين بن علي(عليه السلام) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص)[44] است كه به سال 1912 انتشار يافت.

براي ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام ليدن مقاله «حسين بن علي(عليه السلام)» را نگاشت؛ در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسيار استفاده كرد.[45] اما در ويرايش دوم دائرة المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وكسيا واگليري[46] جاي آن را گرفت.

لامنس كتاب حجيمي‌ با عنوان خلافت يزيد اول[47] درباره يزيد بن معاويه نگاشت كه در سال 1922 چاپ كرد. حدود يك پنجم، يعني يكصد صفحه اين اثر درباره حسين بن علي(عليه السلام) است. آثار لامنس را مي‌توان از مهم‌ترين آثار در اوايل نيمه اول قرن بيستم درباره امام حسين(عليه السلام) در اروپا به حساب آورد.

دوايت دونالدسون[48]

خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهش¬هاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال 1931 و كتاب مذهب شيعه[49] را در 1933 به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و زندگي حسين بن علي(عليه السلام) و چشمديدهاي نويسنده از شهر كربلا است. [50]

الساندر بوساني[51] (1921م)

از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.[52] كتاب اديان سرزمين پارس[53] از جمله آثارمهم او به شمار مي‌آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران مي‌پردازد. بخش مهمي‌از كتاب درباره امام حسين(عليه السلام) و عاشورا و كربلاست.

لورا وكسيا واگليري [54]

خانم لورا وكسيا واگليري يكي از شرق‌شناسان پركار ‌ايتاليايي و عضو مؤسسه دانشگاهي شرق شناسي در ناپل بود. عمده پژوهش‌‌هاي وي در باب تاريخ قديم و جديد اسلام است. واگليري از سال 1924 مقالات خود را به نشريات و سمينارها ارائه مي‌نمود و ‌اين كار را دست كم تا سال 1980 ادامه داد. او در كشورهاي اسلامي‌عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را او نوشت. قسمت هاي ديگر اين بخش را مونتگمري وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشي دانشگاه هاي غرب است، نوشته هاي واگليري توانسته است در سطح وسيعي گسترش يابد و تأثير گذار باشد.

كار ديگر او مقاله طولاني در دايرة المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(عليه السلام) است.[55] اين اثر را شايد بتوان يكي از علمي‌ترين و بلندترين مقالات در مورد امام حسين(عليه السلام) دانست كه در آن به حادثه عاشورا نيز پرداخته شده است.

از ديگر آثار او در دايرة المعارف اسلام ليدن نگارش مدخل‌هاي «جمل»، «خيبر»، «غديرخم» و «فدك» است.

خانم واگليري در آگوست 1989 از دنيا رفت.

پيتر چلكوسكي[56]

از محققاني است كه توجه خاصي به جنبه‌هاي هنري عاشورا دارد. از آنجا كه ايشان دكتراي ادبيات فارسي خود را از دانشگاه تهران (1968) اخذ كرده است، نزديكي جنبه‌هاي اجتماعي و هنري عاشورا را در ميان شيعيان ايراني از نزديك ديده و لمس كرده است و از آنجا كه اين ابعاد از عزاداري مي تواند براي يك محقق غربي بسيار جلب توجه نمايد، ايشان تحقيقات قابل ملاحظه¬اي در موضوع تعزيه داشته است.

چلكوسكي دوره كارشناسي ارشد در رشته تاريخ و مطالعات اسلامي را در لندن (1959-1961) سپري كرد. او در سال 1958 كارشناسي خود را در فلسفه شرق اخذ كرده بود.

ايشان هم اكنون پرفسور مطالعات اسلامي و خاورميانه‌اي در دانشگاه نيويورك است. از آثار ايشان در مورد عاشورا به اين موارد مي‌توان اشاره كرد:

ـ تعزيه: آئينهاي مذهبي و نمايش در ايران؛[57]

ـ از كربلا تا نيويورك: تعزيه در حركت؛[58]

ـ محرم در ترينيداد[59] (ناحيه اي در آمريكا –منطقه كارائيب)؛

ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائرة المعارف معاصر جهان اسلام.[60]

ديويد پينولت[61]

دكتر پينولت را شايد بتوان برترين عاشوراپژوه دهه‌هاي اخير شمرد، چه اينكه با بررسي آثار ايشان اين نكته به دست خواهد آمد كه عمده آثار و تحقيقات ايشان در مورد امام حسين(عليه السلام)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.

ديويد پينولت در سال 1974 ديپلم مطالعات فرانسوي خود را از دانشگاه كين در نرمندي فرانسه و در پي آن در سال 1977 كارشناسي فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ كرد. بعد از گذشت يك سال كارشناسي ديگري در مطالعات عربي و آلماني از دانشگاه زوريخ در سوييس گرفت.

پينولت كارشناسي ارشد و دكتري خود را در سال‌هاي 1981 و 1986 در رشته مطالعات عربي و اسلامي از دانشگاه پنسلوانيا دريافت كرد واز آنجا كه دكتراي او مطالعات اسلامي بود، براي انجام تحقيقات و پژوهش‌هاي آن سفر‌هاي متعددي به نقاط مختلف سراسر جهان كرد؛ ازجمله اين سفرها مي‌توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاكستان، هند و اندونزي اشاره كرد.

وي در سال 1997 به دانشگاه سانتاكلرا[62] پيوست و به تدريس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسيا و فلسفه عرفاني و تشيع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه‌‌هاي كول گيت (هميلتون) و پنسلوانيا نيز به تدريس اشتغال داشته است.

آثار او عبارت است از:

– اسب كربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسيا؛[63]

– تشيع: اشعار آييني و مشهور در يك جامعه مسلمان؛[64]

– روز شير: مراسم عزاداري و هويت شيعه در لداخ؛[65]

– تشيع در جنوب آسيا؛[66]

– اجتماعات مردان مسلمان شيعه و بزرگداشت محرم در حيدرآباد هند؛[67]

– فصلي از كتاب ميراث تشيع با عنوان «آيين‌هاي رياضت‌هاي نفسي در روايات مسيحيت و تشيع»؛[68]

– روابط مسلمانان و بوداييان در يك بافت مذهبي: تحليلي از دسته‌‌هاي عزاداري محرم در شهرستان «له» در لداخ؛[69]

– زينب بنت علي(عليه السلام) و جايگاه زنان خانه دار امامان نخستين در ادبيات عبادي شيعه؛[70]

وي سخنراني‌هاي متعددي داشته كه از آن جمله است:

– احساس و هنر در مراسم شيعيان معاصر؛[71]

– روابط شيعه و سني و امكان مصالحه؛[72]

– ما پروانه‌‌هاي حسينيم.[73]

– تحليل تطبيقي آداب مرثيه خواني شيعيان در هند معاصر و انجمن توبه مسيحي قرن چهاردهم در ‌ايتاليا و آلمان.[74]

عاشورا پژوهان مسلمان در غرب

آنچه گذشت شرحي بود از مستشرقان غربي كه در آثار خود به عاشورا و موضوعات مرتبط با آن پرداخته بودند. در ميان انديشمندان و محققان در مجامع علمي‌غرب، شمار زيادي مسلمان و پيرو مذهب شيعه نيز هستند كه ايشان هم آثاري در مورد عاشورا و حادثه كربلا ارائه كرده‌اند. در اين ميان دو محقق شيعه بيش از ديگر محققان آثار و تحقيقاتي در اين زمينه ‌عرضه كرده‌اند:

كامران آقايي[75] (محقق مركز مطالعات خاورميانه –دانشگاه تگزاس):[76]

آقايي كارشناسي را در سال1991 در تنسي، و كارشناسي ارشد را در سال 1996 و دكتري را در سال 1999 در لوس آنجلس اخذ كرد. موضوع رساله دكتري او در مورد دو شخصيت اصلي حادثه عاشورا با عنوان «حسين و زينب8: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در‌ ايران معاصر» بود.[77]

حوزه‌‌هاي پژوهشي مورد علاقه اين محقق شامل مطالعات اسلامي، تشيع، تاريخ معاصر‌ايران، تاريخ معاصر خاورميانه است.

معروف‌ترين آثار او در مورد عاشورا دو كتاب زير مي‌باشد:

– زنان كربلا: پويايي جنسي آيينها و گفتمان سمبوليك تشيع معاصر؛[78]

– شهيدان كربلا: آيينها و نماد‌هاي شيعي در‌ايران معاصر.[79]

محمود مصطفي‌ايوب[80] (استاد مطالعات اسلامي و اديان تطبيقي):

او در سال 1938 در جنوب لبنان ديده به جهان گشود و در سال 1964 كارشناسي فلسفه را از دانشگاه آمريكايي بيروت اخذ كرد. وي در سال 1966 كارشناسي ارشد اديان را از دانشگاه پنسلوانيا و در سال 1975 دكتري تاريخ دين را از دانشگاه هاروارد كسب كرد.

پايان نامه دكتري خود را به راهنمايي پرفسور آنه مري شيميل[81] با عنوان رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي دفاع نمود.[82]

ايشان را شايد بتوان از پركارترين محققان مسلمان در زمينه مطالعات اسلامي ‌و شيعي دانست. نگارش بيش از پانزده كتاب و شش مقاله علمي‌در مجلات و دايرة المعارف‌ها از جمله فعاليت‌هاي علمي ‌اين محقق مسلمان به حساب مي‌آيد.

علاوه بر پايان نامه ايشان كه در مورد عاشورا بود، ايشان چندين مقاله نيز در مورد اين حادثه تاريخي نگاشته است:

ـ مرثيه و آداب و رسوم شيعي؛[83]

– فضائل امام حسين در منابع حديثي اهل سنت؛[84]

– شهادت در مسيحيت و اسلام؛[85]

– مدخل عاشورا در دايرة المعارف دين؛[86]

– مدخل عاشورا در دايرة المعارف ايرانيكا؛[87]

– عزاداري عاشورا در مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[88]

پايان نامه ها با موضوعات مرتبط با عاشورا در غرب

هر ساله در مؤسسات آموزش عالي و دانشگاه¬هايي كه داراي مراكز مطالعات اسلامي ‌يا مطالعات خاورميانه‌اي هستند، دانشجويان در انتهاي مقاطع مختلف تحصيلي پايان نامه‌ها و پروژه‌هايي را دفاع مي‌كنند كه بنا بر يك تحقيق انجام شده، پس از انقلاب اسلامي‌در ايران و ظهور ديگر جنبش‌هاي شيعي در جهان، بيش از پانصد عنوان پايان نامه به زبان انگليسي در مقاطع تحصيلات تكميلي دانشگاه‌‌هاي غرب در مورد ‌ايران و تشيع[89] نگاشته شده است. در اينجا به تعدادي از پايان نامه‌ها با موضوعات مرتبط با عاشورا و امام حسين(عليه السلام) اشاره مي‌كنيم:

سال 1951: ( امام) حسين(عليه السلام) منجي شيعه: تحليلي ازمجالس يادبود محرم؛[90]

سال 1973: سمبل‌هاي مذهبي و تغيير اجتماعي: تعزيه ]امام[ حسين(عليه السلام)؛[91]

سال 1975: رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي؛[92]

سال 1977:كربلا در متن: مطالعه محرم در لكنهو هند؛ [93]

سال 1999: حسين و زينب8: الگوهايي براي جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي در‌ ايران معاصر؛[94]

ـ زيارت: جنسيت، طبقه، حاشيه گرايي و شعائر مذهبي در ‌ايران شيعي؛[95]

سال 2001: يك تحليل بسطي از نگارش وقايع كربلا در تاريخ صدر اسلام؛[96]

سال2002: آيين شهادت در تشيع؛[97]

سال 2004: ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم و ظهور قلمروي عمومي اوليه ‌ايران معاصر در دوره صفوي؛[98]

سال 2006: جاودانگي كربلا: شهادت در حافظه جنوب آسيا؛[99]

عاشورا و كنفرانس‌هاي مطالعات اسلامي

برگزاري كنفرانس‌ها، انتشار مجلات و دائرة المعارف‌ها و تأسيس انجمن‌هاي تخصصي در شرق شناسي نمايانگر منظم‌تر شدن فعاليت‌هاي شرق شناسان بوده است[100]. عين اين ماجرا درباره شيعه پژوهي نيز اتفاق افتاده است و بروز چنين حركت‌هايي همان معنا را به ذهن متبادر مي‌سازد.

در كارگاه تحقيقاتي و سمينار مطالعات شيعي كه در ششم آوريل 2002 در دانشگاه بريستول انگلستان و با مسئوليت انجمن مطالعات خاورميانه انگلستان برگزار شد دو مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گرديد:

– ويلفرد مادلونگ (دانشگاه آكسفورد): علي اكبر بن الحسين(عليه السلام) كه بود؛

– اعظم تراب (دانشگاه كمبريج): محرم و برگزاري عروسي؛

از نكات جالب توجه در مورد عاشورا پژوهي در غرب برگزاري يك مجلس تعزيه در شهر نيويورك آمريكا در سال 2002 بود كه با توجه به استقبالي كه صورت گرفت در دو مكان برگزار شد؛ ابتدا در محل برگزاري يك سمپوزيوم تاريخي در مورد مطالعات آسيايي و سپس در يكي از تالارهاي معروف اجراي تئاتر اين شهر اجرا گرديد.[101]

در سال 2006 نيز سميناري با موضوع هنر شيعي با عنوان «هنر و فرهنگ مادي تشيع‌ايراني»[102] در تاريخ هفتم و هشتم جولاي2006 / شانزدهم و هفدهم تير 1385 در دانشگاه آكسفورد انگلستان با مسئوليت انستيتو مطالعات شرقي و خاورميانه آن دانشگاه برگزار شد. در آن سمينار دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولين آن نمايش فيلم مستندي بود با عنوان: حامل لواي (امام) حسين(عليه السلام)، زنان، جاودان سازان كربلا، محصول 2003 به مدت 35 دقيقه؛[103] دومين برنامه نيز كنفرانس دكتر يورگن وسيم فرمبن، مهمان از موزه قوم شناسي مونيخ[104] بود كه به ارائه كنفرانسي با عنوان «اسب امام حسين(عليه السلام): يادداشت‌هايي بر پيكر نگاري‌هاي عبادي تشيع پاكستان و شمال هند[105]» پرداختند.

تحقيقات موردي

علاوه بر تحقيقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تك نگاري‌هايي در اين زمينه برمي‌خوريم كه در خور توجه است. در اينجا به بخشي از اين گونه نوشتارها كه در قالب كتاب و مقاله نگاشته شده اند اشاره مي‌‌كنيم:

الف) كتب

– كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي؛[106]

– مراسم ديني در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شيعيان در آسياي جنوبي؛[107]

– مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت؛[108]

– تعزيه: آيين‌هاي مذهبي و نمايش در ايران؛[109] اين كتاب مجموعه اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. [110] از مقالات اين مجموعه مقالات مي‌توان به «تشيع و عاشورا در جنوب لبنان»[111] و «فلسفه تعزيه»[112] اشاره كرد؛

– تعزيه: شعائر و باورهاي عمومي‌در ايران؛[113]

– بزرگداشت¬هاي اسلامي؛[114]

– تعزيه و نمايش‌هاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني؛[115]

– يادداشتهايي بر توليدات ادبي در مورد حسين بن علي (عليه السلام)؛[116]

– ميان جشن و سوگواري: آيين‌هاي محرم در دوره صفوي.[117]

ب) مقالات

– زنجير زني و سينه زني شيعيان: محرم و علماي شيعي؛[118]

– عزاداري در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم؛[119]

– مراسم محرم و ديپلماسي؛[120]

– محرم در ايران: يادداشتهايي بر اسرار و مراسم؛[121]

– مرثيه بر حسين(عليه السلام): عربي و فارسي؛[122]

– اتحاد و جدايي: سمبول حسين(عليه السلام) در ايران؛ [123]

– دو تصوير از حسين(عليه السلام): سازش و انقلاب در يك روستاي ايراني؛[124]

مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[125] تعدادي از مقالات اين كتاب: عزاداري عاشورا به قلم دكتر محمود ايوب، روضه خواني از ادوارد براون، تعزيه به قلم پيتر چلكواسكي و زيارت نوشته درايت دونالدسن؛

دائرة المعارف معاصر جهان اسلام. در اين دائرة المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «كربلا» به قلم عبدالعزيز ساجدين و «عاشورا» به قلم پيتر چلكواسكي و مدخل «امام حسين(عليه السلام)» توسط محمود ايوب تهيه شده است.[126] اين مقالات از نگاه مسائل جديد به حادثه عاشورا مي‌پردازد.

آنچه گفته شد مختصري از مشخصات تحقيقات عاشورا پژوهي در غرب بود. با نگاهي اجمالي به نوع تحقيقات صورت گرفته اين مسئله به چشم مي‌آيد كه موضوع قابل توجه محققان غربي در مورد عاشورا بحث آيين‌ها و مراسم مرتبط با عاشورا در ميان مسلمانان شيعي است. در اين تحقيقات كمتر به فلسفه اين حادثه، ريشه ها و علل آن پرداخته شده است.

نكته شايان ذكر اينكه بايد ميان نوشتارهاي خبري و تحقيقات علمي تفاوت قائل شد. معمولاً نوشتارهايي كه در مورد اسلام و تشيع در عرصه خبر و اطلاع رساني درغرب منتشر مي شود چندين برابر حجم مطالعات علمي است و متأسفانه ميزان قضاوت افكار عمومي غرب با اسلام و تشيع نيز همين رسانه هاي غربي هستند.[127] تفاوت نگذاشتن ميان دو حيطة مقالات رسانه‌اي و مقالات و نوشته‌هاي علمي اشتباه بزرگي است، زيرا اسلام شناسي رسانه‌اي در كل و شيعه‌شناسي رسانه‌اي به طور خاص آكنده از سوء برداشت غربيان بوده و معمولاً از اسلام به صورت يك مشكل و زخم اجتماعي براي جهان ياد مي‌شود.[128] در مورد مذهب شيعه رسانه‌هاي غرب به خصوص رسانه‌هاي آمريكا به صورت نمايشي بوالهوسانه شامل سينه زني و مشت بلند كردن برخورد مي كند.[129] چنانچه در مهم‌ترين سايت‌هاي خبري جهان در مورد كلمه «محرم» جست‌وجويي ساده انجام دهيم با انبوهي از اخبار و تصاويري كه غالباً بوي خشونت، قتل، قمه زني، تروريسم و كلماتي از اين دست را دارند مواجه مي‌شويم.

دانشمند فقيد ادوارد سعيد در آخرين كتاب خود از سري مطالعات شرقي يعني پوشش خبري اسلام در غرب به نقل از يكي از جرايد غرب براي اذعان به كج فهمي غربيان از تشيع مي نويسد: «هرجا شيعيان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت»[130] و يا به نقل از كانال CBSدر يكي از برنامه هاي شبانگاهي خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد•با رهبران جهان معرفي مي كند كه مسلمانان شيعي برپا مي‌كنند و از مراسم عزاداري شيعيان به عنوان يك اجتماع براي شكنجه و آزار خودشان ياد مي‌شود.[131]

با اين وضع نبايد انتظار داشت كه نوشتن تعدادي كتاب و مقاله در خصوص تشيع و در مورد حادثه عاشورا در مراكز علمي و شخصيت‌هاي دانشگاهي غرب در مقابل انبوه اين اخبار و مقالات گمراه كننده، راه به جايي ببرند. از سوي ديگر حتي آثار علمي نيز- همان‌گونه كه گذشت- نبايد با نگاه تأييد كامل نگريسته شوند، چه اينكه نواقص، كاستي‌ها و محدوديت هايي كه شيعه پژوهان غربي با آن مواجه هستند نيز قابل توجه است.

نكته قابل ذكر ديگر اينكه با مطالعه كتب و مقالات منتشر شده شيعه پژوهان غربي گاه به نظر مي‌رسد نتايج حاصل از مطالعات ‌اين دسته از محققان با آنچه در واقعيت امر وجود دارد متفاوت است. اين امر در برخي موارد باعث رنجش خاطر شيعيان گرديده و به تحقيقات مستشرقان نگاه بدبينانه‌اي پيدا مي‌كنند؛ اما نبايد از انصاف دور شد كه در بسياري موارد شيوه تحقيق ‌ايشان علمي و پژوهشي است، به طوري كه پس از مطالعه يك مقاله يا يك كتاب اين شيعه پژوهان غربي، آنچه در مرحله اول باعث شگفتي ما مي‌شود استفاده از حجم بزرگي از منابعي است كه گاه حتي دسترسي آنها در كشور‌ ايران به عنوان تنها كشور شيعي مطرح دنيا براي يك پژوهشگر به صورت رؤيايي شيرين است.

نكته‌ ديگري كه از مطالعه تحقيقات صورت گرفته به دست مي‌آيد شيوه تحقيق مينياتوري و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث مي‌باشد، به طوري كه گاه احساس مي‌كنيم در حال خواندن مقاله‌اي دايرة المعارفي هستيم برعكس شيوه بسياري از تحقيقات كه به كلي گويي و نتيجه گيري‌هاي قطعي و عدم تكيه بر منابع كافي تأكيد دارد.

شايان ذكر است كه به نظر مي‌رسد گرچه شيوه و روش تحقيق شيعه پژوهان غربي غالباً با رعايت سبك و سياق علمي انجام مي‌پذيرد، اما گاه به دليل ناديده گرفتن شرايط و حوادث سياسي و اجتماعي شيعه و عدم آشنايي با چند مبناي مهم اعتقادي شيعه مانند مسئله تقيه و نيز عدم توجه به مقتضيات برخي از ادوار تشيع، در نتيجه‌گيري تحقيقات خود دچار اشتباه شده و به بيراهه رفته‌اند.[132]

پي¬نوشت¬ها

* كارشناس ارشد تاريخ تشيع

1] – براي مثال رك: المصطفي، شيبي، الصلة بين التصوف و التشيع (بيروت، دارالاندلس، 1982م)، ج1، ص23 و احمد، وائلي، هوية التشيع (بيروت، دارالصفوه، 1994م)، ص25 و 26 و احمد محمود صبحي، نظرية الامامة لدي الشيعة الاثني عشرية (بيروت: دارالنهضة العربية، 1411 ق). ص47 -49. در اين اثر از اشترومان، ويل دورانت به عنوان صاحبان چنين ديدگاهي ياد شده است.

2]- Shi’ite Studies.

3] – محسن الويري، مطالعات اسلامي در غرب (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 22؛ و نيز رك: عباس احمدوند، گزارشي كوتاه از چاپ و نشر قرآن كريم در غرب، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1380، ش 69، مقدمه.

4] – مرتضي اسعدي، مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 25؛ الويري، همان، ص 23.

5] – همان، ص38؛ عباس احمدوند، همان، مقدمه.

6] – اسعدي، پيشين، ص1.

7] – براي آشنايي بيشتر با اين مبحث رك: غلام احياء حسيني، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان (قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، 1387).

8]- peter the venerable.

9]- cluniaccorpus.

10] – رك: ريچارد سي مارتين، «پيشينه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش 54، بهمن 1377، ص25.

11] – ارزينه لالاني، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي تعاليم امام باقر(عليه السلام)، ترجمه فريدون بدره‌اي (تهران، نشر فروزان روز، 1381) ص7.

12] – همان، ص8.

13] – رك: محسن الويري، «نقد نظريه‌اي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق، ش2.

14] – عبدالجواد فلاطوري، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حكيمي (تهران، شركت سهامي انتشار، 1352) ص 437.

15]- Yule, Henry (Ed.), The Travels ofMarco Polo, Dover Publications, (New York, 1983).

16] – رك: علي اصغر حكمت، اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (تهران، انتشارات امير كبير، 1357) ص 199-201.

17]-Rodolph Strouthmann.

18] – رادولف‌ اشتروتمان‌ دانشمند آلمانى به‌ سبب تحقيق‌ درباره‌ زيديه‌ و اسماعيليه‌ بسيار مشهور شد با آثاري مانند رسائل و اشعار زيد بن علي، شيعه و زيديه. در زمينه‌ اماميه‌ مهم‌ترين‌ دستاورد وى كتاب‌ دوازده‌ اماميان‌ است‌ كه‌ در آن‌ انديشه ‌شيعيان‌ را مطرح‌ نموده‌ است‌. او همچنين‌ مقالات‌ متعددى درباره‌ عقايد شيعه‌ نگاشت‌ كه‌ در ويرايش‌ نخست‌ دايرة ‌المعارف‌ اسلام‌ آمده‌ است‌. (رك: محسن الويري، پيشين، ص138).

19]- Louis Massignon.

20] – در 25 ژوئيه 1883 در يكي از نواحي پاريس به دنيا آمد. در 1900 ديپلم ادبيات و فلسفه و در 1901 ديپلم رياضي و يك سال بعد ليسانس ادبيات خود را دريافت نمود. در سال 1904 ديپلم تحقيقات عالي خود را از سوربن اخذ كرد و در 1906 نيز مدرك زبان عربي خود را از مدرسه ملي زبان‌هاي شرقي گرفت و در همان سال اولين تحقيق خود را در باب شرق‌شناسي در مورد مراكش در 305 صفحه انجام داد. در سال‌هاي 1907 و 1908 در سفري كه به عراق داشت با تشيع آشنا شد و در طول زندگي خويش در كنار علاقه‌اش به تصوف و به خصوص حلاج، به نگارش تحقيقاتي درباره مذهب شيعه پرداخت؛ از آن جمله مي‌توان به‌اين موارد اشاره كرد: مقالات «نصيريه» و «فهرست منابع درباره نصيريه» در دايرة المعارف اسلام، «فهرست منابع قرامطه»، «اصول شيعي خانواده بني فرات»، «حضرت فاطمه (س) و جايگاه او در ميان شيعه» و «مباهله در مدينه» و نوشتاري با عنوان «سلمان پاك و شكوفه‌‌هاي معنويت اسلام در‌ايران». (براي آشنايي بيشتر با او رك: عبدالرحمان بدوي، فرهنگ كامل خاورشناسان، ترجمه شكرالله خاكرند، دفتر تبليغات اسلامي قم).

21]- Henry Corbin.

22] – ارزينه لالاني، پيشين، ص 7.

23]- D.M.Donaldson.

24] – بنابر اطلاعاتي كه در وب‌سايت دانشگاه زنجان موجود است كتاب مذهب شيعه از دونالدسون از سوي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با ترجمه عباس احمدوند در دست چاپ مي باشد. http://www.znu.ir

25] – در‌اين اعلاميه جالب توجه آمده است: «تصوير كهنه¬اي كه از اسلام به ما رسيده است و بر اثر خرافات و تهمت‌ها تغيير صورت يافته و خود مسيحيا‌ن اين تصوير را از اسلام براي خويش برساخته¬اند بايد طرد شود، و غرب تحت تربيت مسيحي بايد به بي عدالتي‌هايي كه در گذشته نسبت به مسلمانان مرتكب شده، اعتراف كند». (عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مقدمه، ص5).

26] – ارزينه لالاني، پيشين، ص 8.

27] – زابينه شميتكه، انديشه‌‌هاي كلامي علامه حلي، (مشهد،آستان قدس، 1378)، ص15.

28] – رك: مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان (تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1378).

29]- The Oxford Encyclopedia of the ModernIslamic world, Vol 2, PP. 150-151.

30]- Tabari, Muhammad ibn Jarir, Thehistory of al-Tabari: vol.19, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, 1990.

31] – رك: دوايت، م. دونالدسن« كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمد‌وند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.

32] در معرفي برخي شرق شناسان وامدار اين منبع هستيم. عبدالحسين حاجي ابوالحسني، محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.

33] – براي زندگي نامه و آثار وي نك: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بي¬تا) ص333.

34] “Der Tod des Husein ben Ali und dieRache” ,AGGW, 1883, SIV-VI.

35] – فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، (رياض، بي¬نا، 1403) ص128.

36] – عنوان اصلي اثر Islam in Murgen und Abemdianاست كه آخرين چاپ آن مربوط به 1985 در برلين است. ماجراي حسين بن علي(عليه السلام) در جلد اول اين چاپ آمده است.

37]- Julius Wellhausen.

38]- Gottengen.

39]- Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im AltenIslam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, 1901.

40] – اين اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375) ترجمه و منتشر كرده است.

41]- Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,1902.

42] – براي زندگي نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او ر ك: نجيب العقيقي، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بي¬تا)، ص724-725 و نيز مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.

43]- Henry Lammens.

44]- Fatima et lesfilles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblici).

45] – رك: ترجمه عربي ويرايش نخستين دايرة المعارف اسلام: دائرة المعارف الاسلاميه، ج7، ص 429.

46]- L.Veccia Vaglieri.

47]- Le Califatde Yazid ler.

48]- Dwight M.Donaldson.

49] – ترجمه و نقد كتاب مذهب شيعه از دونالدسون، پايان نامه دكتري عباس احمدوند در رشته تاريخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.

50] – رك: دوايت دونالدسن، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.

51]- Alesandro Bausani.

52] – براي آشنايي بيشتررك: نصرالله نيك‌بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج1، ص 152-158 و نيز مجله راهنماي كتاب، ش 6، 1342.

53]- Persia Religiusa, Milan, 1959.

54]- Laura Veccia Vaglieri.

55]- “Husayn b. Ali”, The Encyclopediaof Islam.

56]- Peter J. Chelkowski.

57]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritualand Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.

58]- Chelkowski, Peter J. “FromKarbala to New York City: Ta’ziyeh on the Move ” TDR:The Drama Review- Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12-14.

59] – Chelkowski, P , Muharram insouth Trinidad, Folia Orientalia, 29, 1992-1993 pp.55-64.

60]- “Ashura” byPeter Chelkowski and “Karbala” by Abdulaziz Sacheden and Muharram by VernonJames Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and “Taziyah” by Chelkowski in theOxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.

61]- David Pinault.

62] – Religious Studies Department, Santa ClaraUniversity: http://www-relg-studies.scu.edu/index.html.

63]- Horse ofKarbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin’s Press, 2000.

64]- The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. NewYork: St. Martin’s Press, 1992.

65]- “The Day of the Lion: LamentationRituals and Shia Identity in Ladakh.” Ladakh Studies 12 (1999) 21-30.

66]- “Shi’ism in South Asia” ,The Muslim World 87 (1997) 235-57.

67]- “Shi’aMuslim Men’s Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India” ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies 16 (1992) 38-62.

68]- “Self- Mortification Rituals in the Shi’i and Christian Traditions” ,In TheShiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, 2001) 375-88.

69]- “Muslim-Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the MuharramProcession in Leh Township, Ladakh.”.

70]- “Zaynab bint ‘Ali and the Place ofthe Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature” ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin’s Press, 1998) 69-98.

71]- “Emotion and Art form in Contemporary ShiaMuslim Ritual” ,Paper presented at the Conference on Emotion and ReligiousDiscourse, Santa Clara University, May 1998.

72]- “Shia-Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation” ,Paper presented at the American Institute ofPakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March 2002.

73]- “‘We Are the Moths ofHusain’: Chapbook -Poems and the Performance of Muharram Rituals among ThreeShia Men’s Associations of Hyderabad, India” ,Paper presented at the 23rd AnnualConference on South Asia, University of Wisconsin-Madison, November 1994.

74]- “Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and ChristianPenitential Guilds of Fourteenth-Century Italy and Germany: A ComparativeAnalysis” ,Paper presented at the International Conference on Shi’i Islam, Philadelphia, PA, September 1993.

75]- Kamran Aghaie. Email: kamrana@mail.utexas.edu

76]- Center for Middle Eastern studies, University ofTexas.

77]- Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements inModern Iran, Thesis, 1999.

78]- The Women of Karbala: The Gender Dynamics ofRitual Performances and Symbolic Discourses of Modern Shi’i Islam. (Austin: University of Texas Press, Nov. 2005) .

79]- The Martyrs of Karbala: Shi’iSymbols and Rituals in Modern Iran. (Seattle: University of Washington Press, October 2004).

80]- Dr. Mahmoud Mustafa Ayoub. Email: mayoub@temple.edu

81] – پرفسور شيميل خود تحقيقي با موضوع «كربلا و امام حسين(عليه السلام) در زبان فارسي و ادبيات مسلمانان هند» دارند:

Annemarie Schimmel, Karbala and the ImamHusayn in Persian and Indo-Muslim literature, -Harvard University-Al-Serat, VolXII 1986.

82]- Annemarie Schimmel, advisor,-Redemptive Suffering in Islam: AStudy of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, 1975.

83]- “Marathi and the Shi’i Ethos”, Alserat 6 (1980): 22-29.

84]- “Excellences ofImam Husayn in Sunni Hadith Tradition,” in Imam Husayn in Muslim Tradition. London: Routledge and Keagan Paul, 1986, pp. 58-70

85]- “Martyrdom inChristianity and Islam.” In Religious Resurgence: Contemporary Cases in Islam, Christianity, and Judaism, eds. R. T Antoun and Mary E. Hegland, Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1987, pp. 67-77

86]- “Ashura’.” In Encyclopedia ofReligion, ed. M. Eliade

87]- “Ashura’.” In Encyclopedia Iranica, ed. IhsanYarshatar

88]- Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality.

89] – ر. ك: انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان.

90]- Stanley Brush, Husain, the ShiiteSavior: an Analysis of the Muharram Commemoration , Thesis, 1951.

91]- Thaiss, Gustav, Religious Symbolism and Social Change: The Drama of Husain, Dissertation, Washington University, 1973.

92]-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, 1975.

93]- Karbala in Context: a Study of Muharram in Lucknow India, Keith Guy Hjortshoj, Thesis, 1977.

94]- Aghaie,K, Husayn and Zaynab: Models for Social andPolitical Movements in Modern Iran, Thesis, 1999.

95]- Andrea Giacomuzzi, Ziyarat: Gender, Class, Marginalization and Religious Rituals in Shii Iran, Thesis, 1999.

96]- Ali Hussain, A Developmental Analysis of Depiction of theEvents in Karbala in Early Islamic History, Thesis, 2001.

97]- Denis Nassif, The Cult of Martyrdom in Shiite Islam, Thesis, 2002.

98]- Rahimi,,Babak, Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the EarlyModern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Florence, European UniversityInstitute, 2004.

99]- Syed Akbar Hyder, Reliving Karbala: Martyrdom in SouthAsian Memory, Oxford University Press, 2006.

رك: اسعدي، پيشين، ص160 به بعد.-[100]

101]- Chelkowski, Peter J. “From Karbalato New York City: Ta’ziyeh on the Move ” TDR:The Drama Review- Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12-14.

102]- The Art and Material Culture of IranianShiism.

103]- Standard bearers of Hussein, Women commemoratingKarbala.

104]- Dr. Juergen Wasim Frembgen (Museum of Ethnology , Munich).

105]- The Horse of Imam Husain. Notes on the Iconography of ShiiteDevotional Posters from Pakistan and North India.

106]- Vernon Schuble, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shiite, University ofCalifornia Press, 1995.

107]- Schuble, V, Religious Performance inContemporary Islam: Shi’i devotional Ritual in South Asia.

108]- Fier, Louis, The Celebration of Ashura in Sunni Islam, Columbia,S,C, 1993.

109]- Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.

110] – اين اثر را داود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومي پيشرو ايران منتشر كرد: (تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.

111]- Mazzaoui, Michel M. Shi’ism andAshura in south Lebanon, pp 228-37, in Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, NewYork: NYU Press, 1979.

112]- Baktash, Mayel, Ta’ziyeh and its Philosophy, pp 95-12, in, Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.

113]- Peterson, Samuel, Ta`ziyeh: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed, Milla Cozart Riggo, Hartford, Conn, Trinty College,1988.

114]- G,E, VonGrunebaurn, Muhammadan Festivals, London, 1958.

115]- Ettore Rossi andAlessio Bombaci, Elenco di drama Religiosi Persiani, , Vatican, 1961.

116]- Kanazi, George, Some Notes on the Literary Output of Hussein ibn ‘Ali. Zeitschrift der Morgenlandischen Gesellschaft, 2000.

117]- Between Carnivaland Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern IranianPublic Sphere in the Safavi Period, Babak Rahimi, Florence, European UniversityInstitute, 2004.

118]- Werner Inde, The Flagellation: Muharram and The ShiiteUlema, Der Islam, V55, No1, March 1978.

119]- Glassen,E. Muharram-ceremonies (Azadari) in Istanbul at the end of the XIXth and the beginning of the XXthcentury, Paris: Institut Francais de Recherches en Iran & Institut Francaisd’Etudes Anatoliennes, 1993, (Bibliotheque Iranienne, 42; Varia Turcica, 24) pp.113-129.

120]- Calmard, J. Muharram ceremonies and diplomacy (apreliminary study), Qajar Iran: political, social and cultural change 1800-1925. Ed. E.Bosworth & C.Hillenbrand, Edinburgh: Edinburgh University Press,1983 pp.213-228.

121]- Bogdanov, L. Muharram in Persia. (Some notes on itsmysteries and ceremonies), Visva-Bharati Quarterly 1 (1923-4) pp.118-127.

122]- Clarke, L, Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian, University of Toronto. Al-Serat, Vol XII 1986.

123]- Thaiss, Gustav, Unityand Discord: The symbol of Husayn in Iran, In Iranian Civilization and culture: Essays in Honor of the 2500th Anniversary of the founding of the Persian Empire, edited by Charles J. Adams, 111-20. Montreal: McGill University,1973.

124]- Hegland, Mary, Elaine, Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in anIranian Village, In Religion and politics in Iran Edited by Nikki R.Keddie, 218-35. NewHaven,conn:Yale University Press,1983.

125] –Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality. NYU Press,1988.

126]- Ashura by Peter Chelkowskiand Karbala by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble andHusayn Ibn Ali by M. Ayoub and Taziyah by Chelkowski in the Oxford Encyclopediaof Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.

127] – براي مثال به سوء استفاده اين سايت اسرائيلي از تصاوير مراسم قمه زني رجوع كنيد: www.israeluniverse.com/headlines-mar04.html

128] – ادوارد سعيد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378)، ص5.

129] – همان، ص 26.

130] – همان، ص69.

131] – همان، ص 171.

132] – به طور مثال رك: محسن الويري، نقد نظريه‌‌اي در پيدايش شيعة اثني عشري، و قاسم جوادي، نقد كتاب دوره شكل گيري فقه شيعه: گفتمان حديث بين قم و بغداد از دكتر نيومن (چاپ نشده).

فهرست منابع

الف) منابع فارسي

كتاب

– الويري، محسن، مطالعات اسلامي در غرب، تهران، انتشارات سمت، 1381.

– اسعدي،مرتضي، مطالعات اسلامي‌در غرب انگليسي زبان، تهران، انتشارات سمت، 1381.

– بدوي، عبدالرحمان، فرهنگ كامل خاورشناسان، قم، دفتر تبليغات اسلامي، بي¬تا.

– حسيني، غلام احيا، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان، قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، 1387.

– سعيد، ادوارد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378.

– سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ايران شناس و مستشرقين، تهران، انتشارات سحاب، 1356.

– شميتكه، زابينه، انديشه‌‌هاي كلامي علامه حلي، مشهد، آستان قدس، 1378.

– الشيبي، كامل مصطفي، الصلة بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالاندلس، 1982م.

– العقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، 1981 م، جلد 3.

– فلاطوري، عبدالجواد، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حكيمي، ص 437، تهران، شركت سهامي انتشار، 1352.

– فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، في التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، رياض، ]بي¬نا[، 1403 ق.

– لالاني، ارزينه، نخستين انديشه‌‌هاي شيعي: تعاليم امام باقر(عليه السلام)، تهران، نشر فروزان روز، 1381.

– مادلونگ، ويلفرد، جانشيني حضرت محمد •، ترجمه احمد نمايي و ديگران، مشهد، بنياد پژوهش‌‌هاي اسلامي، 1377.

– وائلي، احمد، هوية التشيع، بيروت، دارالصفوه، 1994م.

– __________، تعزيه هنر بومي‌پيشرو ايران، ترجمه داود حاتمي، تهران، انتشارات علمي‌و فرهنگي، 1367.

– ولهاوزن، يوليوس، تاريخ سياسي صدر اسلام، شيعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375.

– __________، اسلام از نظرگاه انديشمندان غرب، ترجمه و حواشي علي اصغر حكمت، تهران، انتشارات اميركبير، 1357.

– __________، فرهنگ خاورشناسان، تأليف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1376.

– مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه‌‌هاي دانشگاهي جهان، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1378.

مقالات:

– احمدوند، عباس، «گذري بر مطالعات شيعي در غرب»، مجله مقالات و بررسي¬ها، دفتر 63، انتشارات دانشكده الهيات دانشگاه تهران، 1377.

– احمدوند، «گزارشي كوتاه از چاپ و نشر قرآن كريم در غرب»، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1380، شماره 69.

– الويري، محسن، «نقد نظريه‌اي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق(عليه السلام)، ش2.

– الويري، محسن، «ايران شناسي: تعامل و تفاوت رويكردها با اسلام شناسي و شرق شناسي»، خلاصه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، تهران، دايره سبز، 1381.

– «اماميه از منظر غربيان» سايت الشيعه:

http:// www. Al- shia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.

– حاجي ابوالحسني، عبدالحسين و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.

– دونالدسن، دوايت، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.

– ريچارد، سي مارتين، «تاريخچه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي،‌ آينه پژوهش، ش54، بهمن و اسفند 1377.

– عباسي، مهرداد و آقايي، سيد علي، «امامان شيعه در دايرة المعارف اسلام»، كتاب ماه دين، ش 74-75، آذر و دي 1382.

– كولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع»، مجموعه مقالات كنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب» مارتين كرامر، دانشگاه تل آويو، 1984.

– __________، «گزارش سلسله نشست‌‌هاي بنياد‌ايران شناسي»، روزنامه شرق، سال سوم، ش 754، دوشنبه 18 ارديبهشت 1385.

ب)منابع انگليسي

– The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, 2000.

– The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.

– Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammadal-Bahir.NewYork, 2000.

– International Journal of Shi’i Studies (IJSS).

– Journal of Qur’anic Studies.

– The Journal of south Asian and Middle EasternStudies.

– The International Society for Iranian Studies (ISIS).

– TheLondon Middle East Institute (LMEI).

– The School of Oriental and AfricanStudies, University of London.

– Center for Middle Eastern studies, University of Texas.

– The Institute of Advanced Studies of The HebrewUniversity of Jerusalem.

– Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, 1983.

– Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies, University of London. Vol.LXIV Part 2 2001.

– Journal ofSemitic Studies © 2003 by University of Manchester.

– Library and ArchivesCanadaكتابخانه و آرشيو ملي كانادا) ): http://www.collectionscanada.ca/index-e.html

ج) سايت‌هاي دانشگاه ها و مراكز اسلام شناسي و شيعه پژوهي

www.lancs.ac.uk. (دانشگاه لنكستر)

www.mmu.ac.ukدانشگاه منچستر)).

www.iis.ac.uk( .(مؤسسه‌ مطالعات اسماعيلي

www.bristol.ac.uk. (دانشگاه بريستول)

www.princeton.edu((دانشگاه پرينستون.

www.yale.edu(.(دانشگاه ييل

www.anu.edu.au(دانشگاه ملي استراليا).

www.unimelb.edu.auدانشگاه ملبورن)).

www.biu.ac.il(دانشگاه بار‌ايلان).

www.haifa.ac.il(دانشگاه حيفا).

www.ol.huji.ac.il((دانشگاه عبري اورشليم (بيت المقدس).

www.sheffield.ac.uk(دانشگاه شفيلد).

www.soas.ac.uk(دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسيايي و آفريقايي (سوآس ).

www.leeds.ac.ukدانشگاه ليدز)).

www.cam.ac.uk(دانشگاه كمبريج).

www.gla.ac.ukدانشگاه گلاسكو)).

www.nottingham.ac.uk(دانشگاه ناتينگهام).

www.asu.edu(دانشگاه آريزونا).

www.osu.eduدانشگاه اوهايو)).

http://mec.sas.upenn.edu/ (دانشگاه پنسيلوانيا (مركز مطالعات شرقي)).

www.artsci.villanova.eduدانشگاه ويلانوا (ايالت پنسيلوانيا))/).

www.ucla.edu(دانشگاه كاليفرنيا- لوس آنجلس).

www.harvard.edu(.دانشگاه ‌هاروارد)

www.ysu.edu(دانشگاه يانگزتاون).

www.iranheritage.org(بنياد ميراث‌ايران).

www.iranianstudies.net(( مركز مطالعات‌ايراني.

www.belmont.edu/ دانشگاه بلومنت)).

http://uts.cc.utexas.edu/ (مركز مطالعات شرقي دانشگاه تگزاس).

http://www.brill.nl/ (انتشارات بريل –ليدن هلند).

www.concordia.caدانشگاه كنكورديا)).

http://www.al-islam.org/encyclopedia/index.html.(دائرة المعارف‌اينترنتي شيعه).

http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.

منبع: نشريه تاريخ اسلام،شماره 37