برخی گمان می کنند، مسأله ی امامت، در مطالعات شیعه پژوهی غربیان، جایگاه چندانی نداشته و آثار و نوشته های در خور توجهی نیز در این باره توسط آنها به رشته تحریر در نیامده است. این مقاله در صدد است با معرفی برخی تز ها و رساله های دانشگاهی انگلیسی زبان، که موضوع امامت را در تمام یا بخشی از فصول خود، مورد پژوهش قرار داده اند، توجه محققان را به این عرصه جلب نماید.
اهمیت رساله ها در آنست که بر خلاف کتاب ها و مقاله ها به دلیل عدم انتشار ، کمتر در دسترس محققان قرار می گیرند ؛ در حالی که محتوای آنها نشانه و اماره ای است بر علایق و سلایق پژوهشی در حوزه های آکادمیک غرب.
جریان شیعه پژوهی به تبع اسلام شناسی دارای ابعاد وسیع و رویکردهای متنوعی است، حوزه هایی نظیر سیره ، حدیث ، کلام ، فقه ، فلسفه و عرفان و اخلاق ، فرق ، تاریخ و تمدن ، جغرافیا و مردم شناسی ، سیاست و اقتصاد موضوع تحقیق قرار گرفته است .
از آن جا که دامنه ی بحث در مورد تشیع وسیع است ؛ ما در این مقاله به امامت که یکی از ریشه ای ترین ابعاد هویتی تشیع است پرداخته و نمونه هایی از مطالعات غربیان در موضوع امامت شیعی را دنبال می کنیم[1] . برای این مهم تعدادی از رساله ها و پایان نامه های دانشگاهی که در مورد تشیع نوشته شده و ضمن آن به مسأله امامت توجه شده است را مورد بررسی قرار می دهیم[2].
هدف اصلی ما در این مقاله اطلاع رسانی است و نقد و بررسی محتوایی رساله ها محتاج مجال دیگری است . ما در این مقاله رساله های معرفی شده را در قالب رویکردهایی که انتخاب نموده اند دسته بندی نموده ایم .
انواع رویکردها :
در زمینه ی مباحث معرفتی و اعتقادی رویکردهای مختلفی در مطالعات غربی وجود دارد ، مانند :
1ـ رویکرد سیاسی اجتماعی : در این رویکرد بیشتر به تحولات سیاسی و اجتماعی در جوامع شیعی توجه می شود . تاکنون رساله های متعددی در باب دوران صفویه و قاجاریه و پهلوی و انقلاب ایران نگاشته شده است .
در کنار ایران به عنوان مهم ترین کشور شیعه، تحولات عراق ، بحرین که اکثریت شیعی دارند مورد مطالعات زیادی قرار گرفته است . علاوه بر آن جوامع شیعی دیگر که در اقلیت هستند نیز مورد تحلیل قرار گرفته اند مثل وضعیت شیعه در عربستان ، پاکستان، افغانستان، هند و کویت . در این مطالعات توجه به مبانی کلامی و فرهنگی شیعی کمرنگ تر است. [3]
2ـ رویکرد توصیفی : در رویکرد توصیفی محقق بیشتر در صدد درک یا معرفی موضوع پژوهش می باشد و در مورد آن از نظریه پردازی و قضاوت خود داری می کند . روش مذکور بیشتر در مقطع فوق لیسانس دنبال می شود . با این حال موارد متعددی در رساله های دکتری نیز دیده می شود. ما در ادامه نمونه هایی را ذکر می کنیم که در موضوعاتی مثل مهدویت ، حضرت زهراB، حضرت علی (علیه السلام) و سایر امامان و یا توصیف عقاید گروهی از شیعیان مطالبی را عرضه کرده اند .
3ـ رویکرد تاریخی تحلیلی : در رویکرد تحلیلی محقق در رابطه با موضوع به نظریه پردازی اقدام می کند . مطالعات دین پژوهی غربیان، نوعاً با استفاده از متد نقد تاریخی ، تحلیل صورت می گیرد و عموما نتیجه آن انکار تقدس و اصالت اندیشه ها و باورهای دینی است . در ادامه نمونه هایی از این دست ذکر خواهد شد .
با توجه به اینکه در این نوشتار در صدد معرفی ابعاد معرفتی نگرش غربیان به امامت شیعی است ، در ادامه و در مقام طبقه بندیرویکردهای آنان به امامت ، عمدتا دو رویکرد توصیفی و رویکرد تحلیلی را دنبال خواهیم کرد. روشن است که انتخاب رساله ها نیز با همین عنایت صورت پذیرفته است.
طبقه بندی رویکردها :
با بررسی تز های مطرح می توان این دو رویکرد اخیرا را به چند دسته تقسیم کرد: رویکرد توصیفی را در سه گروه کلامی و تاریخی و اجتماعی و رویکرد تحلیلی را در سه گروه اسطوره شناختی و تطور اندیشه و اقتباسی تقسیم نمود. ابتدا ویژگی های هر دسته را بیان کرده ، سپس به معرفی اجمالی نمونه رساله های مطرح در هریک از این شش گروه می پردازیم:
1) رویکرد توصیفی کلامی
در این رویکرد :
ـ بیشتر به منابع کلامی و یا منابعی که به نحوی ابعاد معرفتی فکر شیعی را منعکس می کند؛ توجه می شود.
ـ اندیشه های مورد قبول دانشمندان ،به عنوان نماد یک مدرسه و جریان فکری تلقی می شود .
ـ به تحول تاریخی اندیشه، اعتنای چندانی نمی شود و لذا احتیاجی به نظریه پردازی ندارد .
2ـ رویکرد توصیفی تاریخی :
در این رویکرد :
ـ به منابع حدیثی و تاریخی توجه می شود و منابع کلامی از منظر تاریخی مورد رجوع قرار می گیرد .
ـ به جرح و تعدیل منابع کمتر عنایت می شود و آنچه در میان مشهور شیعه مقبول است به عنوان منابع تحقیق، پذیرفته می شود .
ـ نظریه پردازی چندانی صورت نمی گیرد و تلاش بر اینست که گزارش جامعی از عقیده در ظرف و دوره تاریخی معینی عرضه شود
3ـ رویکرد توصیفی اجتماعی
در این رویکرد :
ـ به منابع فرهنگی و تاریخی گرایش بیشتری وجود دارد و منابع حدیثی و کلامی نیز از منظر بازتاب اجتماعی اندیشه مورد توجه قرار می گیرد .
ـ هدف عمده اینست که آثار فرهنگی و تجلیات اجتماعی پیرامون اولیاء دین یا مؤلفه های مرتبط مقامات ایشان با برخی از اجزاء دین مورد تحقیق قرار گیرد .
ـ نظریه پردازی در مورد تحقق آثار فرهنگی و اجتماعی صورت می گیرد ولی در مورد تاریخ عقیده و مکتب نظریه پردازی نمی شود
4ـ رویکرد اسطوره شدن شخصیت ها
در این رویکرد :
ـ به ترکیبی از منابع حدیثی و تاریخی استناد می شود
ـ با پیش فرض عادی بودن همه و یا محدودیت در کمالات انسانی به تحلیل منابع عقیده اقدام می شود و جرح و تعدیل صورت می گیرد .
ـ به پشتوانه پیش فرض ها و جرح و تعدیل به نظریه پردازی در مورد عوامل شکل گیری تاریخی عقیده اقدام می شود .
5) رویکرد تحول اندیشه در اثر شرایط تاریخی
در این رویکرد :
ـ مانند رویکرد قبلی به ترکیبی از منابع حدیثی و تاریخی استناد می شود ولی پیش فرض اصلی اینست که تفکر امری تاریخی است و تحت تأثیر عوامل متنوعی مثل منازعات قدرت و قومیت مکتب سازی صورت می گیرد .
ـ با توجه یه پیش فرض ها تلاش می شود اطلاعات تاریخی به گونه ای تنظیم و تحلیل شود که نقش عامل قدرت و منازعه در تحقق آن ظاهر باشد .
6) رویکرد اقتباس اندیشه از منابع بیرونی
در این رویکرد :
ـ به ترکیبی از منابع حدیثی و تاریخی و منابع فرهنگی استناد می شود.
ـ فرض بر اینست که افکار و اندیشه ها تماماً یا غالباً منشأ انسانی دارد و هر اندیشه ای ترکیبی از آموزه های انسانی است .
ـ با توجه یه پیش فرض ها تلاش می شود اطلاعات تاریخی به گونه ای تنظیم و تحلیل شود که روشن شود سرچشمه های هر جزء از یک مکتب از کجاست و چگونه در این مکتب ظهور نموده .
پرداختن تفصیلی به این رویکردها و نقد و بررسی آنها از هدف این مقاله خارج است و امید است در مکتوب دیگری به این مهم بپردازیم . در ادامه نمونه هایی از رساله های دانشگاهی انگلیسی زبان که در این رویکردها می گنجد به صورت اجمالی معرفی شده است .
پایان نامه هایی با رویکرد توصیفی کلامی :
1ـ « نظریه امامت نزد شیعه دوازده امامی ،چشم اندازهای سنتی،کلامی فلسفی و عرفانی»[4] حمید ماوانی ،2005
در این رساله سعی شده امامت با رویکردهای مختلف توصیف شود ؛ به این بیان که دانشمندان در مقام توصیف امامت طیف وسیعی را تشکیل می دهند که از یک طرف گروهی آن را بُعد کاملا سرّی دین، میدانند و در طرف دیگر آن را اصالتاً نهادی سیاسی معرفی می کنند . در فصل اول، سه موضوع اصلی در گفتمان دینی تشریح شده است ؛ مودت و خلافت و ولایت .در فصل دوم، رویکرد قرآنی اعم از تفسیر و تأویل و رویکرد حدیثی به عناصر مذکور مطرح شده است . در فصل سوم، رویکرد کلامی به امامت دنبال شده است و پیرامون چیستی امامت (Mavani, 2005p. 119) و وجوب نصب امام (Mavani, 2005p. 126) و مشخصات امام ( Mavani,2005 p. 137) و مصادیق ائمه (Mavani, 2005p. 150) بحث کرده است . در فصل چهارم، رویکرد فلسفی در باب امامت توجه کرده است و از طریق قانون سنخیت علّی ، جریان هدایت الاهی تبیین شده است و امامت در پرتو آن تفسیر شده است (Mavani, 2005pp. 175ـ 205) و سپس رویکرد عرفانی و نقش انسان کامل در خلافت الاهی تبیین شده است . در پایان هم ،آراء کمال الدین میثم بن علی ین میثم بحرانی ، شارح نهج البلاغه در باب امامت ذکر شده است .(Mavani, 2005pp. 221ـ 245)
2ـ « رنسانس شیعی ، مطالعه ی موردی در مدرسه عرفانی بحرین در قرن 7 »[5] علی العریبی[6] ،1992
این رساله ضمن معرفی دانشمندان بحرینی، ابن سعادت بحرینی و علی بن سلیمان ، مؤلفه های فکری مدرسه ی بحرین در قرن هفتم را تبیین نموده است به علاوه در کنار رویکرد کلامی، بحثی را هم به امامت اختصاص داده است .
(al-Oraibi, 1992, pp. 151-163)
3ـ « قاضی نعمان و ارجوزه ی او در امامت»[7] اسماعیل قربان حسین پوناولا [8]، 1970
قاضی نعمان فقیه و مورخ اسماعیلی در دوران فاطمی است . محقق این رساله، خلاصه ای از ارجوزهی وی را در امامت به انگلیسی برگردانده است و متن عربی را بر اساس نسخ متعددی تصحیح کرده است . محقق در خلاصه ی انگلیسی فصلی را به رأی پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) اختصاص داده (Poonawala, 1970, p. 20) و سپس به اوصاف کسی که بعد از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) قدرت را تصاحب می کند اشاره نموده است (Poonawala, 1970, p. 26) سپس به شرح رفتار مردم در ایام پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) پرداخته (Poonawala, 1970, p. 35) و بعد از آن فصلی را به قبول خلافت توسط حضرت علی (علیه السلام) اختصاص داده است (Poonawala, 1970, pp. 67-79) در فصل ششم انتقال امامت را در ذرّیه ی علی (علیه السلام) تبیین نموده است و نهایتاً به اختلاف شیعیان در امر امامت توجه کرده است . (Poonawala, 1970, pp. 80-84).
4ـ « آموزه مهدویت در شیعه ی امامیه»[9] عبد العزیز عبدالحسین ساشدینا[10] ،1976
مؤلف در مقدمه ی رساله[11] با اشاره به این که امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) احیاگر نهایی اسلام است به مقایسه ی « مهدی» با مفاهیم موعودی می پردازد؛ و دیدگاه یهودیت و مسیحیت را در این باب متذکر می شود (Sachedina, 1975, pp. 18-30) سپس مهدی را در تشیع در پرتو اصل امامت تبیین می کند . به دنبال آن دیدگاه های اسلام شناختی غربیان در قرن 19 را در مورد آموزه ی مهدی توصیف می کند (Sachedina, 1975, pp. 39-48).
در فصل دوم مؤلف مسأله ی امامت بعد از امام یازدهم را مورد توجه قرار می دهد و به تحلیل برخی کلید واژه های مرتبط با موضوع امام دوازدهم می پردازد ؛ مثل القائم ، صاحب الأمر ، الحجة (Sachedina, 1975, pp. 68-83). سپس مسأله ملاقات با امام زمان را مورد توجه قرار می دهد . مؤلف به ابعاد معماگونه ی حیات امام زمان نزد متکلمان توجه می کند و مسأله تولد اعجازگونه ی ایشان ، و یا حضور هر ساله ی ایشان در مراسم حج، را مورد اشاره قرار می دهد (Sachedina, 1975, p. 105)
در فصل سوم آموزه ی غیبت را به بحث می گذارد . وی ابتدا آراء محدثان را در باب غیبت توصیف می کند و نقش نواب اربعه را در غیبت صغری بررسی می کند (Sachedina, 1975, pp. 125-142) و سپس ادله ی غیبت کبری در نظر محدثان را ذکر می کند . به دنبال آن وی در مقام جمع بندی، دیدگاه متکلمان را در باب غیبت می آورد و به اصولی که در این دیدگاه نقش دارند می پردازد مانند تکلیف ، لطف ، عصمت و اجماع (Sachedina, 1975, pp. 158-217).
5ـ « امام به عنوان مفسر قرآن در دیدگاه قاضی نعمان»[12] بلبل شاه،[13] 1984
در این رساله دیدگاه های قاضی نعمان به عنوان یکی از دانشمندان متقدم دوران فاطمی ، در مورد امامت تبیین شده است. در مقدمه ی آن در مورد دیدگاه شیعه امامی در دوران نخستین بحث شده است (shah, 1984, pp. 1,2).
مؤلف در فصل دوم، امامت را در پرتو حدیث ثقلین بررسی می کند؛ و تبیین می کند که امام بر اساس هدایت الاهی، مفسر قرآن بعد از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) است. امام باید از خاندان پیامبر از طریق علی و فاطمه cباشد. به علاوه امام باید برگزیده ی خدا و واجد علوم نبوی باشد (shah, 1984, pp. 22-35). در فصل سوم، آراء قاضی نعمان در باب نقش امام در حفظ قرآن را می آورد. ابتدا وجود ظاهر و باطن در قرآن را ، مورد بحث قرار داده و امام را به عنوان منبع تأویل کتاب و مفسر شریعت اسلامی معرفی نموده است. امام مفسر سنت نبوی و حامل علوم امام قبل است و نهایتاً علم الاهی از طریق امام در اختیار بشر قرار می گیرد (shah, 1984, pp. 40-69).
6ـ « ضرورت امامت نزد شیعه دوازده امامی[14] خصوصاً بر اساس تجرید الاعتقاد نصیرالدین طوسی» محمد رفیع یونس[15]، 1976
در این رساله، دیدگاه کلامی شیعی در باب ضرورت امام توصیف شده است . (Rafii Yunus, 1976, pp. 27-107). امامت ضروری است چون لطفی است از جانب خدا به بندگان. متکلمان شیعی بر اساس عدل الاهی، براهین این عقیده را توسعه داده اند. یک دلیل اینست که خداوند عقاب بدون بیان نمی کند. بر این اساس خداوند برای هدایت بندگان ایشان را تکلیف می کند. سپس بندگان از انجام تکالیف عاجزند مگر آنچه که ، ایشان را به طاعت نزدیک و از معصیت دور کند به آنها داده شود (لطف). مصداق این امر ارسال رسل و بعثت می باشد که پس از رسولان، به همان استدلال امام لازم می شود و به این ترتیب امامان دوازده گانه ضرورت می یابند. در فصل دیگر رساله، در باب خصوصیات امام و کمالات وی بحث شده است . (Rafii Yunus, 1976, pp. 127-146).
رویکرد توصیفی تاریخی :
1ـ « نقش امام باقر (علیه السلام) در اسلام نخستین»[16] آرزینا آر. لالانی[17] ، 1988
این رساله در کنار پرداختن به ابعاد مختلف زندگی و اندیشه های امام باقر (علیه السلام) ، به نقش ایشان در تکامل اندیشه و تفکر شیعی پرداخته است . مؤلف فصلی را به امامت در نظر حضرت، اختصاص داده است و ضمن آن به مبانی قرآنی حدیثی و کلامی امامت پرداخته است و مفرداتی مثل نص و علم و نور و عصمت را بر اساس بیانات حضرت در رابطه با امامت تبیین نموده است . (Lalani, 1988, pp. 111- 173)
2ـ « جنبش شیعه امامیه در دوران امام کاظم (علیه السلام) و امام رضا (علیه السلام) »[18]
محمد علی بیوقره ،1997[19]
در این رساله ابتدا بحران های پیش آمده پس از وفات امام صادق (علیه السلام) تبیین شده است. سپس در دو فصل زندگی و شرایط دوران دو امام تبیین شده است . در فصل اول چهار فرقه اسماعیلیه ، افطحیه ، ناووسیه و شمیطیه معرفی شده اند و رهبران و چارچوب تفکر ایشان مورد تحلیل قرار گرفته است (Buyukkara, 1997, pp. 49-90) .
در فصل دوم زندگی امام کاظم (علیه السلام) تحلیل شده و چگونگی رهبری ایشان و دعوی خلافت و جانشینی امام صادق (علیه السلام) توضیح داده شده است . سپس مواضع سیاسی ایشان نسبت به خاندان حاکم عباسی و سیاست ایشان در قبال جریانات شیعی تحلیل شده است . ضمنا شأن ایشان به عنوان یک محدث و یک زاهد و نحوه اتصال صوفیان متقدم با وی توضیح داده شده است (Buyukkara, 1997, pp. 92-185).
در فصل سوم به دوره امام رضا (علیه السلام) اختصاص یافته و مخالفت شدید واقفیه با دوام خط امامت تشریح شده است (Buyukkara, 1997, pp. 195-214). سپس به تصمیم قابل توجه مأمون به ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام) توجه شده است و اهمیت این تصمیم در تاریخ عباسی تحلیل شده . وفات ناگهانی امام نیز در همین راستا بررسی شده است . به دنبال آن شأن امام رضا (علیه السلام) به عنوان محدث و فردی مقدس تحلیل شده و سیاست ایشان نسبت به غُلات مورد بررسی قرار گرفته است .
در فصل چهارم ابعاد نفوذ امامیه در دستگاه عباسی بررسی شده است. سپس نقش دو امام در شکل گیری دستگاه وکالت در این دوره تشریح شده است و رجال و بزرگان تربیت شده از طرف دو امام معرفی شده اند ، متکلمانی مثل هشام بن حکم، هشام بن سالم ، علی بن میثم ، محمدبن سلیمان نوفلی و یونس بن عبد الرحمن (Buyukkara, 1997, pp. 415-430) و فقهایی نظیر محمدبن ابی عمیر ، عبدالله بن مغیره بجلی و احمدبن محمد بزنطی (Buyukkara, 1997, pp. 432-435).
3ـ « سیاست و کلام شیعه امامی در بغداد طی قرن پنجم هجری»[20] عباس کاظم[21] ، 2006
در این رساله به نقش تعیین کنندهی شیخ مفید(ره) و شاگردان او جناب سید مرتضی(ره) و شیخ طوسی (ره) در شکل گیری کلام و سیاست امامیه در قرن پنجم توجه شده است . تلاش مفید برای پالایش کلام امامیه مورد بحث قرار گرفته و مرزبندیها و مباحثات فقهی و کلامی او مورد بررسی قرار گرفته است (Kadhim, 2006, pp. 47-80).
در این رساله تأکید شده است که ، روش عقلانی در این دوره در شیعه نفوذ یافت و اشاعره خصوصا امام الحرمین جوینی مرزهای فکری خود را از عقل گرایی امامیه و معتزله متمایز ساخت . اما دانشمندان شیعه، خود را از سایر جریانات عقلگرا با اندیشه ی امامت به لحاظ کلامی و سیاسی جدا ساختند . عقیده ی امامیه بر طرح الاهی دوازده امام بود؛ در حالی که سایر عقلگرایان این دوره ، منکر چنین امری بودند . این نکته در فصل پنجم این رساله تبیین شده است . (Kadhim, 2006, pp. 148-184).
پایان نامه هایی با رویکرد توصیفی اجتماعی :
1ـ « تجلی کمال ،تصویر علی بن ابی طالب (علیه السلام) درشعر کلاسیک و مدرن فارسی مسلمانان هند»[22] حبیبه رحیم ، 1989[23]
در این رساله ابتدا اشعار شاعران قرن یازده تا پانزده میلادی پارسی سرا در هند، جمع آوری شده است (Rahim, 1989, pp. 97-11) و سپس تجلیات مختلف وجود امیر المؤمنین (علیه السلام) در این اشعار صورت بندی شده است . مواردی نظیر علم ، شجاعت ، برخی لوازم امام (علیه السلام) مثل شمشیر و اسب ، موقعیت های امام (علیه السلام) مثل خلیفه چهارم ، ولی الله بودن و همسر و فرزندان ایشان و سایر فضایل . در یک فصل هم اشعار اقبال به عنوان شاعر مدرن در همین راستا تحلیل شده است (Rahim, 1989, pp. 523-474).
2ـ « تصویر [حضرت] فاطمه Bدر تفکر کلاسیک مسلمین»[24] دنیز ال صوفی[25] ، 1997
این رساله در صدد است تصویر حضرت فاطمه Bرا در میان مسلمین دوره میانه، از کتب تواریخ ، شعر ، مجامع حدیث و فرهنگ احتجاجی استخراج نماید . ایشان دو دیدگاه کلی در این مورد را ترسیم می کنند:
ـ دیدگاهی که حضرت را الگوی زن مسلمان معرفی می کند و به عنوان یک همسر ، دختر ، مادر از وی تجلیل نموده و نقش برجسته ی وی را در همراهی زنانه اش با پیامبر و امام ترسیم می نماید (Soufi, 1997, pp. 33-80).
ـ دیدگاهی که در نزاع شیعه و سنی در امر خلافت ، او را عامل فعال در چشم انداز شیعی معرفی میکند به طوری که در این راه شهید شده است (Soufi, 1997, pp. 83-150) .
در فصل دوم ذیل دو لقب «راضیه و مرضیه» ، دیدگاه اول تبیین شده است و در فصل سوم ذیل اوصاف «مظلومه و مکروبه و شهیده» دیدگاه دوم تبیین شده است و در فصل چهارم به عنوان سرور زنان ، اوصاف «طاهره و بتول و منصوره» مورد بررسی قرار گرفته است (Soufi, 1997, pp. 153-197) .
نتیجه ی بررسی ها این می شود که در دیدگاه سنی [حضرت] فاطمه Bغالباً به صورت یک زن مسلمان معمولی ترسیم می شود که به مقام تقدس رسیده است و در دیدگاه شیعیان فاطمه Bبه عنوان یک زن همشأن امامان ، اوصاف یک اسوه ی زن مسلمان را متجلی می کند همان طور که امامان اسوه ی مردان مسلمان هستند .
3ـ « بانوی زنان جهان، جستار در تقوی و هویت ناظر به فاطمه زهراB»[26] اث ای راو[27] ، 2008
این رساله درصدد معرفی محتوای تلقی اجتماعی، مذهبی و سیاسی از [حضرت] فاطمه زهرا Bمی باشد. این جستار [حضرت] فاطمه Bرا در یک شأن والاتری از مفهوم اسلامی تقدس می نشاند. جایگاه ویژه و تقرب او نزد خدا، موجب تداوم اهمیت وی نزد مسلمانان شیعه شده است؛ دامنه ی این محتوا، از جامعه ی عربی بعد از وفات او، تا دوره ی صفویه و قاجار، فارس ، ایران جدید و جنوب آسیا گسترده شده است (Ruth E., 2008, pp. 62-100). خاطره ی فاطمه در جوامع شیعی و رهبران سیاسی مذهبی آن به گونه ای منعکس است که همچنان او مقدس باقی مانده و تحت الهام وی جوامع و اشخاص برآمده و خدمت کرده و شناخته شده اند. در نظر دانشمندان، فاطمه منشأ تحولات دینی غیر قابل ارزشگزاری در اسلام شیعی می باشد (Ruth E., 2008, pp. 149-160).
پایان نامه هایی بر اساس نظریه اسطوره شدن شخصیت ها :
1ـ « نقش عقل در خرد اسلامی متقدم، بر اساس کلمات [امام] جعفر صادق (علیه السلام) »[28] کراو، داگلاس .اس[29] .1996
در این رساله، به تحول مفهومی « عقل » در فرهنگ اسلامی پرداخته شده است؛ و بر آنست که ، در قرن اول و دوم مفهوم عقل بر عنصر « أقبِل ، أدبِر» محصور می شده (S. Crow, 1996, pp. 3-27)، سپس در قرن سوم مفهوم نو افلاطونی «اولُّ ما خَلقَ الله » مطرح شده است، که آن را با « نور محمد (صلی الله علیه وآله وسلّم) » یکی معرفی کرده اند .(S. Crow, 1996, pp. 135-139) در این تحلیل برخی ابعاد وجود شناختی امامت ، نوعی اسطوره سازی و مقتبس از منابع فلسفی یونانی معرفی شده است .
2ـ « نخستین اصول فکری شیعه ،براساس منابع شیعی»[30] لیندا کلارک[31] ،1994
بر اساس ادعای این رساله ، سیستم فکری شیعه آن گونه که درست قبل از غیبت سامان یافته بود در میراث حدیثی منعکس شده است . اموری نظیر خلقت نوری، آفرینش طینت سجین و طینت علیین ، خلقت بهشت از نور ایشان ، تبدیل نور به پیامبر مطهر و معصوم ، تولد و اعجاز امام ؛ همگی در منابع این دوره وارد شده است (Clarke, 1994, pp. 23-74) در فصل سوم به علم موهوبی امام و کتب امامان توجه شده است (Clarke, 1994, pp. 120-138) جریان دائم علم امام از طرف خدا و علمی که شب و روز می رسد و نقش روح القدس در فصل چهارم مورد اشاره قرار گرفته است (Clarke, 1994, pp. 141-172) سپس به روایاتی که امام فرموده ما علم غیب نداریم، توجه شده است (Clarke, 1994, p. 173). در فصل بعد به روایات هدایت جامعه توجه شده است . روایاتی که می گویند نجات در گرو تسلیم است، و اخبار « حدیثنا صعبٌ مستصعبٌ » در فصل پنجم ایمان و نجات مؤمنان و ضرورت معرفت امام و مرگ جاهلی و اینکه بدون معرفت، عمل صالح بالا نمی رود بحث شده است . سپس به اهمیت ایمان و اینکه ایمان تمام عمل است؛ و عدم ایمان به امام کفر است، و ایمان مستقر و مستودع و درجات ایمان توجه شده است (Clarke, 1994, pp. 256-310).
در پی توصیف تصویر روایی مقامات امام ، مؤلف به الهیات و رویکرد کلامی توجه می کند . وی برآن است که این رویکرد که در قرون بعد شکل گرفته، رویکردی است که تدریجاً از تعصب و افراط به سمت جامعه بزرگ تر وگرایش خردورزانه حرکت کرده است . محدودیت و غیبت امامان منشأ این شد که شیعیان برای عقل سهم بیشتری در فهم کلمات امامان قائل شوند و به تدریج از قدری گری[32] خارج شوند (Clarke, 1994, pp. 382- 383). در این رساله ، گرچه رویکرد محقق در غالب آن توصیفی است، ولی در نهایت القاء می کند که این تلقی از امامت افراطی است .
3ـ « تصویر [حضرت] فاطمهBدر ادبیات رجالی مسلمین»[33] رکسانا علی[34] ، 1988
در سنت اسلامی مانند سایر سنت های دینی ، زنان مقدس، نسبتا کم هستند . در اسلام ، [حضرت] فاطمه Bدختر پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) یکی از این زنان استثنایی است . در قرن اخیر تألیفات و تحقیقاتی به شرح حال وی اختصاص یافته است . از طریق منابع متقدم اطلاعات کمی در مورد ایشان در دسترس است .
با توجه به این مقدمه ، هدف این رساله اینست که به کمک منابع متقدم ، زندگی [حضرت] فاطمه Bرا به عنوان یک شخص تاریخی مورد بررسی قرار دهد . در فصل اول ادعای رساله اینست که ، شواهد واقعی اندکی ، در مورد [حضرت] فاطمه Bوجود دارد و مدارک موجود هم محلّ مناقشه است (Ali, 1988, pp. 1-16). در فصل سوم به رشد سنت شرح حال نگاری توجه کرده ، که در آن از وی تصویر یک فرد مقدس ارائه می شود . رساله مدعی است ، این کار را شیعیان بیشتر دنبال می کنند (Ali, 1988, pp. 58-88) .
این رساله به راهنمایی دکتر پاول ای واکر کار شده است و دو مشاور از مؤسسه مطالعات اسماعیلی داشته ؛ دکتر جیمز موریس از شعبه پاریس و دونالد لیتل از مک گیل .
پایان نامه هایی بر اساس نظریه تحول اندیشه در اثر شرایط تاریخی :
1ـ « ولایت ، محبت وایمان تعریف مرزهای جامعه ی شیعه ی متقدم»[35] ماریا ماسی داکیک[36] ،2000
ابتدا مفهوم شناسی ولایت ونسبت آن با غدیر خم و مفهوم شناسی عداوت و برائت صورت گرفته است (Dakake, 2000, pp. 102-37) سپس نقش ولایت در توسعه ی نظریه شیعه متقدم بررسی شده است و تأثیر نهضت امام حسین (علیه السلام) در قبال بنی امیه مورد توجه قرار گرفته و جایگاه ولایت به عنوان یکی از پایه ها و دعائم اسلام توصیف شده است .
در فصل دیگری، به بحث تطبیقی میان افراد شیعه و غیر شیعه از حیث عضویت در جامعه ی دینی و مسأله ی نجات پرداخته و رابطه ی ولایت و ایمان را مورد توجه قرار داده است. (Dakake, 2000, pp. 173-244) در فصل دیگری به هویت شیعی توجه شده و اثر ولایت در ایمان و سلسله مراتب معنوی جامعه ی شیعی بررسی شده است و فرق میان ایمان و اسلام در این زمینه توصیف شده است و روشن شده چگونه تشیع مرزهای اعتقادی خودش را با غیر شیعه باز سازی کرده و هویت خویش را بر مدار ولایت در ادوار مختلف مثل اموی ها یا عباسیان تکامل بخشیده است (Dakake, 2000, pp. 246-315).
2ـ « بازخوانی تقسیم سنی شیعه در اسلام نخستین» [37] میشل، اف ، بوفانو[38] ، 2008
این رساله، تلاش کرده تا نشان دهد، در دو قرن نخست مرز روشنی میان شیعه و سنی وجود نداشته است ؛ و دسته بندیهای ناشی از اختلافات سیاسی اجتماعی و اقتصادی در طی قرون ، مرزها را تیره و تار نموده است . اموری نظیر سه دوره جنگ بزرگ داخلی در زمان امام علی (علیه السلام) و (P.Bufano, 2008, pp. 53-87) جنگهای داخلی در زمان یزید (P.Bufano, 2008, pp. 93-112) و نزاع بنی عباس و بنی امیه (P.Bufano, 2008, pp. 114-144) منجر به خط کشی های اجتماعی شده است .به بیان دیگر شیعه و سنی به مفهوم امروزی آن، محصول چند قرن تأملات کلامی فقهی است
3ـ « مفهوم علم امام نزد شیعه ی امامی و منابع عقاید دینی در دوره ی شکل گیری از هشام بن حکم تا کلینی»[39] تمیمه بیهوم دائو[40] ،1996
طبق ادعای این رساله، در شیعه ی متقدم امام به عنوان دریافت کننده ی علم الاهی مطرح نبوده و نقش او صرفاً قیّم قرآن بوده است . شواهد و مدارک مربوط به اصول فکری شیعه قبل از دورهی کلاسیک ،کمتر مورد بهره برداری قرار گرفته است . ادعا شده است که عقیده ی هشام بن حکم بنا بر توصیف نوبختی چنین بوده است (Daou, 1996, pp. 40-60) و هم چنین ادعا شده یونس بن عبدالرحمن و فضل بن شاذان با هشام هم عقیده بوده اند (Daou, 1996, pp. chp.3,4) شاید اینها را بتوان مدرسه ی پیش از غیبت امامیه برشمرد. (Daou, 1996, pp. 167-180) . در فصل ششم به تبیین این نکته می پردازد که کلینی در کافی اندیشه ی شیعه در مورد علم امام را در غیبت صغری منعکس می سازد (Daou, 1996, pp. 182-220).
پایان نامه هایی بر اساس نظریه اقتباس اندیشه از منابع بیرونی :
1ـ « مهدی گرایی در اسلام پیش از سال 260 ق و ارتباط آن با موعودگرایی زرتشتی ، یهودی و مسیحی»[41] محمد عثمان صالح[42] ،1976
در این رساله تلاش شده منشأ تفکر « مهدی» در اسلام تبیین شده و با اندیشه ی « مسیح» در زرتشت و یهود و مسیحیت مقایسه شود . شش فصل ابتدایی بر احادیث نبوی و قرآن و برخی آثار تاریخی متقدم متکی است . درفصل اول، به کاربرد مقدماتی و اصطلاحی واژه ی مهدی و ارتباطش با واژه ی مسیح پرداخته است . سپس به این پرداخته که نظریه ی، وصیت ، بر باور مهدی بودن علی بن ابیطالب (علیه السلام) مترتب شده است (Salih, 1974, pp. 13-35). در فصل بعد تحلیل مورخان مسلمان در باب تأثیر ظهور سبائیه در مهدی گرایی توجه شده است و سپس تحلیل دانشمندان غربی در این باب ذکر شده است. (Salih, 1974, pp. 36-58) . در فصل دیگری به وصف دابة الأرض در مورد علی (علیه السلام) و اندیشه ی رجعت پرداخته شده و عقیده به مهدویت محمدبن حنفیه را به عنوان مصداق دیگری از مهدی گرایی مطرح کرده است (Salih, 1974, pp. 107-150) و نقش کیسانیه در توسعه مهدی گرایی را در فصل بعد تبیین نموده است (Salih, 1974, pp. 155-170).
در فصل پنجم احادیث نبوی در توصیف دوران مهدی را ذکر کرده و تحلیل نموده که چگونه این احادیث مورد استفاده حکومتهایی مثل فاطمی ، اموی و عباسی قرار گرفته و آن را بر خودشان تطبیق داده اند . در فصل ششم نقش امام صادق (علیه السلام) در مهدویت شیعی اسماعیلی و موسوی که مبدء شیعه دوازده امامی است ، تبیین شده است (Salih, 1974, pp. 278-310).
در فصول بعدی موعودگرایی یهودی و مسیحی و ارتباطش با موعود گرایی زرتشتی مورد بحث قرار گرفته است . سپس به تأثیر اندیشه ی شبه مسیح یهودی متأخر بر مفهوم اسلامی مهدی پرداخته است . تأثیر باور متقدم مسیحی بر بازگشت مجدد مسیح در اندیشه ی فرجام شناختی مسلمانان نیز مورد تحلیل قرار گرفته است .
در مجموع نویسنده بر آنست که احادیث نبوی را در مورد مهدیfمشکوک تلقی کند و تحولات اندیشه ی مهدی گرایی را ناشی از جنگ قدرت و منازعات به ظاهر دینی قدرت طلبان بداند. محقق در این تحلیل به صورت روشنی تحت تأثیر استاد راهنمای خود مونتگمری وات می باشد .
با ذکر این رساله ها ، رویکردهای مختلف غربیان در موضوع امامت در قالب رساله های آکادمیک شان مورد بررسی اجمالی قرار گرفت. امیدوارم این مجمل موجب شناخت جدیدی برای مخاطبان و امامت پژوهان ، نسبت به رویکردهای غربیان به مسئله ی امامت و تشویق ایشان به تحقیق بیشتر در این زمینه ـ که امروزه به دلایل مختلف مورد توجه اکثر محافل علمی قرار گرفته است ـ باشد.
پی نوشت ها:
[1]* دانشجوی دکترای فلسفه دین
. به نظر می رسد هجوم غربیان به مطالعات شیعی در عین اینکه یک تهدید برای فرهنگ تشیع به حساب می آید ، اگر نسبت به آن با هشیاری مواجه شویم امکان تبدیل آن به یک فرصت تاریخی نیز وجود دارد. ( الویری , م . مطالعات اسلامی در غرب . فصل ششم)
[2]. نگارنده در حد مقدورات خود بیش از 70 تزدانشگاهی را مورد بررسی قرار داده و نمونه های مناسب آن در این مقاله معرفی شده است. در اینجا لازم است از همه دوستانی که در این امر نگارنده را مورد لطف قرار داده اند تشکر نمایم.
[3]. برای نمونه دو رساله ذیل معرفی می شود :
– Constructing lebanese shiite nationalism: transnationalism, shiism, and the
lebanese state[Theses] / auth. Shaery-Eisenlohr Roschanack. – Chicago : University of Chicago, 2005.
– Diaspora and transitional administration: shiite iraqi diaspora and the administration of post-saddam
[4]. Doctrine of Imamate in TwelverShi’ism
[5]. Shi’i Renaissance. A Case Study Of The Theosophical School Bahrain In The 7th-13th Century
[6]. استاد راهنمای این رساله پروفسور هرمان اندولت (Herman Landolt) بوده و در مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در شهر مونترال دفاع شده است.
[7]. Al-Qadi An-Numan And His Urjuza On The Imamate
[8]. استاد راهنمای این رساله پروفسور گرانبوم (Gustave E. Von Grunbum)بوده و در دانشگاه کالیفرنیا دفاع شده.
[9]. The Doctrine Of Mahdism In Imami Shi Ism
[10]. استاد راهنمای این رساله پروفسور ساوری (R. M. Savory) بوده و در دانشگاه تورنتو دفاع شده است.
[11]. ساشدینا خود از شیعیان امامی تانزانیا است و در باب تشیع و مهدویت از شهرت جهانی برخوردار است. وی بر اساس رساله ی دکترای خود ، کتابی تحت عنوان منجی اسلام : اعتقاد به امام مهدی در تشیع اثنی عشری (Islamic Messianism: The Idea Of Mahdi In Twelve Shiism) نوشت. البته وی در این رساله برخی نظرات تاریخی در باب امامت را مطرح کرده که محل مناقشه است. وی کتاب دادگستر جهان نوشته آقای ابراهیم امینی را نیز به انگلیسی ترجمه کرده است.
[12]. The Imam As Interpreter Of The Qur’an According To Al-Qasi Al-Numan
[13]. این رساله در مقطع فوق لیسانس تنظیم شده است واستاد راهنمای این رساله پروفسور هرمان لاندولت (Herman Landolt) بوده و در مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در شهر مونترال دفاع شده است. ضمنا این رساله از حمایت مرکز مطالعات اسماعیلی لندن بهره مند بوده است.
[14]. Necessity of Imama in TwelverShiism
[15]. این رساله در مقطع فوق لیسانس تنظیم شده است واستاد راهنمای این رساله دکتر چارلز آدامز (Charles J. Adams)بوده و در مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در شهر مونترال دفاع شده است.
[16]. the Role of Imam Baqir in Early Islam
[17]. این رساله به راهنمایی دکتر یان هاوارد (Ian K. A. Howard) در دانشگاه ادینبورگ دفاع شد. مؤلف تحقیق خود را با حمایت مؤسسه ی مطالعات اسماعیلی لندن تکمیل نموده و در سال 2000 آن را به چاپ رساند. متن انگلیسی کتاب در سال 1381 برنده ی جایزه کتاب سال ولایت در ایران شد و با ترجمه آقای بدره ای تحت عنوان نخستین اندیشه های شیعی نیز در همان سال توسط انتشارات فرزان منتشر گردید.
[18]. The Imami-Shi’i Movement In The Time Of Musa Al-Kazim And ‘Ali Al-Rida
[19]. این رساله به راهنمایی دکتر یان هاوارد (Ian K. A. Howard) در دانشگاه ادینبورگ دفاع شده است.
[20]. Politics and Theology of Imami Shi’a in Baghdad in the 5th-11th Century
[21]. این رساله به راهنمایی دکتر حامد الگار (Hamid Algar) در دانشگاه برکلی دفاع شده است.
[22]. Ali b. AbiTalib’s image in classical Persian and modern Indian Muslim poetry
[23]. این رساله به راهنمایی پروفسورآنه ماری شیمل (Annemarie Schimmel) در دانشگاه هاروارد دفاع شده است. در ضمن محقق در حمایت مالی آقا خان چهارم اسماعیلیه حضرت والا شاه کریم حسینی بوده است !
[24]. The Image Of Fatima In Classical Muslim Thought
[25]. این رساله به راهنمایی دکتر حسین مدرسی و مشاوره میشل کوک و جروم کلینتون تدوین و در دانشگاه پرینستون دفاع شده است.
[26]. Lady Of The Women Of The Worlds Exploring Shii Piety And Identity Through A Consideration Of Fatima Al-Zahra
[27]. این رساله در دانشگاه آریزونا و توسط دکتر اسکات لوکاس (Scott Lucas) هدایت شده است.
[28]. The Role Of Al-‘Aql In Early Islamic Wisdom With Reference To Imam Ja’far Al-Sadiq
[29]. این رساله در مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل مونترال تدوین شده است.
[30]. early doctrine of the shiah, according to the shii sources
[31]. استاد راهنمای این رساله پروفسور هرمان لاندولت (Herman Landolt) بوده و در مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در شهر مونترال دفاع شده است
[32]. predestinarianism
[33]. The images of Fatimah in Muslim biographical literature
[34]. این رساله در مقطع فوق لیسانس تنظیم شده است واستاد راهنمای این رساله دکتر پل واکر (Paul E. Walker) بوده و در مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل در شهر مونترال دفاع شده است.
[35]. Loyalty, Love And Faith:Defining The Boundaries Of the Early shiite Community
[36]. این رساله زیر نظر دکتر حسین مدرسی در دانشگاه پرینستون تدوین و دفاع شده است.
[37]. A Reconsideration Of The Sunni-Shi’a Divide In Early Islam
[38]. این رساله در دانشگاه کلمسون زیر نظر دکتر جیمز میلر (James A. Miller) تنظیم و دفاع شده است.
[39]. The ImamiShii Conception Of The Knowledge Of Imam And The Sources Of Religious Doctrine In The
Formative Period; From Hisham B. Al-Hakam (D. 179 A.H.)To Kulini (D. 329 A.H.)
[40]. این رساله زیر نظر دکتر جرالد هاوتینگ (Gerald Hawting) تحقیق و در دانشگاه لندن دفاع شده است
[41]. Mahdism In Islam Up To 260 A.H./874 A.D. And Its Relation To Zoroastrian. Jewish And Christian Messianism
[42]. این رساله به راهنمایی پروفسور مونتگمری وات (W. Montgomery Watt,) در دانشگاه ادینبورگ دفاع شده است.
منابع:
1. Ali, R. (1988). The images of fatimah in muslim biographical literature. Montreal: McGill University.
2. al-Oraibi, A. (1992). Shii renaissance a case study of the theosophical school of Bahrain in the 7th/13th century. Montreal: McGill niversity.
3. Bayhom, T. (1996). The imami shii conception of the knowledge of the imam and the sources of religious doctrine in the formative period: from hisham b. Al-hakam (D.179 A.H.) To kulini (D. 329 A.H.). London University.
4. Buyukkara, M. A. (1997). The Imami – shii movement in the time of: musa al-kazim and Ali al-rida. University of Edinburgh.
5. Clarke, L. G. (1994). early doctrine of the shiah, according to the shii sources. Montreal: Mcgill university.
6. Crow, D. S. (1996). The role of al-aql in early islamic wisdom with reference to imam jafar al-sadiq. Montreal: McGill University.
7. Dakake, M. M. (2000). Loyalty, Love and faith: defining the boundaries of the early shiite community. Candidacy: Princeton University.
8. Hassan Ali, A. (2007). Imamite rationalism in the buyid era. Montreal: McGill University.
9. Jafri, G. J. (2000). Constructing identities and religious meanings: ithna ashari shii women raised in the west. Toronto: York University.
10. Kadhim, A. K. (2006). Poli tics and Theology oflmamï Shta in Baghdad in the 5th/ llth Century. California.
11. Lalani, A. E. (1988). The role of imam muhammad al-baqir in earley islam. University of Ediburgh.
12. Mavani, H. (2005). Doctrine of imamate in twelver shi’ism traditional, theological, philosophical and mystical perspectives. Montreal: McGill University.
13. P.Bufano, M. (2008). A reconsideration of the sunni-shi’a divide in early islam. Clemson University.
14. Poonawala, I. (1970). Al-qadi an-numan (d. 363/974) and his hrjuza on the imamate.
15. Rafii Yunus, M. (1976). The necessity of imamah according to twelver-shiism with special reference to rajrid al-itigad of nasir al-din al-tusi. Montreal: McGill University.
16. Rahim, H. (1989). perfection manifested: ‘ali b. Abt talib ‘s image in classical persian and modern indian muslim poetry. Massachusetts: Harvard University.
17. Ruth E., R. (2008). Lady of the women of the worlds exploring shii piety and identity through a consideration of fatima al-zahra. University of Arizona.
18. Sachedina, A. A. (1975). The doctrine of mahdism in imami shiism. University of Toronto.
19. Salih, M. o. (1974). Mahdism in islam up to 260 A.H./874 A.D. And its relation to zoroastrian. Jewish and christian messianism. University of Bdinburgh.
20. shah, b. (1984). The imam as interpreter of the quran according to al-qadi al- numan (D.363/974). Montreal: McGill University.
21. Soufi, D. L. (1997). The image of fatima in classical muslim thought. Princeton University.
22. Thurlkill, M. F. (2001). Chosen among women: mary and fatima in early medieval Christianity and shiism. Indiana University.
23. الویری, م. (1381). مطالعات اسلامی در غرب. تهران: سمت.
24. توال, ف. (1382). ژئو پولیتیک شیعه. تهران: ویستار.
25. حسینی, غ. ا. (1387). شیعه پژوهی و شیعه پژوهان انگلیسی زبان.قم: مؤسسه شیعه شناسی.
26. خانبگی, ر. (1386). منبع شناسی شیعه (به زبان های اروپایی ) تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
27. زمانی, م. ح. (1388). آشنایی با استشراق و اسلام شناسی غربیان. قم: انتشارات بین المللی المصطفی.
