يكى از موضوعات ساختگى، كه برخى از مورّخان اسلامى، آگاهانه يا نا آگاهانه به نقل آن پرداخته اند، موضوع ازدواج ها و طلاق هاى متعدد حضرت امام حسن مجتبى (عليه السلام) است. بسيار جاى تأسف است كه اينان بدون بررسى صحّت و يا عدم صحّت اين گونه قضايا، آنها را در كتابهاى خود آورده اند.
همين كوتاهى ها موجب شد دشمنان اسلام و اهل بيتعليهم السلام براى انتقام گرفتن از اسلام، روى همين موضوع ساختگى، سخت پافشارى نموده و توهين و جسارت ها را از حد بگذرانند. وظيفه خود ديديم در برابر هتّاكي هاى نويسندگان مغرض، مانند «اكرم البستانى»، به بررسى اين موضوع از جنبه تاريخى بپردازيم.
امام حسن عليه السلام و تهمت طلاق
برخى از مورّخان نوشته اند كه امام حسن مجتبى عليه السلام پى در پى ازدواج مى كرد و طلاق مى داد. و اين كار آن قدر تكرار شد كه اميرمؤمنان عليه السلام به مردم كوفه فرمود: اى اهل كوفه! دخترانتان را به عقد حسن در نياوريد؛ چرا كه او فردى طلاق دهنده است. مردى از طايفه هَمْدان گفت: ما به او دختر مى دهيم؛ اگر خواست، نگه دارد واگر مايل نبود، طلاق دهد.1
اين سخن، تهمتى بيش نيست و از واقعيت به دور است؛ چرا كه اوّلاً: اين روايات هرگز با شأن و منزلت و مقام امام حسن مجتبى عليه السلام سازگار نيست. ثانياً: بيشتر اين نقل هاى تاريخى از سه مورّخ نقل شده است كه آن سه نيز كتاب هاى خود را زير سايه دولت هاى غاصب بنى عباس به رشته تحرير درآورده اند. ثالثاً: اين تهمت از سوى منصور عباسى براى خنثى سازى شورش حسنى ها طرح ريزى شده است.
ما نخست به نقل روايات و نقل هاى تاريخى پيرامون اين مسئله مى پردازيم و سپس پاسخ آنها را مى آوريم.
روايات پيرامون ازدواج هاى مكرّر امام حسن مجتبى عليه السلام سه دسته هستند:
دسته اوّل
در اين دسته از روايات فقط به نهى از ازدواج و علت آن اشاره شده است.
1. برقى در كتاب محاسن از حضرت صادق عليه السلام روايت كرده كه مردى خدمت اميرمؤمنان عليه السلام آمد و عرض كرد: آمده ام با تو درباره دخترم مشورت كنم؛ چرا كه فرزندانت: حسن و حسين و عبداللّه بن جعفر به خواستگارى او آمده اند. امام فرمود: «المستشار مؤتمن؛ بدان كه حسن، همسران خويش را طلاق مى دهد، دخترت را به ازدواج حسين درآور كه براى دخترت بهتر است.»2
2. كلينى به سند خود از عبداللّه بن سنان نقل كرده: امام صادقعليه السلام فرمود: روزى اميرمؤمنان عليه السلام بر فراز منبر، مردم كوفه را مخاطب قرار داده، فرمود: به فرزندم حسن زن ندهيد كه او مردى است طلاق دهنده. پس مردى از طايفه هَمْدان گفت: آرى! به خدا سوگند، دخترانمان را به ازدواج او درمى آوريم؛ چرا كه او فرزند رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم و اميرمؤمنان عليه السلام است؛ پس اگر خواست، نگه دارد و اگر مايل نبود، آنها را طلاق دهد.3
دسته دوم
در اين دسته از روايت ها اميرمؤمنان عليه السلام از ازدواج ها و طلاق هاى مكرّر امام حسن مجتبى عليه السلام سخت اظهار نگرانى كرده است.
1. بلاذرى از ابى صالح نقل كرده كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: آن قدر حسن عليه السلام زن گرفت و طلاق داد كه ترسيدم دشمنى ديگران را در پىداشته باشد.4
2. سيوطى از على عليه السلام نقل كرده: حسن عليه السلام ازدواج مى كرد و طلاق مى داد، به طورى كه بيم داشتم از قبايل و طوايف عداوت و دشمنى به ما برسد.5
3. ابوطالب مكّى مى نويسد: على عليه السلام از ازدواج هاى امام حسن عليه السلام دلتنگ مى شد و در سخنرانى خود مى فرمود: فرزندم حسن، زنان خويش را طلاق مى دهد؛ به او زن ندهيد.6
4. مجلسى از محمد بن عطيه نقل مى كند: اميرمؤمنان عليه السلام از طلاق زنان توسط امام حسن عليه السلام دلتنگ مى شد و از خانواده هاى آنها شرم و حيا مى كرد و مى فرمود: حسن بسيار طلاق مى دهد؛ به او زن ندهيد.7
دسته سوم
در دسته سوم به تعداد زن ها اشاره شده است؛ و ابن حجر، ابوطالب مكى، ابوالحسن مدائنى، كلينى، كفعمى، بلخى و ابن شهرآشوب به نقل آن پرداخت هاند و تعداد زنان امام حسن عليه السلام را چنين گفته اند:
1. كفعمى: شصت و چهار.8
2. ابوالحسن مدائنى: هفتاد.9
3. ابن حجر: نود.10
4. كلينى: پنجاه.11
5. بلخى: دويست.12
6. ابوطالب مكى: دويست و پنجاه.13
7. برخى نيز آوردهاند كه وى سيصد زن داشته است.14
8. همچنين نقل شده كه تعداد زن هاى امام به چهار صد زن رسيده است.15
پاسخ ما
الف – تنافى اين روايات با شخصيت امام
چنانچه گفته شد، اين كار با شأن و مقام امام حسن مجتبى عليه السلام هرگز سازگار نيست؛ زيرا چهر هاى كه قرآن و سنت و ساير معصومين عليهم السلام از امام حسن عليه السلام ترسيم كرده اند، با رواياتى كه نقل شده، قابل جمع نيست. قرآن در شأن و منزلت امام حسن عليه السلام و ساير اهل بيت عليهم السلام آيه «تطهير»16 و آيه «مودّت»17 را نازل فرموده است.
پيامبر درباره امام حسن عليه السلام مى فرمايد: «حسن و حسين سرور جوانان اهل بهشت هستند.»18 همچنين رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم در مورد امام حسن و امام حسين عليهما السلام فرمود: «هركس اين دو را دوست داشته باشد، من دوستش دارم و كسى را كه من دوست دارم، خدا نيز او را دوست خواهد داشت و كسى كه خدا او را دوست داشته باشد، در بهشت هاى پر نعمت وارد خواهد كرد.»19
ابن كثير دمشقى مى نويسد: اميرمؤمنان عليه السلام فرزند خود امام حسن عليه السلام را بسيار احترام و تعظيم مى كرد.20
امام حسين عليه السلام به خاطر احترام و عظمتى كه براى برادرش، امام حسن عليه السلام قائل بود، هرگز در حضورش سخن نمى گفت.21 در حين طواف، مردم براى اظهار ارادت به امام حسن و امام حسين عليهما السلام آن چنان به يكديگر فشار مى آوردند كه گاه ممكن بود به زير دست و پا بروند.22
گاهى امام حسن عليه السلام بر در خانه مى نشست، در چنين لحظاتى رفت و آمد مردم به جهت هيبتى كه او داشت، قطع مى شد.23
در حالات معنوى امام حسن عليه السلام آورده اند: به هنگام وضو، رخسارش دگرگون مى شد و در پاسخ پرسش كنندگان مى فرمود: «حقّ على كلّ من وقف بين يدى ربّ العرش ان يصفر لونه و يرتعد فرائصه24؛ شايسته است كسى كه در برابر پروردگار مى ايستد، رنگش زرد گردد و لرزه بر اندامش بيفتد.»
حال سؤال ما اين است:
1. آن امام معصومى كه براى حضور در برابر خالق يكتا، آن چنان لرزه بر اندامش مى افتد، چگونه حاضر مى شود خدا را به وسيله چهار صد مرتبه طلاق دادن – كه مبغوض ترين عمل حلال در نزد خداوند شمرده مى شود – از خود برنجاند؟
2. روايات بر فرض صحّت، در زمانى صادر شده است كه اميرمؤمنان عليه السلام در كوفه بوده اند، كه اگر تعداد روزهاى حضور آن حضرت را در كوفه با حذف روزهاى جنگ جمل، صفين و نهروان و پيامدهاى آن حساب كنيم، به يقين دروغ بودن اين اتهام آشكار خواهد شد؛ چرا كه آن فرصت بسيار كم و پردردسر گنجايش چنين مدعايى را نداشته است. اگر زمان هريك از ازدواج ها تا طلاق را در نظر بگيريد و اينكه بيشتر از چهار زن دائم، جايز نبوده و نيز لحاظ شرايط فقهى طلاق دادن، خود به دروغ بودن اين روايات گواهى خواهيد داد.
3. آيا نهى امام على عليه السلام، نهى از منكر بود يا نهى از حلال؟ در هر دو صورت، هيچ كدام درست نيست؛ زيرا به شهادت آيه «تطهير»، هرگز فعل قبيح و منكر از امام معصوم مشاهده نمى شود تا مورد نهى قرار گيرد. نهى از حلال هم نمى تواند باشد؛ زيرا در كدام شريعت از حلال نهى شده كه در اسلام چنين باشد؟!
4. آيا نهى امير مؤمنان عليه السلام با مقدمه بوده يا بدون مقدمه؟ اگر بدون مقدمه و يادآورى بوده، كه چنين سخنى با مقام والاى اميرمؤمنان عليه السلام سازگار نيست كه آن حضرت بدون يادآورى قبلى، آبروى فرزند خود را بريزد! و اگر پس از يادآورى بوده، ولى امام حسن عليه السلام زيربار نرفته، مى گوييم اين هم با شخصيت والاى امام حسن مجتبى عليه السلام سازگار نبوده است كه اين گونه پدر و امام خويش را در تنگنا و مشكل قرار دهد.
5. آيا باور مى كنيد امام حسن مجتبى عليه السلام با آن شأن و منزلت، اسباب شرمندگى پدر خويش را فراهم آورد تا جايى كه حضرت دلتنگ شده و از خانواده ها شرم و حيا كند، و يا از بيم دشمنى طوايف و قبايل كوفه نسبت به آنها رنج برد؟!
طبق نقل ابن عساكر، از سويد بن غفله نقل شده: يكى از همسران امام حسن عليه السلام كه از طايفه خشعم بود؛ پس از شهادت اميرمؤمنان عليه السلام و بيعت با امام حسن عليه السلام به ايشان تبريك گفت. امام به وى فرمود: تو خوشحالى و شماتت خود را به كشته شدن اميرمؤمنان عليه السلام اظهار كردى. من تو را سه طلاقه كردم. آن زن گفت: به خدا سوگند! قصد من اين نبود. و پس از پايان عده اش از خانه امام خارج شد.
امام مبلغ باقى مانده از مهرش را به اضافه بيست هزار درهم برايش فرستاد. آن زن گفت: متاع كمى است كه از دوستى جدا شده به من مى رسد. وقتى كه سخن آن زن را به امام گفتند، حضرت گريه كرد و فرمود: اگر نبود كه از پدرم، از جدّم شنيدهام كه مى فرمود: «كسى كه همسر خود را سه طلاقه دهد، تا آن زن شوهر ديگرى انتخاب نكند، بر شوهر اوّل حلال نمى گردد؛ مراجعت مى كردم.»25
دليل نخست بر مجهول و ساختگى بودن اين روايت، اين است كه امام حسن عليه السلام بدون هيچ مقدمه اى و بدون آن كه كوچكترين توجهى به قصد و هدف زن داشته باشد، برآشفته و همسر خويش را به خاطر تهنيتى، طلاق مى دهد؛ كه اين حركت، از يك انسان غير معصوم بعيد است، چه رسد به امام معصوم.
ثانياً: از نظر فقه اهل بيت، طلاق بايد در حضور دو شاهد عادل صورت گيرد؛ در حالى كه هيچ يك از اين مسائل رعايت نشده؛ حال چگونه امام كارى بر خلاف نظر خويش انجام داده است.
ثالثاً: اگر طلاق به خاطر اظهار دشمنى و شماتت بوده، به چه علت براى او بيست هزار درهم اضافه بر مهر خويش مى فرستد؟
و رابعاً اينكه طبق اين نقل، امام در يك مجلس همسر خويش را سه طلاقه كرده است؛ در حالى كه اين طلاق نه فقط در مذهب اهلبيت عليهم السلام، بلكه در زمان رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و ابوبكر و دو سال پس از خلافت عمر نيز، يك طلاق به حساب مى آمد.26
با اين بيان، امام مى توانسته پس از طلاق برگردد، چون طلاق اوّل بود و پس از طلاق اول، زن مطلقه رجعيه است و مرد در حال عدّه مى تواند به زن خود رجوع كند. همچنين حضرت پس از پايان عدّه نيز مى توانست بدون آن كه زن شوهر ديگرى كند، او را به عقد خويش در آورد.
آرى! فرمايش رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم مربوط به زمانى است كه سه مرتبه طلاق صورت گرفته و مرد پس از آن رجوع كرده باشد. اينجا است كه زن مى بايد شوهر ديگرى انتخاب كند. از آنجا كه متن روايت ابن عساكر از اضطراب كامل برخوردار است، ديگر نيازى به بررسى سندى ندارد.
ب – بررسى اسناد
1. بيشتر مورّخان اين نقل تاريخى را يا بدون سند آورده اند و يا آن را به ابوالحسن مدائنى و محمد بن عمر واقدى و ابوطالب مكّى رسانده اند كه در هردو صورت، داراى اشكال است. مثلاً ابن عساكر مى نويسد: وروى محمد بن سيرين…27؛ ميرخواند شافعى آورده است: نقل است كه… 28؛ سيوطى مى گويد: كان الحسن يتزوج…29 ابوطالب مكّى مى نويسد: انّه تزوّج…30؛ سبط بن الجوزى آورده است: و فى رواية انّه تزوّج…31؛ ابوالحسن مدائنى آورده است: كان الحسن كثيرالتزويج.32
تمامى اين نقل ها، مرسل است و به آنانى كه به اين سه مورّخ اعتماد كرده اند، بايد گفت: اين سه مورّخ نيز اين جريان را بدون سند نقل كرده اند. چنانچه از مدائنى و مكّى نقل كرديم. بدين جهت مى گوييم داستان تعداد زنان امام حسن عليه السلام و ماجراى طلاق آنها، فاقد هرگونه ارزش و اعتبار است.
2. بسيارى، اين سه مورّخ را ضعيف شمرده و ردّ كرده اند. از ميان آنها مى توان به ذهبى،33، عسقلانى34، ابن الجوزى35، عماد حنبلى36، رازى37، ابن الاثير جزرى38، زركلى39، علامه امينى40، سيدمحسن امين41، هاشم معروف الحسنى42 و… اشاره كرد.
3. هريك از اين سه مورّخ از مشايخى روايت نقل كردهاند كه يا جزو هواداران بنى اميه بوده اند و يا ضعيف و مجهول هستند. مثلاً مدائنى از عوانه نقل مى كند، در حالى كه عوانه به نفع بنى اميه جعل حديث مى كرده43 و برخى از مشايخ او همانند جعفر بن هلال44، عاصم بن سليمان احول45 و ابن عثمان46، ضعيف يا مجهول هستند. طبق گفته يحيى بن معين: حديث واقدى از مدني ها، از شيوخ مجهول برخوردار است.47
هاشم معروف الحسنى مىنويسد: مدائنى، معاصر عباسى ها و از جمله كسانى است كه متهم به دروغگويى و جعل حديث است.
در «ميزان الاعتدال» ذهبى آمده است: مسلم در صحيح خود از نقل روايت از وى خود دارى كرده و ابن عدى او را ضعيف دانسته و اصمعى به او گفته: به خدا سوگند كه چيزى از اسلام در تو نمانده است… صاحب «لسان الميزان» گفته است: او از غلامان عبدالرحمن بن سمرة بن حبيب اموى بوده است. به علاوه بيشتر روايات او از نوع مراسيل است.
اينها همه گواه بر آن است كه روايت هفتاد همسر را – كه جز مدائنى كسى آن را نقل نكرده – از جعليات قدرتمندان و دشمنان علوي ها است…48
اما روايت كلينى كه در دسته اوّل آمده، در سندش حميد بن زياد و حسن بن محمد بن سماعة ديده مى شوند، كه واقفى هستند.49
علامه حلّى درباره حميد بن زياد مىگويد: در نزد من، زمانى روايت او مورد قبول است كه معارضى نداشته باشد.50
علامه مجلسى ضمن مؤثق شمردن حديث، چنين توجيه كرده است كه: شايد غرض امام از اين سخن، استعلام حال آنها يعنى مراتب ايمانشان بوده است؛ نه اينكه فرزند خويش را كه معصوم و تأييد شده از سوى پروردگار بود، مورد نكوهش قرار داده باشد.51
اما با توجه به واقفى بودن برخى از راويان و فرمايش علامه حلى – كه روايت او در صورتى كه معارضى نداشته باشد، مورد قبول است – به نظر مىرسد كه اين روايت حجّيتى ندارد؛ اگرچه علامه مجلسى به توجيه آن برخاسته است.
و اما روايت كافى از ابن ابىالعلاء كه در دسته سوم قرار گرفته است؛ علامه مجلسى اين حديث را مجهول مى داند.52
پاسخ ما به روايت برقى در محاسن نيز، اين است كه: اگرچه خود احمد بن ابى عبداللّه برقى توثيق شده، اما وى بيشترِ روايات را از ضُعفا نقل كرده است.53
پايه گذار شبهه
دلائل و شواهد موجود به خوبى نشان مى دهد كه تا پيش از منصور عباسى چنين افترايى در كتاب ها نبوده است و اين منصور بود كه براى خنثى سازى شورش هاى علوى و حركت هاى ضدّ حكومتى نوادگان امام حسن مجتبى عليه السلام اين تهمت و شبهه را عليه امام پايه گذارى كرد.
وى كه از اين شورش ها سخت به وحشت افتاده بود، براى رفع نگرانى خود، هيچ حربهاى را بهتر از لكه دار كردن چهره پاك و معصوم امام حسن عليه السلام نديد. وى پس از دستگيرى عبداللّه بن حسن كه عليه ظلم و جور قيام كرده بود، در برابر بسيارى از مردم به سخنرانى پرداخت و على بن ابى طالب و امام حسن عليهما السلام و همه فرزندان ابىطالب را مورد دشنام و افترا و ناسزاگويى قرار داد و از جمله گفت: به خدايى كه جز او نيست، فرزندان ابى طالب را در خلافت تنها گذارديم و هيچ كارى به كارشان نداشتيم؛ در آغاز على بن ابى طالب بدان پرداخت… و پس از وى، حسن بن على برخاست… معاويه با نيرنگ به او وعده داد تا وليعهدش كند، بدين ترتيب او را بركنار ساخت و همه چيزِ وى را گرفت. حسن بن على نيز همه كارها را به معاويه واگذارد و به زنان روى آورد؛ او امروز با يكى ازدواج مىكرد و فردا ديگرى را طلاق مى داد و همچنان بدين كار مشغول بود تا اينكه در بسترش مرد…54
استاد، هاشم معروف در ردّ اين تهمت ناجوانمردانه مى نويسد: و اما روايت هفتاد و نود و از اين قبيل رواياتى كه او را زن باره توصيف مى كنند و اينكه پدرش مى گفت: به فرزندم حسن زن ندهيد كه او زن باره است؛ اين روايات آن چنان كه از اسنادشان بر مى آيد، منبعى جز مدائنى و امثال دروغگوى او ندارد. مدائنى و واقدى و ديگر مورّخان پيشين، تاريخ را در سايه حكومت هايى نوشته اند كه با اهلبيتعليهم السلام سر دشمنى داشتند، و از هر وسيله اى براى خدشه دار كردن واقعيت هاى آنها و ضربه زدن به ايشان فروگذار نمى كردند. حكام دولت عباسى نيز در تعصّب و پليدى نيّت، دست كمى از اسلاف اموى خود نداشتند. عباسى ها در جعل احاديث عليه «علوي ها» با اموي ها هم دست بودند، به ويژه نسبت به حسني ها كينه خاصّى مى ورزيدند، چون بيشتر آنهايى كه عليه ستم سر به شورش برمى داشتند؛ از فرزندان و نوادگان امام حسن عليه السلام بودند.55
واقعيت چيست؟
آنچه كه تاكنون گفته شد، پاسخ به اتهاماتى بود كه درباره ازدواج ها و طلاق هاى متعدد امام حسن عليه السلام طرح ريزى شده بود.
واقعيت اين است كه امام در طول عمر، بيشتر از هشت يا ده56 همسر نداشته كه تعدادى از اين همسران كنيز بوده اند. داشتن اين تعداد همسر در آن زمان براى قاطبه مردم، امرى طبيعى بوده است؛ بلكه برخى تعداد همسرانشان بيش از اين بوده، در حالى كه كسى متعرض آنان نشده است. حال چه شد كه در بين اين مردم، فقط امام حسن عليه السلام مورد حملات بي شرمانه دشمنان قرار گرفت؟ آيا نمى شود حدس زد اين رقم بسيار بزرگ، نشانه ساختگى بودن اين احاديث است؟
چرا ابوطالب مكّى كه تعداد زن هاى امام حسن عليه السلام را به 250 مى رساند، جز چند نفر از آنها نام نمى برد؟ چرا مورخّان كه به تبعيت از ابوالحسن مدائنى و واقدى و مكّى تعداد زنان امام را بيش از هشت تن ذكر كرده اند، بيشترين آمارى كه براى فرزندان امام دادهاند، بيش از سى و يك فرزند نيست؟57
اينك از ابوطالب مكّى بايد پرسيد: اگر امام چهارصد همسر داشته پس چرا بيش از سى و يك فرزند نداشت؟ آيا همه آن زنان عقيم و نازا بودند؟ آيا امام رغبتى به فرزند نداشت و يا از پرداخت نفقه و هزينه زندگى و تأمين معاش آنها عاجز بوده است؟
پی نوشت ها
1. كافى، ج 6، ص 56.
2. محاسن برقى، ج 2، ص 601؛ منتخب التواريخ، ص 190.
3. كافى، ج 6، ص 56؛ بحارالانوار، ج 44، ص 172.
4. انساب الاشراف، ج 3، ص 25.
5. تاريخ الخلفاء، ص 191.
6. وكان على(ع) يضجر من ذلك فكان يقول فى خطبته ان الحسن مطلاق فلاتنكحوه (بحارالانوار، ج 44، ص 169.)
7. همان، ص ؟
8. چهارده معصوم (زندگانى امام حسن(ع))، ص 553.
9. بحارالانوار، ج 44، ص 173.
10. الصواعق المحرقه، ص 139.
11. كافى، ج 6، ص 56.
12. البدء و التاريخ، ج 5، ص 74.
13. مناقب آل ابىطالب، ج 4، ص 30.
14. همان.
15. چهارده معصوم، ص 553، به نقل از قوت القلوب.
16. الصواعق المحرقه، ص 143؛ سنن بيهقى، ج 2، ص 149.
17. الدرالمنثور، ج 7،ص 7.
18. الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنة، (مستدرك حاكم، ج 3، ص 167؛ مسند احمد، ج 3، ص 2.)
19. من احبهما احببته و من احببته احبه اللّه و من احبه اللّه أدخله جنات النعيم…(اخبار اصبهان، ج 1، ص 56.)
20. البداية و النهاية، ج 7، ص 37.
21. مناقب آل ابىطالب، ج 3، ص 401.
22. البداية و النهاية، ج 7، ص 37.
23. الامام المجتبى(ع)، ص 10.
24. همان، ص 86.
25. تاريخ دمشق، (حياة الامام الحسن(ع))، ص 154.
26. نيل الاوطار، ج 6، ص 230؛ من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 320.
27. تاريخ دمشق، (ترجمه امام حسن(ع))، ص 155.
28. روضةالصفا، ج 3، ص 20.
29. تاريخ الخلفاء، ص 191.
30. بحارالانوار، ج 44، ص 169.
31. تذكرةالخواص، ص 121.
32. بحارالانوار، ج 44، ص 173.
33. ميزان الاعتدال، ج 3، ص 107.
34. لسان الميزان، ج 4، ص 386.
35. المنتظم، ج 7، ص 189.
36. شذرات الذهب، ج 3، ص 120.
37. الجرح والتعديل، ج 4، ص 21.
38. الكامل فىالتاريخ، ج 9، ص 44.
39. الأعلام، ج 7، ص 160.
40. الغدير، ج 5، ص 290.
41. اعيان الشيعه، ج 46، ص 172.
42. سيرةالائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 620.
43. لسان الميزان، ج 4، ص 386.
44. ميزان الاعتدال، ج 1، ص 430.
45. همان، ج 4، ص 350.
46. همان، ج 6، ص 198.
47. تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 348.
48. زندگى دوازده امام، ج 1، ص 604.
49. جامع الرواة، ج 1، ص 225 و 284.
50. الخلاصة، ص ؟
51. مرآةالعقول، ج 21، ص 96.
52. همان.
53. الخلاصة، ص ؟
54. سيرةالائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 618.
55. زندگى دوازده امام، ج 1، ص 602.
56. صلح الحسن(ع)، ص 25.
57. بين مورّخين اختلاف است، از هفت فرزند گفته شده تا سى و يك فرزند. رجوع شود به البدء و التاريخ، ج 5، ص 74؛ الفصول المهمه، ص 166؛ بحارالانوار، ج 44، ص 168؛ كشف الغمه، ج 2، ص 152؛ اعلام الورى، ص 213؛ ناسخ التواريخ، جلد امام حسن(ع)، ص 270؛ تذكرة الخواص، ص 212؛ نورالابصار، ص 136؛ ذخائرالعقبى، ص 143؛ تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 228.
منبع: فرهنگ كوثر ، بهار 1381، شماره 53.
