در این نوشتار برآنیم تا شعار «الرضا من آل محمد» را بررسی کنیم؛ شعاری که عباسیان با تکیه بر آن توانستند بسیاری از بنی هاشم و شیعیان آنان ـ به ویژه ایرانیان ـ را با خود همراه کرده و مدتها چهره واقعی خود را در پشت آن پنهان سازند.
این بررسی، در چهار محور الرضا در لغت عرب، الرضا در عرف مسلمانان در دو قرن نخست هجری، الرضا در دعوت عباسی و الرضا نزد دعوت شدگان تقدیم میگردد.
کلمات کلیدی :الرضا، الرضا من آل محمد، دعوتگران، دعوت شدگان و سازمان دعوت
الرضا در لغت عرب
الرضا اسم از رَضِیَ یَرضی است. الرضا مصدر است و بهعنوان وصف و به معنای اسم مفعول میآید. گفته میشود: رجل رِضیً ای مرضیٌّ عنه: مرد پسندیده شده؛ رَضِیَ الشیء، رَضِیَ بالشیء و رضی عنه، فالشیء مرضوٌّ و مرضیٌّ ای اختاره و قنع به، یعنی آنرا انتخاب کرد و به آن قانع شد، شیء موردپسند است.
در کاربرد الرضا، مفرد، مثنّی و جمع و نیز مذکر و مؤنث یکسان است؛ گفته میشود: هو رِضیً، هم رضیً. و نیز: رضیت الشیء و ارتضیته، فهو مرضی؛ آن چیز راپسندیدم، پس آن پسندیده است. و رضیه لذلک الأمر فهو مرضوّ و مرضیّ:(1) او را برای آن کار پسندید، پس او پسندیده است. در قرآن، در آیه 100 سوره توبه آمده است: «لقد رضیاللّه عن المؤمنین» خداوند از مؤمنین راضی شده است و نیز در سوره مجادله آیه 22: «و رضیت لکم الأسلام دیناً» اسلام را دین شما پسندیدم و در سوره مائده آیه 119: «رضی اللّه عنهم و رضوا عنه.»
الرضا در عرف مسلمانان صدر اسلام
کسی که این کلمه را در متون اسلامی جستجو میکند، به این نکته برمیخورد که «الرضا» بیشتر در موارد اختلاف بهکار برده میشده است؛ یعنی هرجا مسلمانان اختلاف میکردهاند، برای حل مشکل و رفع اختلاف «الرضا» پیشنهاد میشده است. از بررسی موارد کاربرد «الرضا» نتیجه گرفته میشود که «الرضا» یعنی «من اجتمعت علیه الامة: کسی که امّت بر او گرد آیند.» پس میتوان گفت که «الرضا» مترادف «الجماعة» است؛ الرضا یعنی کسی که گروه تصمیم گیرنده، یا اهل حل و عقد (خبرگان) یا اکثریت انتخابکنندگان، او را انتخاب کرده و پسندیده باشند. خلاصه، «الرضا» یعنی «منتخب» و «برگزیده.» اینک نمونهای چند از موارد کاربرد این کلمه را بررسی میکنیم:
پس از کشته شدن عثمان و فرار امویان از مدینه، مصریان به اهل مدینه گفتند: «انتم اهل الشوری و انتم تعتقدون الامامة فانظروا رجلاً تنصبونه و نحن لکم تبع، فقال الجمهور:
علی بن ابیطالب، نحن به راضون: شما اهل شورا هستید و امام را شما بر میگزینید. پس با مشورت، مردی را برگزینید که ما پیرو شما هستیم! پس عموم مردم گفتند: ما علی بن ابیطالب را برگزیدیم و به او راضی هستیم.»(2)
پس از مرگ عثمان، اصحاب پیغمبر نزد علی(ع) رفتند و گفتند: این مرد کشته شد و مردم ناگزیر باید رهبری داشته باشند! علی(ع) فرمود: «أَوَ تکون شوری؟» قالوا: «انت لنا رِضیً»(3) قال: «فالمسجد، إذاً یکون عن رضیً من الناس»(4) فرمود: آیا شورا تشکیل شده است؟ گفتند: تو برگزیده ما هستی. فرمود: پس (باید بیعت) در مسجد و با رضایت (انتخاب) مردم باشد.
در همان واقعه، علی(ع) در پاسخ خواستاران بیعت فرمود: «ان کان لابّد من ذلک، ففی المسجد، فأنّ بیعتی لا تکون خَفْیاً و لا تکون الا عن رضی المسلمین و فی ملأٍ و جماعة:(5) اگر ناگزیر باید با من بیعت شود، باید در مسجد باشد. بیعت من پنهانی نیست و جز با رضایت مسلمانان و در جمع مردم انجام نمیشود.»
پس از اصرار مردم بر بیعت با علی(ع) و سپری شدن مهلت، علی(ع) بر منبر رفت و فرمود: «یا ایها الناس، عن ملأٍ و اذن، انّ هذا أمرکم لیس لأحد فیه حق، الاّ من رضیتم و امّرتم، و قد افترقنا بالأمس علی أمر، فان شئتم، قعدت لکم، و الا فلا احد علی أحد:(6) ای مردم، همه حاضرید و اجازه میدهید، این حکومت شما است و هیچکس را در آن حقی نیست جز کسی را که شما برگزینید و امارت دهید. ما دیروز با توافق بر امری از هم جدا شدیم، اگر امروز باز بر رأی خود هستید، حکومت شما را عهدهدار شوم، و اگر نیستید، هیچکس را بر دیگری حقی نیست!»
در روزهای محاصره بیت عثمان، وی از علی(ع) خواست تا شورشیان را ـ که قصد کشتن وی را داشتند ـ برگرداند. علی(ع) پس از بررسی اوضاع به او نوشت: «الناس الی عدلک احوج منهم الی قتلک، و انی لأری قوماً لا یرضون الا بالرضا:(7) مردم، به عدالت تو بیش از
کشتنت نیازمندند، من گروهی را میبینم که جز به «الرضا» ـ کسی که مورد قبول همه باشد ـ رضایت نمیدهند.»
در همان واقعه، علی(ع) در پاسخ خواستاران بیعت فرمود: «لیس ذلک الیکم انّما هو لأهل الشوری و اهل بدر، فمن «رضی به» اهل الشوری و اهل بدر فهو الخلیفة:(8) انتخاب خلیفه، حقّ شما نیست. این کار منحصر به اهل شورا و اصحاب بدر است، هرکس را که آنها برگزیدند خلیفه است.»
در مراسم بیعت با علی(ع)، «طلحه» ضمن سخنانی گفت: «… ان اللّه قد رضی لکم الشوری، فأذهب بها الهوی، قد تشاورنا «فرضینا» علیاً فبایعوه:(9) ای مردم، خداوند شورا را برای شما پسندیده است و با آن خواسته دل را از بین برده است. ما مشورت کردیم و علی را برگزیدیم، با وی بیعت کنید!»
در جنگ جمل، طلحه به علی(ع) گفت: «فاعتزل هذا الأمر و نجعله شوری بین المسلمین، فأن «رضوا» بک، دخلتَ فیما دخله الناس. و ان «رضوا» غیرک کنت رجلاً من المسلمین:(10) از حکومت کناره بگیر تا آنرا شورا قرار دهیم. اگر تو را برگزیدند، در کاری وارد شدهای که همه مسلمانان وارد شده‌اند، و اگر دیگری را انتخاب کردند، تو هم مردی از مسلمانان هستی!» کنایه از اینکه تو هم چون دیگران به انتخاب شورا راضی باش.
پس از آنکه معاویه به حکومت دست یافت، روزی بنیهاشم را گرد آورد و گفت: «ألا تحدّثونی عن ادعائکم الخلافة دون قریش، بم تکون لکم؟ «أبالرضا» بکم؟ أم بالأجتماع علیکم دون القرابة؟ أم بالقرابة دون الجماعة؟ أم بهما جمیعاً؟ فإن کان هذا الأمر «بالرضا» والجماعة، دون القرابة، فلا أری القرابة أثبتت حقاً و لا أسسّت ملکاً، و ان کان بالقرابة دون الجماعة و «الرضا» فما منع العباس عمّ النبّی و وارثه و ساقی الحجیج و ضامن الأیتام أن یطلبها … ، و ان کانت الخلافة «بالرضا» والجماعة والقرابة جمیعاً، فأن القرابة خصلة من خصال الأمامة، لا تکون الأمامة بها وحدها، و أنتم تدّعونها بها وحدها، ولکنّا نقول: أحق
قریش بها من بسط الناس ایدیهم الیه بالبیعة، و نقلوا اقدامهم الیه للرغبة … : ای بنیهاشم، شما ادّعا دارید که خلافت حق اختصاصی شما است و از آن دیگر قریشیان نیست. آیا درباره این ادّعایتان با من سخن نمیگویید؟ به چه دلیل خلافت از آن شما است؟ آیا به دلیل رضایت (انتخاب) مردم و گرد آمدن آنان بر شما است (و به خویشاوندی نیست) یا به خویشاوندی است و نه به اجتماع مردم؟ یا به هر دو است (هم به رضایت و اجتماع مردم است و هم به خویشاوندی)؟ اگر حق خلافت به رضایت و اجتماع مردم است و به خویشاوندی نیست، که در این صورت خویشاوندی نه حقّی را ثابت میکند و نه حکومتی را بنیان میگذارد! و اگر حق خلافت به خویشاوندی است و به گرد آمدن مردم و رضایت آنان نیست، پس چه چیزی عباس عموی پیامبر(ص)، و وارث او و ساقی حاجیان و سرپرست یتیمان و … را از مطالبه آن بازداشت؟ و اگر خلافت هم به رضایت و گرد آمدن مردم است و هم به خویشاوندی، در این صورت خویشاوندی یکی از شرایط امامت است و امامت تنها به خویشاوندی نیست. شما تنها به سبب خویشاوندی ادعای خلافت دارید، ولی ما میگوییم که سزاوارترین قریش به خلافت کسی است که مردم با او بیعت کنند و با شوق به سوی او روند … .»
ابن عباس در پاسخ معاویه گفت: «ندّعی هذا الأمر بحقّ من لولا حقّه لم تقعد مقعدک هذا، و نقول: کان ترک الناس أن یرضوا بنا و یجتمعوا علینا، حقاً ضیّعوه و حظّاً حرموه …:(11) ما خلافت را به حق کسی (پیامبر (ص) ) ادّعا میکنیم که اگر حق او نبود، اکنون تو بر این جایگاه ننشسته بودی، و میگوییم: اینکه مردم از انتخاب ما و گرد آمدن بر ما سرباز زدند، حقی بود که پایمال کردند و بهرهای بود که از آن محروم شدند … .»
گفتنی است که در این متن، همهجا واژه «الرضا» مترادف واژه«الجماعة» آمده است.
آنگاه که «عبداللّه بن زبیر» از «محمد بن حنفیّه» و «عبداللّه بن عباس» خواست تا با او بیعت کنند، در پاسخ گفتند: «انا لا نبایع الا من اجتمعت علیه الامّة، فاذا اجتمعت علیک الأمّة بایعناک …:(12) ما جز با کسی که امّت بر او گرد آمده باشد، بیعت نمیکنیم. هرگاه امّت بر تو
گرد آمدند، با تو بیعت خواهیم کرد … .»
پس از مرگ «یزید بن معاویه»، «سلم بن زیاد» (والی خراسان) سپاه خراسان را به بیعت با «منتخب» و «الرضا» فرا خواند: «… و دعا الناس الی البیعة علی الرضا حتی یستقیم امر الناس علی خلیفة فبایعوه.»(13)
پس از مرگ یزید بن معاویه و فرار «عبیداللّه بن زیاد» از عراق، مردم بصره خواستند برای خود امیری برگزینند. سران آنها «قیس بن الهیثم السُّلَمی» و «نعمان بن سفیان راسبی» بودند. قیس به انتخاب نعمان رضایت داد و گفت: «قد رضیت بمن رضی به النعمان و سماه لکم.» و نعمان از قیس و مردم بر «الرضا» (منتخب) پیمان گرفت: «… و أخذ علی قیس و علی الناس العهود بالرضا.»(14)
در قیام مختار، شیعیان بر او گرد آمده و به او رضایت دادند: «… واتّفقوا علی الرضا به.»(15)
در قیام توابین، «رفاعة بن شداد»، پس از «مسیب»، رشته کلام را به دست گرفت و گفت: «ولّوا أمرکم رجلاً تفزعون الیه و تحفّون برایته و قد رأینا مثل الذی رأیت، فأن تکن انت ذلک الرجل، تکن عندنا مرضیاً … : فرماندهیتان را به مردی بسپارید که در سختیها به او پناه برده و بر پرچمش گرد آیید! رأی ما چون رأی تو است. اگر تو آن مردی، نزد ما برگزیدهای (پسندیدهای)… .»
هنگامی که «مصعب بن زبیر» با «عبدالملک بن مروان» به پیکار بود، «مهلب بن أبی صفره» و یارانش، از طرف «عبداللّه بن زبیر» در خوزستان با خوارج میجنگیدند. چون مصعب کشته شد، مهلب و یارانش با عبدالملک بیعت کردند. خوارج چون چنین دیدند فریاد برآوردند کهای دشمنان خدا، دیروز در دنیا و آخرت از او بیزاری میجستید و او امروز که امیر شما را کشته، امامتان شده است!؟ کدام گمراه و کدام راه یافته است؟!.» سپاهیان مهلب پاسخ دادند: «یا اعداء اللّه، رضینا بذالک، اذ کان یلی امورنا و نرضی بهذا کما کنا رضینا بذاک:(16) ای
دشمنان خدا! به مصعب راضی بودیم چون امیر ما بود، و اکنون به عبدالملک رضایت داریم، چنانکه به مصعب رضایت داشتیم.»
در پیکار «هرثمة بن أعین» با «ابوالسرایا»، چون عرصه بر هرثمه تنگ شد، فریاد برآورد: «یا أهل الکوفة، علام تسفکون دماءَنا و دمائکم؟ ان کان قتالکم ایانا کراهیّة لأمامنا، فهذا المنصور بن المهدی، رضیً لنا و لکم، نبایعه …:(17) ای کوفیان، چرا خون خود و خون ما را میریزید؟ اگر جنگتان با ما بدان جهت است که امام ما را نمیپسندید، این، منصور پسر مهدی است و مورد پسند ما و شما است. با او بیعت میکنیم ….»
در قیام ابوالسرایا پس از مرگ «ابن طباطبای علوی»، ابوالسرایا در سخنرانی خود گفت: «… و قد وصی ابوعبداللّه الی شبیهه … فأن رضیتم فهو الرضا، والا فاختاروا لأنفسکم:(18) ابوعبداللّه (ابراهیم بن طباطبا) کسی مانند خود را به جانشینی برگزیده است … اگر او را میپسندید، او منتخب ـ «الرضا» ـ است وگرنه، دیگری را برای خود برگزینید.»
در همین قیام، پس از سخن ابوالسرایا، «علی بن عبداللّه علوی» که ابن طباطبا او را به جانشینی خود انتخاب کرده بود، به «محمد بن زید» علوی گفت: «قّلدناک الریاسة و انت الرضا عندنا:(19) تو را ریاست دادیم، تو نزد ما پسندیدهای (منتخب مایی).»
در جریان نصب امام رضا به امامت، «ابن سنان» از امام کاظم(ع) پرسید: «پس از شما چه کسی امام است؟ امام پاسخ داد: فرزندم علی. ابن سنان گفت: «له الرضی والتسلیم:(20) به او راضی و تسلیم هستیم.»
مأمون روزهای سه شنبه برای مناظره فقهی مینشست. روزی نشسته بود که مردی ـ دامن به کمر زده و کفش به دست گرفته ـ وارد شد، بر گوشهای ایستاد و گفت: «السلام علیکم.» مأمون جواب سلامش را داد. مرد گفت: از این جایگاهی که در آن نشستهای خبرم ده؟ آیا به اجتماع امّت است یا به قهر و غلبه؟ مأمون گفت: نه به این است و نه به آن، بلکه کسی که عهدهدار حکومت مسلمانان بود، من و برادرم را جانشین خود کرد، «فلما صار الأمرالیّ، علمت أنی محتاج الی اجتماع کلمة المسلمین فی المشرق والمغرب علی الرضا بی: چون حکومت به من رسید، دانستم در انتخاب خودم به اجتماع رأی مسلمانان در شرق و غرب نیازمندم» و دیدم که اگر حکومت را رها کنم مسلمانان با هم نزاع میکنند؛ کار اسلام پریشان و کار مسلمانان آشفته میگردد؛ جهاد باطل، حج متوقف و راهها ناامن میشود، «فقمت حیاطة للمسلمین الی ان یجمعوا علی رجل یرضون به فأسلم الیه الأمر:(21) پس برای حفظ مسلمانان حکومت را بهعهده گرفتم تا اینکه آنان بر کسی که مورد قبول همه باشد گرد آیند و من حکومت را به او بسپارم. و هرگاه آنان بر کسی اتفاق کنند، حکومت را به او واگذار میکنم.» پس آن مرد سلام کاملی کرد و رفت.
چنانکه ملاحظه میشود در موارد بیستگانه مذکور که از متون مختلف و از محدوده زمانی سال 36 تا220 هجری گردآوری شده است، «الرضا» غالباً با کلمه «الجماعة» مترادف آمده است و حتی در مواردی هم که تنها به کار رفته همان معنا را دارد. از بررسی موارد کاربرد واژه «الرضا» چنین برمیآید که مقصود از آن در عرف اهل آن زمان، «منتخب»، «برگزیده» و «کسی است که همه یا اکثریت مردم یا اهل حل و عقد (خبرگان) او را انتخاب کرده و پسندیده باشند.
معنای «الرضا من آل محمد» در دعوت عباسیان
با توجه به آنچه در معنای الرضا گفته شد، «الرضا من آل محمد»، یعنی «منتخب» از «آل محمد(ص)» چون سال 100 هجری سپری شد و حکومت اموی به مرحله ثبات خود رسید و با اصلاحات «عمر بن عبدالعزیز» فشار حکومت بر مخالفان کاهش یافت، بنیهاشم که از پیش منتظر سپری شدن سال 100 بودند، در سالهای آغازین سده دوم هجری، در سه گروه کاملاً جدا از هم ـ که هر سه متکی بر یکی از سه پسر بزرگ حضرت علی(ع) بودند ـ، دعوت خود را شروع کردند. این سه گروه عبارت بودند از: عباسیان، فرزندان امام حسن(ع) و فرزندان امام حسین(ع).
عباسیان خود را میراث دار «ابوهاشم» پسر «محمد بن حنفیّه» میدانستند. پس از شهادت امام حسین(ع)، چون فرزندان امام حسین(ع) و امام حسن(ع) تحت نظر بودند، و از طرفی محمد بن حنفیه نه در واقعه کربلا شرکت کرده بود و نه به بیعت ابن زبیر تن داده بود، میدان فعالیت برای او و فرزندش بیشتر باز بود. به نقلی ابوهاشم پسر محمد حنفیّه هنگام مرگ، محمد بن علی، نوه عبداللّه عباس را جانشین خود کرد و بدینگونه سازمان دعوت او به عباسیان رسید.(22)
فرزندان امام حسین(ع) به رهبری ائمه شیعه: امام باقر(ع).
فرزندان امام حسن(ع) و در رأس آنها «عبداللّه بن الحسن» و بعدها پسرش «محمد»؛ معروف به «نفس زکیّه.»
در آغاز، عباسیان مردم را به نام خود دعوت میکردند(23) و همزمان با آنها، دعوتگران علوی نیز در خراسان پراکنده بودند. از طرفی تنی چند از داعیان عباسی گرفتار و کشته شده بودند و ممکن بود که اگر کار به همین منوال پیش برود، رهبری دعوت هم افشا شود. از سوی دیگر، مردم ـ بهویژه مسلمانان غیر عرب ـ به علویان علاقه بیشتری داشتند؛(24) بنابراین عباسیان دریافتند که اگر مردم را به نام خود دعوت کنند و در کنار آنها، فرزندان علی(ع) هم مردم را به خود بخوانند، کسی به ایشان دل نخواهد بست و همه یا دست کم بیشتر مردم به علویان خواهند پیوست و کار آنان به جایی نخواهد رسید. از اینرو، پس از بررسی کامل و چند تجربه کوچک و خطرناک ولی پرفایده، با مهارت کامل و دقت کافی، شعار «الرضا من آل محمد» را مطرح کردند، مردم را به آن دعوت نمودند و از دعوت مستقیم به خود دست کشیدند. آنها با طرح این شعار، هم چهره واقعی خود را از عامه مردم و حکومت پنهان داشتند و خود را آل محمد(ص) جلوه دادند، و هم بدین وسیله خود را به علویان پیوند زدند و از محبوبیت آنها بهره فراوان بردند؛ بهگونهای که بسیاری از شیعیان علوی که ماهیت عباسیان را نشناخته بودند نیز به آنان پیوستند.
عموم دعوت شدگان ـ بهویژه خراسانیان ـ هم به خاطر دوری از حجاز و هم به خاطر فشار حکومت که مانع هرگونه پرسشی در مورد بنیهاشم بود توانایی شناخت دستهبندیهای سیاسی بنیهاشم را نداشتند و گمان میکردند که «آل محمد» فقط یک گروه است. آنها بین عباسیان، بنی حسن(ع) و بنی حسین(ع) فرق نمیگذاشتند؛ از اینرو علاقهمندان آل محمد و ناراضیان حکومت، جملگی زیر این پرچم گرد آمدند.
امام عباسی، با اصرار به سران دعوت خود تأکید میکرد که از او هیچ نامی نبرند و عامه مردم را به «الرضا من آل محمد» بخوانند(25) و در پاسخ کسانی که میخواهند «الرضا» را بشناسند، بگویند: «ما تقیّه میکنیم.» البته آنها مجاز بودند که نام امام عباسی را تنها به افراد مورد اعتمادشان بگویند!
«الرضا من آل محمد» در نزد سران دعوت و عباسیان، امام عباسی بود، ولی عامه افرادی که به دعوت پیوسته بودند از این امر آگاه نبودند، لذا هنگامی که امام عبّاسی خواست «ابومحمد صادق» را برای دعوت به خراسان روانه کند، برای پرهیز از افشای چهره واقعی خود به وی تأکید کرد که از برخورد با دعوتگران علوی بهویژه شخصی به نام «غالب» ـ که به شدت دوستدار علویان بود ـ پرهیز کند، ولی غالب از آمدن ابومحمد آگاه شد و به نزد او رفت و بین آن دو درباب برتری عباسیان و علویان مناظرهای سخت درگرفت. پس از این واقعه، راز ابومحمد فاش گردید و به دست والی خراسان کشته شد(26) (106 هجری). ظاهرا پس از مرگ او و برای پیشگیری از افشای دعوت عباسی، شعار «الرضا من آلمحمد» مطرح شده است.(27)
الرضا من آل محمد نزد دعوت شدگان
از بررسی گزارشهای مورخان در باب دعوت و بیعت مردم خراسان با «الرضا» و عکسالعمل آنان پس از ظهور و به حرکت رسیدن عباسیان، بر میآید که بیشتر دعوت شدگان ـ اگرنه همه آنها ـ «الرضا من آل محمد» را شخصی از فرزندان پیامبر(ص)
میدانسته اند. به گفته «فلیپ حتی» «شیعیان میپنداشتند که خاندان هاشم منحصر به فرزندان علی(ع) است.»(28) از اینرو، پیروزی عباسیان موجب سرخوردگی بسیاری از ایرانیان شد، حتی برخی زبان به اعتراض گشودند و جان خود را بر سر این کار نهادند. قیامهایی چون قیام «شُرَیک بن شیخ» در بخارا و اعتراض برخی سران دعوت و نیز گرایش ایرانیان به قیامهای ضد عباسی علویان نشان میدهد که در نظر آنان «الرضا من آلمحمد» کسی از فرزندان پیغمبر بوده است. اینک نمونهای از شواهد تاریخی این نظریه را از نظر میگذارنیم:
1 ـ پس از ظهور دولت عباسی و آگاهی عباسیان از تمایل «ابوسلمه» به علویان، «سفاح» برادرش منصور را با سی تن به خراسان فرستاد تا هم از «ابومسلم» بیعت بگیرد و هم نظر او را درباره کار ابوسلمه جویا شود. یکی از نوادگان امام سجاد(ع) به نام «عبیداللّه بن الحسین بن علی بن الحسین الأعرج» همراه این هیأت بود. «سلیمان بن کثیر خزاعی» یکی از بزرگترین داعیان عباسی که پیش از ابومسلم رهبر سازمان دعوت در خراسان بود، به عبیداللّه گفت: «انا غلطنا فی امرکم و وضعنا البیعة فی غیر موضعها، فهلّم نبایعکم و ندعوا الی نصرتکم:(29) ما در مورد کار شما اشتباه کردیم و بیعت را در جای خودش ننهادیم، بیایید با شما بیعت کنیم و مردم را به یاری شما بخوانیم.» عبیداللّه گمان کرد که این پیشنهاد توطئهای از طرف ابومسلم است و اگر به ابومسلم خبر ندهد او را خواهد کشت. از اینرو جریان را به ابومسلم خبر داد و ابومسلم، یار دیرین خویش را طبق فرمان امام عباسی که «به هر کس شک کردی او را بکش»، گردن زد، او حتی بنابر برخی روایات، عبیداللّه را نیز مسموم کرد و از میان برداشت!(30)
این واقعه که در حدود چهار ماه پس از ظهور دولت عباسی روی داد نشان میدهد بسیاری از خراسانیان (و حتی افرادی در رأس دعوت عباسی چون سلیمان بن کثیر خزاعی) گمان میبردهاند که حکومت به علویان خواهد رسید.
2 ـ پس از پیروزی عباسیان و آشکار شدن چهره واقعی دعوت عباسی و شناخت مردم از
این دعوت، یکی از بزرگان بخارا به نام «شُرَیک بن شیخ مهری» که «مردی بود از عرب به بخارا باشیده، و مردی مبارز بود و مذهب شیعه داشتی و مردمان را دعوت کردی به خلافت فرزندان امیرالمؤمنین علی(ع) و گفتی: ما از رنج مروانیان اکنون خلاصی یافتیم. ما را رنج آل عباس نمیباید، فرزندان پیغامبر باید که خلیفه پیغامبر بود. خلقی عظیم بر وی گرد آمدند. و امیر بخارا «عبدالجبار بن شعیب» بود و با وی بیعت کرد و امیر خوارزم «عبدالملک بن هرثمه» با وی بیعت کرد و امیر بَرْزَم «مُخَلَّد بن حسین» با وی بیعت کرد و اتفاق کردند و پذیرفتند که این دعوت آشکار کنیم و هر کس که پیش آید با او حرب کنیم.»(31)
بنابر نقل منابع دیگر، بیش از سی هزار نفر دعوتش را پاسخ گفتند و چند ماه با «زیاد بن صالح» فرستاده ابومسلم جنگیدند تا سرانجام شریک کشته شد و قیام سرکوب گردید.(32) از این گفته «نرشخی» (م 348): «چون زیاد از بخارا دل فارغ کرد، به جانب سمرقند رفت و آنجا او را حربها افتاد»(33) بر میآید که مردم سمرقند نیز علیه عباسیان به پاخاسته بودند؛ چنانکه از وسعت قیام شریک و پیوستن گروه زیادی از مناطق مختلف (بخارا، خوارزم، برزم) به این قیام بر میآید که دستکم مردم این نواحی معتقد بودهاند که «الرضا من آلمحمد» شخصی از فرزندان پیامبر(ص) است. گرچه قیام شریک که خواستار خلافت فرزندان پیامبر بود سرکوب شد (133 هجری)، ولی همچنان معتقدان به این عقیده در خراسان بسیار بوده و حتی در میان فرماندهان و حکمرانان خراسان نیز افرادی براین عقیده بودند. گواه این مطلب آنکه چون در سال 140 هجری، منصور، «عبدالجبار اَزدی» را حکومت خراسان داد، وی به تعقیب شیعیان بنیهاشم پرداخت و از آنان کشتاری عظیم کرد و در تعقیب آنان اصرار ورزید؛ آنها را مثله کرد و شماری از فرماندهان و حکمرانان خراسان از جمله «مُغَیرة بن سلیمان» و «حُرَیش بن محمد ذُهْلی» ـ از فرماندهان و ـ «مجاشع بن حُریث انصاری» ـ حکمرانان بخارا ـ و ابوالمغیره، «خالد بن کثیر» حکمران قُهستان را به جرم دعوت به فرزندان علیبن ابیطالب(ع) کشت.(34)
الرضا من آل محمد پس از بنیاد دولت عباسی
این شعار کمی پس از سال 100 هجری آغاز شد و دعوتگران علوی و عباسی مشترکا آن را تبلیغ کردند. البته این شعار، در قیام «زید بن علی» و فرزندش «یحیی بن زید» در زمان امویان نیز مطرح شده بود.
اما عباسیان تا ظهور دولت و آشکار شدن چهره واقعیشان با تأکید فراوان آنرا تبلیغ میکردند. قاعدتا باید با پیروزی دولت عباسی این شعار نیز پایان مییافت، ولی نه تنها چنین نشد، بلکه بیش از پیش جا افتاد و گسترش یافت.
حدود سه ماه بعد از رویکار آمدن عباسیان در سال 133 هجری در خراسان، «شریک بن شیخ» با طرح مجدد این شعار روحی تازه در آن دمید. از آن پس علویان یکی پس از دیگری به قیامهایی در گوشه و کنار قلمرو اسلامی به ویژه در حجاز، عراق و ایران دست زدند و بسیاری از آنان در قیامهای خود به «الرضا من آلمحمد» دعوت کردند. قیامهای پراکنده ادامه داشت تا آنکه پس از مرگ هارون، درگیری امین و مأمون بر سر حکومت، موجب ضعف قدرت عباسی شد و قیامهای علویان جان تازهای گرفت. این قیامها با وسعت زیادی که داشت، خطر اصلی حکومت عباسی بهشمار میآمد و مأمون که دولت عباسی را در خطر انقراض میدید به اجبار علی بن موسی، امام هشتم شیعیان را با نام «الرضا» ولیعهد خود قرار داد(35) و بهاین وسیله علویان شورشی را خلع سلاح کرد. مأمون پس از آنکه دیگر شورشیان را هم سرکوب و اوضاع را تثبیت کرد، علی بن موسیالرضا را به شهادت رساند؛ ولی دیری نپایید که دوباره شعله انقلاب برافروخته شد و در سال 207 هجری (حدود چهار سال بعد از شهادت امام رضا) این شعار دوباره مطرح گردید.(36)
با نگاهی به منابع، میتوان ادعا کرد که در دوران کمتر خلیفهای از خلفای عباسی کسی از علویان با دعوت به «الرضامن آل محمد» قیام نکرده است. بهعنوان نمونه قیامکنندگان ذیل در قیام خود به «الرضا من آل محمد» دعوت میکردند:
«یحیی بن عبداللّه بن الحسن»(37) و «حسین بن علی» (شهید فخ، 169 ه)(38) «حسن هرش» (198)(39) «عبداللّه بن معاویه» (127 ه)(40) «ابوالسرایا» و «محمد بن ابراهیم طباطبا» (199)(41) «عبدالرحمن بن احمد» (از فرزندان عمر بن علی(ع) به سال (207)(42) «محمد بن قاسم» (از فرزندان امام سجاد به سال 219 در زمان معتصم)(43) «یحیی بن عمر» (از فرزندان زید بن علی در سال 205 به دوران مستعین)(44) و «حسن بن زید» و یارانش به سال 250 در ری.(45) این قیامها و دعوتها پیوسته ادامه داشت تا آنجا که برخی از علویان در مغرب (170 ه) و برخی در طبرستان و دیلم (250 ه) به حکومت رسیدند و از رنج تعقیب و گریز سالیان دراز دمی بیاسودند.
خاتمه
از بیعت مردم با دعوتها و قیامهای علوی چنین بر میآید که مراد از «الرضا من آلمحمد» شخصی از خاندان پیامبر بوده است که مردم یا بزرگان هاشمی و علوی و یا بزرگان بلاد و … بر او اجتماع کنند و به او راضی شوند؛ هر کس انتخاب میشد «الرضا» بود. بنابراین از «الرضا» شخص معین و مشخصی مراد نبوده است.
پی نوشتها:
1. لوئیس معلوف، المنجد فی اللغة، (بیروت، دارالمشرق، 1973 م) ص 265؛ انیس ابراهیم، عبدالحلیم منتصر، المعجم الوسیط، چاپ چهارم (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372 ش / 1412 ق) ص 351؛ حسین بن محمد اصفهانی راغب، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشی، (بی جا، دارالکاتب العربی، افست قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان) ص 202؛ محمد بن مکرم ابن منظور، لسانالعرب، (18 ج)، تحقیق و تعلیق مکتب تحقیق التراث، چاپ دوم، (بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1413 ق / 1993 م) ج 5، ص 236.
2. محمد بن جریر طبری، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، (8 ج)، (قاهره، مطبعة الاستقامة، 1358 ق / 1939 م) ج 3، ص 455.
3. رضیً در اینجا به معنای «مرضیّ» است.
4. طبری، پیشین، ج 3، ص 452.
5. همان، ص 450؛ عبدالحمید ابن ابیالحدید، شرح نهجالبلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (20ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دار احیاء الکتبالعربیة، 1378 ق / 1959 م) ج 11، ص 9.
6. طبری، پیشین، ج 3، ص 456؛ ابوعلی رازی مسکویه، تجارب الامم، تصحیح ابو القاسم امامی، چاپ اوّل، (تهران، دار سروش للطباعة والنشر، 1366 ش / 1987 م) ج 1، ص 294.
7. مسکویه، پیشین، ج 1، ص 287.
8. عبداللّه بن مسلم ابن قتیبه، الأمامة والسیاسة، تصحیح علی شیری، (2 ج)، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1371 ش) ج 1، ص 65.
9. همان، ص 65.
10. همان، ص 95.
11. عبداللّه بن مسلم ابن قتیبه، عیون الأخبار، (4 ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دار الکتب المصریة، 1925، افست قم، منشورات الشریف الرضی، 1373 ش) ج 1، ص 605.
12. مجهول المؤلف، اخبار الدولةالعباسیة، تصحیح عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، (بیروت، دارالطلیعة للطباعة والنشر، 1971 م) ص 99.
13. طبری، پیشین، ج 4، ص 421 ؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فیالتاریخ، (بیروت، دار صادر، 1385ق/1965م) ج 4، ص 155.
14. احمد بن یحیی بن جابر بلاذری، انساب الاشراف (6 قسم)، تحقیق عبدالعزیز الدوری، چاپ اوّل، (بیروت، دارالنشر، 1398 ق / 1978 م) ج 13، ص 298؛ ابن اثیر، پیشین، ج 4، ص 136.
15. ابن اثیر، پیشین، ج 4، ص 212.
16. مسکویه، پیشین، ج2، ص168؛ ابناثیر، پیشین، ج4، ص335. متن از تجاربالأمم مسکویه نقل شده است.
17. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صَقْر، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1414 ق / 1372 ش) ص 443.
18. همان، ص 434.
19. همان، ص 435.
20. محمد بن محمد بن نعمان مفید، الأرشاد فی معرفة حججاللّه علی العباد، (2 ج)، چاپ اوّل، تحقیق مؤسسة آلالبیت لأحیاء التراث، (قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق) ج 2، ص 353.
21. جلالالدین سیوطی، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محییالدین عبدالحمید، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1411 ق / 1370 ش) ص 327.
22. سعد بن عبداللّه اشعری، المقالات و الفرق، تصحیح جواد مشکور، چاپ اوّل، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش) ص 39 و 40؛ ابوحنفیه نعمان بن محمد تمیمی مغربی قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضایل ائمة الاطهار، (3 ج)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، چاپ اوّل، (قم، مؤسسةالنشر الاسلامی، 1414) ج 3، ص 316؛ علی بن ابی الغنائم العمری، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، چاپ اوّل، (قم، مکتبة النجفی، 1409) ص 224؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، (تهران، دارالکتب الاسلامیة، بیتا) ج 42، ص 103 ـ 104.
23. ابوحنیفه احمد بن داود دینوری، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1960 م) ص 333 و 335؛ طبری، پیشین، ج 5، ص 316.
24. اخبارالدوله، پیشین، ص 198 ـ 199.
25. همان، ص 194 و 200 و 204؛ بلاذری، پیشین، ج 3، ص 82 و 114 ـ 115؛ طبری، پیشین، ج 6، ص 27 و 45 و
46 و 49؛ سیوطی، پیشین، ص 257.
26. طبری، پیشین، ج 5، ص 394.
27. دینوری، پیشین، ص 333 و 335؛ طبری، پیشین، ج 5، ص 316؛ ابراهیمحسن حسن، تاریخ سیاسی اسلام، 3ج، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، (تهران، سازمان انتشارات جاویدان، 1371 ش)، ج 1، ص 437.
28. فیلیپ خلیل حتی، تاریخ عرب ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، (تهران، انتشارات آگاه، 1363) ص357.
29. ابونصر سهل بن عبداللّه بخاری، سرالسلسلة العلویة، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، چاپ اوّل، (نجف، المکتبةالحیدریة بالنجف، 1381 ق / 1962 م، افست قم، منشورات الشریفالرضی، 1371ش/1413ق) ص10؛ ابن قتیبه، پیشین، ج 2، ص 172؛ طبری، پیشین، ج 6، ص 104، ابن اثیر، پیشین، ج5، ص437.
30. اصفهانی، پیشین، ص 159.
31. ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابو نصر احمد بن محمد قباوی، تلخیص محمد بن ظفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوی، چاپ دوم، (تهران، انتشارات توس، 1363 ش) ص 86.
32. بلاذری، پیشین، ج 3، ص 171؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی معروف به ابن واضح، تاریخ یعقوبی، 2ج، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1414 ق / 1373 ش) ج 2، ص 354؛ طبری، پیشین، ج 6، ص112؛ ابن اثیر، پیشین، ج 5، ص 448؛ ابن قتیبه، پیشین، ج 2، ص 188.
33. نرشخی، پیشین، ص 87.
34. یعقوبی، پیشین، ج 2، ص 371؛ طبری، پیشین، ج 6، ص 146.
35. اصفهانی، پیشین، ص 455 و 499؛ طبری، پیشین، ج 7، ص 139؛ قاضی نعمان، پیشین، ج 3، ص 338.
36. طبری، پیشین، ج 7، ص 168.
37. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، ترجمه سید جواد مصطفوی، 4 ج، (تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بیتا) ج 2، ص 188. (زندگانی موسی بن جعفر(ع) ).
38. طبری، پیشین، ج 6، ص 412؛ اصفهانی، پیشین، ص 366 ـ 385.
39. طبری، پیشین، ج 1، ص 116، ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 301. (این شخص علوی نبوده است).
40. اصفهانی، پیشین، ص 155.
41. طبری، پیشین، ج 7، ص 177؛ ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 302؛ قاضی نعمان، پیشین، ج 3، ص 334؛ اصفهانی، پیشین، ص 428 ـ 435.
42. طبری، پیشین، ج 7، ص 168.
43. همان، ص 219؛ اصفهانی، پیشین، ص 464 ـ 473؛ قاضی نعمان، پیشین، ج 3، ص 345.
44. طبری، پیشین، ج 7، ص 426؛ اصفهانی، پیشین، ص 506؛ محمد بن علی بن طباطبا ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة والآداب الملکیة، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1416 ق /1373ش) ص 240.
45. طبری، پیشین، ج 7، ص 433؛ علی بن الحسین مسعودی، مروجالذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1370 ش) ج 2، ص 558.
منابع
ـ ابراهیم انیس، منتصر عبدالحلیم، المعجم الوسیط، چاپ چهارم، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1412 ق / 1372 ش).
ـ ابن ابیالحدید، عبدالحمید (م 656 ق)، شرح نهجالبلاغه، (20 ج)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1378 ق / 1959 م).
ـ ابن اثیر، عزالدین (م 630 ق) الکامل فیالتاریخ، (بیروت، دار صادر، 1385 ق / 1965 م).
ـ ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا (م 709 ق)، الفخری فیالآداب السلطانیة، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی،1416 ق / 1373 ش).
ـ ابن قتیبة، عبداللّه بن مسلم، الأمامة و السیاسة (2 ج)، تصحیح علی شیری، چاپ اوّل، (قم، منشوراتالشریفالرضی، 1371 ش).
، عیونالأخبار (4 ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دارالکتب المصریة، 1925، افست در قم، منشورات الشریف الرضی، 1373 ش).
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم (م 711 ق)، لسان العرب، (18 ج)، تحقیق و تعلیق مکتب تحقیق التراث، چاپ دوم، (بیروت، داراحیاء التراث العربی 1413 ق / 1993 م).
– اشعری، سعد بن عبد اللّه (م 301 ق)، المقالات والفرق، تصحیح جواد مشکور، چاپ اوّل، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361 ش).
ـ اصفهانی، ابوالفرج (م 356 ق) مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صَقْر، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1414 ق / 1372 ش).
ـ بخاری، ابونصر سهل بن عبداللّه (م 341)، سرالسلسلة العلویة، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، چاپ اوّل، (نجف، المکتبته الحیدریة، 1381 ق / 1962 م. افست قم، منشورات الشریف الرضی، 1413 ق/1371ش).
ـ بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (م 279 ق) انساب الاشراف (6 قسم)، تحقیق عبدالعزیز الدوری، چاپ اوّل، (بیروت، دارالنشر، 1398 ق / 1978 م).
ـ حسن، ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، (3 ج) ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، (تهران، سازمان انتشارات جاویدان، 1371 ش).
ـ حتی، فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، (تهران، انتشارات آگاه، 1366 ش).
ـ دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، (م 282 ق)، الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1960 م).
ـ راغب، حسین بن محمد اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشی، (بی جا، دارالکاتب العربی، بیتا، افست قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان).
ـ سیوطی، جلالالدین (م 911 ق) تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محییالدین عبدالحمید، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1411 ق / 1370 ش).
ـ طبری، محمد بن جریر (م 310 ق) تاریخ الرسل والامم والملوک (8 ج)، (قاهره، مطبعة الأستقامة، 1358 ق / 1939 م).
– العمری، علی بن ابی الغنائم (م قرن 5 ق)، المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، چاپ اوّل، (قم، مکتبة النجفی، 1409 ق).
ـ قاضی، نعمان، ابوحنیفة نعمان بن محمد تمیمی مغربی (م 363 ق) شرح الاخبار فی فضایل ائمة الاطهار (3ج)، تحقیق سیدمحمد حسینی جلالی، چاپ اوّل، (قم، مؤسسة النشرالاسلامی، بیتا).
ـ کلینی، محمد بن یعقوب (م 328 ق)، اصول کافی، تصحیح علیاکبر غفاری، ترجمه سید جواد مصطفوی (4ج)، (تهران، انتشارات علمیه اسلامیة، بیتا).
– مجلسی، محمد باقر (م 1111 ق)، بحار الانوار، (تهران، دار الکتب الاسلامیة، بی تا).
– مجهول المؤلف، اخبار الدوله العباسیة، تصحیح عبدالعزیز الدوری و عبد الجبار المطلبی، (بیروت، دارالطلیعة للطباعة والنشر، 1971 م).
ـ مسعودی، علی بن الحسین (م 345 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1370 ش).
ـ مسکویه، ابوعلی رازی، تجارب الأمم، تصحیح ابوالقاسم امامی، چاپ اوّل، (تهران، دار سروش للطباعة و النشر، 1366 ش / 1987 م).
ـ معلوف، لوئیس، المنجد فیاللغة، (بیروت، دارالمشرق، 1973 م).
ـ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (م 413)، الأرشاد فی معرفة حججاللّه علی العباد (2 ج) تحقیق مؤسسة آلالبیت لأحیاء التراث، چاپ اوّل، (قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق).
ـ نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد قباوی، تلخیص محمد بن ظفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوی، چاپ دوم، (تهران، انتشارات توس، 1363 ش).
ـ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب معروف به ابن واضح، تاریخ یعقوبی، (2 ج)، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضی، 1414 ق / 1373 ش).
مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم) – زمستان 1380 – شماره 8 (از صفحه 25 تا 44)
