ابوالفرج عبدالرحمن بن على ابن جوزى (510-597ق)، فقیه حنبلی، محدث، مورخ، متکلم
ولادت
ابوالفرج جمال‌الدين عبدالرحمن بن على بن محمد بن على بن عبيدالله ابن الجوزى القرشى التيمى البكرى من بنى محمد بن أبى بكر البغدادى الحنبلى به سال(508 ق) و بنا به قول ديگرى به سال(510 ق) در بغداد ديده به جهان گشود.
تحصیلات
در سه سالگى پدر خود را از دست داد، اما با این وجود، چون داراى خانواده‌اى ثروتمند بود هيچگاه احساس فقر و تنگدستى نكرد. وى بعد از طى كردن دوران كودكى «توسط عمه‌اش به مجلس درس دايى خود (ابوالفضل محمد بن ناصر) فرستاده شد و به حفظ قرآن كريم و استماع حديث مشغول شد.
ابن جوزى داراى همتى بلند برای فراگیرى علوم زمان خود بود، به گونه‌اى كه تا آنجا كه امكان داشت سعى مى‌كرد كه از همه وقت خود برای تحصيل علم و دانش استفاده كند.
آنچه ابن جوزی در مشیخه و وفیات المنتظم در باب مشایخ خود آورده است، تصویر نسبتا روشنی از آموخته‌های او به دست می‌دهد و با توجه به تاریخ درگذشت استادانش معلوم می‌شود که وی در دوران کودکی و نوجوانی در مجالس درس بسیاری از بزرگان علم و ادب حضور یافته و از آنان در علوم متداول زمان اجازه کتبی یا شفاهی اخذ کرده است. وی در المنتظم، به ویژه در وفیات آن بیش از ۷۰ تن و در مشیخه ۸۹ تن از استادان خود را نام می‌برد که بسیاری از آنان به وی اجازه روایت داده‌اند. برخی از مشهورترین استادان وی اینانند:
ابوالفضل محمد بن ناصر بغدادی (۴۶۷- ۵۵۰) معروف به سلامی.
ابوالقاسم علی بن یعلی علوی هروی.
ابوالسعادات احمد بن احمد.
فاطمه بنت حسین بن حسن بن فضلویه رازی.
ابونصر احمد بن محمد بن عبدالقاهر طوسی.
ابوالقاسم هبةالله بن محمد شیبانی کاتب.
ابوبکر محمد بن عبدالله عامری.
ابوالقاسم نصر بن حسین مقری معروف به ابن حبار.
ابوبکر احمد بن محمد بن احمد دینوری
ابوالبرکات سعدالله بن محمد بن علی بن احمدی
وى علاوه بر تدريس و اداره كردن شئون مدارس، داراى سمت و مقامى رسمى در دستگاه حاكم نيز بوده است.
اوضاع دوران ابن جوزی
دوران زندگی ابن جوزی مقارن با خلافت ۶ تن از خلفای عباسی است.
بغداد در این روزگار همچون دیگر شهرها و مانند بسیاری از دوران‌های دیگر پر آشوب و محل برخورد تعصب آمیز بین فرقه‌های مختلف و گروه‌های کلامی و مذاهب فقهی بود که به صورت‌های گوناگون، مانند مناظره، مجادله و منازعات شدید، جلوه‌گر می‌شد.
در این برخوردها با انتقال قدرت از خلیفه‌ای به خلیفه دیگر و گاه با عزل و نصب وزیری، یا با روی کار آمدن امیری، فرقه‌ای یا گروهی بر دیگر گروه‌ها تفوق می‌یافت. همچنین گاه اتفاق می‌افتاد که برخی از علما با قدرت بیان یا شخصیت علمی یا مذهبی خویش خلیفه یا وزیری را متمایل به مذهب خویش سازند و موجبات برتری گروه و رونق مذهب خویش را فراهم آورند و مخالفان را از صحنه خارج و منزوی کنند. منازعات و اختلافات فرقه‌ها و مذاهب گاه چنان بالا می‌گرفت که منتهی به منع وعاظ از جلوس بر منبر می‌شد.
تشیع در این دوران نیرو گرفته بود. در این دوران، تصوف نیز زمینه مساعدی برای رشد یافت. ابن جوزی در صید الخاطر تصویری از روزگار خود ارائه می‌کند. (درباره مردم، مدارس، رباط‌ها و خانقاه‌ها، دولتمردان و…). ابن جوزی روزگار خویش را دوران ریا، شهرت طلبی، عوام فریبی و مرید پروری می‌خواند.
نکته تامل برانگیز در عصر ابن جوزی (قرن ۶ ق/ ۱۲ م) سکوت نسبتا آشکار دستگاه خلافت و بزرگان بغداد در برابر یکی از بزرگترین رویدادهای تاریخ جهان، یعنی جنگ‌های صلیبی (۴۹۰- ۶۹۰ ق/ ۱۰۹۴- ۱۲۹۱ م) است که میان مسلمانان و مسیحیان و به بیانی دیگر میان شرق و غرب، نزدیک به ۲۰۰ سال ادامه داشت. ابن جوزی به عنوان مسلمانی دانشمند و مورخ روزگار خود تقریبا معاصر و شاهد دو دور، از این جنگ‌ها بوده است به دوره فتوحات صلیبیان یعنی تصرف بخش بزرگی از شام و تشکیل امارت نشین‌های لاتینی در شهرهای بیت المقدس، انطاکیه، طرابلس و رها، و دوره واکنش مسلمانان در مقابل صلیبیان به سرکردگی سرداران رشید جامعه اسلامی چون عمادالدین زنگی، نورالدین زنگی و سپس صلاح‌الدین ایوبی و باز پس گیری بیت المقدس و دیگر شهرهای مهم که تقریبا خود جوش و بی ارتباط با مرکز خلافت تحقق یافت.
خلفای ناتوان عباسی، امرا و وزرای جاه طلب و علمای غافل بغداد چنان سرگرم بازی‌ها و کشمکش‌های مذهبی بودند که نه تنها اقدامی در برانگیختن مسلمانان و گسیل کردن نیرو برای مقابله انجام نگرفت، بلکه استمداد مکرر گروه‌هایی از مردم جنگ زده شام که به بغداد پناه می‌آوردند، نیز بی پاسخ ماند.
در آثار ابن جوزی هم، چنانکه انتظار می‌رود به نکاتی که حکایت از همدردی و نگرانی وی در برابر این تصادم بزرگ کند، بر نمی‌خوریم، حتی در المنتظم، بزرگترین تأليف تاریخی او نیز بجز خبرهایی کوتاه از این درگیری‌ها که گاه از لا به لای حوادث هر سال به دست می‌آید، چیز قابل توجهی نمی‌یابیم.
عقاید و آرا
ابن جوزی با اینکه به عنوان شخصیت ممتاز حنبلیان در روزگار خویش شناخته شده است و معاصران او شوکت و رونق مذهب حنبلی را بر اثر مجاهدات و شخصیت علمی او می‌دانسته‌اند. اما برخی هم مذهبانش درباره او گفته‌اند، «از تصانیف وی در سنت و از روش وی در پیروی از سنت خشنود نیستیم». وجود برخی تاویل‌ها در سخنان وی سبب ناخشنودی آنان گرویده بود. کتابی نیز در رد بر مانع لعنت یزید بنام «الرد علی المتعصب العنید المانع من ذم یزید» نوشته است.
ستایش‌های ابن جوزی از اهل‌بیت علیه‌السّلام نظیر ذکر فضایل علی علیه‌السّلام و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهم و ذکر روایاتی در ستایش حضرت امام حسین علیه‌السلام، و نقل حدیث از برخی امامان معصوم بعضی از بزرگان شیعه را بر آن داشته که در باب شیعه بودن ابن جوزی سخن گویند (خوانساری ۵/ ۳۸).
اما سخنان وی در برخی کتاب‌ها از جمله «تلبیس ابلیس» و مخالفت بنیادی وی با برخی عقاید شیعه به عنوان بدعت و مخالفت علنی ایشان با فاطمیان به همراه شواهد دیگر، تشیع وی را نفی می‌کند. با این حال معرفت و ارادت او را نسبت به علی علیه‌السّلام نمی‌توان انکار کرد. وی فصلی از کتاب صید الخاطر را با عنوان «الحق مع علی بن ابیطالب» به بیان منزلت والای آن حضرت نزد پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اختصاص داده است.
ابن جوزی درباره گروه‌های مردم نظراتی شگفت انگیز دارد: وی نخست مردم را به عالم و جاهل و آنگاه جهال را به دسته‌های مختلف تقسیم کرده است. او علما را به مبتدیان، متوسطان و مشهوران تقسیم می‌کند و درباره هر کدام نظراتی ابراز می‌کند.
ابن جوزی در باب هفتم از تلبیس ابلیس می‌نویسد: شریعت سیاست الهی است و محال است که در آن خللی باشد. وی ولایت و حکومت را به شرط مراعات مصالح رعایا و اجرای عدل و پرهیز از ستم خطیرترین و والاترین منزلت پس از پیامبری معرفی می‌کند.
وفات
وی پس از آخرین وعظ خود در ۱۷ رمضان ۵۹۷ ق بیمار شد و پس از ۵ روز در شب جمعه میان نماز مغرب و عشا در خانه خود در قطفتا (محله‌ای در شرق بغداد) درگذشت. تشییع جنازه با شکوهی از وی به عمل آمد. انبوه جمعیت سبب شد که بزرگان مذهب نتوانستند بر او نماز بگزارند و از کفن او جز اندکی باقی نماند.
آثار
وى در فنون مختلف داراى تأليف بوده است، كه مى‌توان آنها را به صورت زير دسته‌بندى نمود:
کتاب در علوم قرآنى و تفسير.
کتاب در علوم رجال و حديث.
کتاب در معرفى مذاهب مختلف، اصول فقه، فقه و عقايد.
کتاب در اخلاق، وعظ و رياضيات.
کتاب در طب.
کتاب در شعر و علوم لغت.
کتاب در تاريخ و جفرافيا و حكايات.
