معرفي كتاب محمدبن علی امام جواد علیه السلام نوشته دكتر مرضيه محمد زاده
دكتر مرضيه محمد زاده کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی و دارای دکترای مردم شناسی است. وي در دانشنامه جهان اسلام و دائره المعارف تشيع نيز به نگارش مدخل مي پردازد. كتاب او با عنوان «محمدبن علی علیه السلام امام جواد» كه در پنجمین جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی حائز رتبه اول در بخش خاندان امام رضا (ع) شد با مقدمه دكتر احمد مهدوي دامغاني مزين شده است.
او در قسمتي از مقدمه اش مي گويد: «ظهور چنين كتاب شريفي كه در آن احوال و اقوال آن امام نازنين در طول حيات هر چند چون ستاره اي سحري كوتاه ولي بسيار پربركت ايشان به طور مشروح و مستند بيان شده باشد، در اين زمان بسيار ممدوح و مغتنم است، زيرا كمبود چنين كتابي در مجموعه آثار فرهنگي و مكتوب در باره حضرت جواد (ع) به زبان فارسي محسوس بود.»(ص11)
اين كتاب در مجموع به دوبخش زندگي تاريخي و زندگي معرفتي امام پرداخته است كه در نوع خود تقسيمي بديع به شمار مي آيد. شخصيت و صفات، دلائل امامت، مسائل تاريخي مثل فرقه ها، مسائل سياسي مثل بحث خلفا، محنت قرآن و وكالت، اصحاب و راويان و بحث شهادت امام همگي در بخش تاريخي اين كار گنجانده شده اند. در مقابل، توقيعات و نامه ها، مناظرات و مباحث عقايدي و تفسيري، مناجات و حرز و تسبيح و در نهايت احاديث و اشعار در بخش زندگي معرفتي گنجانده شده اند.
نويسنده در پيشگفتار كتاب سعي كرده است كه روند تلاش هاي فكري، معرفتي و سياسي امامان شيعه (ع) را به امام جواد (ع) متصل كند. به همين دليل شرائط عمومي اسلام را ناظر به امامان شيعه عليهم السلام مورد بحث قرار داده و تحليل كرده است؛ هر چند اين تحليل ها از ارجاعات فني چه به كتب اوليه و چه به منابع پژوهشي كه مي توانند براي جمع بندي تحليل ها مورد استفاده قرار بگيرند خالي هستند. از ديدگاه او تلاش هاي امامان شيعه و اصحاب آنان با وجود همه محدوديت ها باعث شد تا عقايد اهل بيت بنياد فكري شيعه را تشكيل دهند و اسلام به دور از تحريف باقي بماند. (ص32) هم چنين در دوره امام رضا (ع) فضاي فكري و اجتماعي براي ارائه هر گونه انديشه اي فراهم آمده بود و هر صاحب انديشه اي متاع خود را به هر قيمتي عرضه مي كرد و مامون نيز به دلائلي از جمله تهاجم فرهنگي عليه مكتب اهل بيت (ع) مچالس مناظره اي سامان مي داد كه امام از آنها نهايت استفاده را مي كرد(ص38).
در بخش فرفه ها نويسنده توضيحاتي درباره خوارج ارائه داده است ولي برخلاف ادعايش در تيتر شاهدي از برخورد امام (ع) با خوارج به دست نمي دهد(ص79ببـ). درباره مرجئه نيز بدون ارجاع فقط متذكر ادامه فعاليت آنان در اين دوره مي شود(صص81-82). در باب اسماعيليه نيز هيچ ذكري از ارتباط يا عدم ارتباط اين فرقه در اين دوره به ميان نيامده است(صص83-85). وي دلائل گرايش سه خليفه عباسي يعني مامون و معتصم و واثق را در اختلاف ميان امين –حمايت شده از طرف اصحاب حديث- و مامون، زمينه سازي هاي خاندان هاي ايراني مثل برامكه و در نتيجه آزاد انديشي و جايگزيني معتزله به جاي شيعه به دست مامون، خلاصه مي كند(ص87).
در بخش سياسي نيز به بحث خلفاي معاصر حضرت (ص103) و فتنه خلق قرآن مي پردازد (ص114). بحث تقيه، وكالت و نقش امام در حركت هاي زمان بخش ديگر مباحث او در مسائل سياسي محسوب مي شود. از ديدگاه او شيعيان امامي به جز در ايام حج از طريق وكلاي امام (ع) با او ارتباط داشتند؛ وكلايي مثل علي بن مهزيار در اهواز، ابراهيم بن محمد همداني در همدان، يونس بن عبدالرحمن در بصره، علي بن اسباط در مصر و زكريا بن آدم در قم. از ديدگاه او حكم بن علباء اسدي حاكم بني عباس در بحرين بود كه در كنار حسين بن عبدالله نيشابوري به امام خمس پرداخت مي كردند. (صص120-121) وي در اين سخن هر چند ظاهرا به منابع اوليه استناد داده اما ظاهرا متاثر از جاسم حسين است كه او نيز دچار اين اشتباه شده است. او نقش امام در حركت هاي زمان را در حمايت از مجاهدان، دعا و مناجات، عرصه هاي علم و دانش و مبارزات منفي پي گيري كرده است (صص122-129) كه به نظر در اين تحليل ها به روشني از فضل الله صلواتي تبعيت نموده است. هر چند اين كار به عنوان اشكال محسوب نمي شود؛ زيرا باز شدن چنين ابوابي از دانش در باره امام جواد (ع) به مرور فضا را براي بحث هاي عميق تر بعدي مهيا مي كند.
در بخش دوم كتاب مباحث بيشتر بر روي موضوعات مرتبط با عقايد پي گيري مي شود. روايات تفسيري نيز با كمي توضيح اضافه در اين بخش آمده اند(صص225-238). بخش توقيعات و نامه ها، معرفت و شناخت، مناجات و دعا، حرز و تسبيح و احاديث و اشعار تمامي بخش دوم كتاب را اشغال كرده اند. در واقع مي توان گفت كه بخش دوم صرفا دسته بندي روايات امام جواد (ع)با سليقه اي جداگانه و در مواردي توضيح مختصري راجع به آن روايات است.
تفاوت اين كار با كارهاي مشابه در مورد امام جواد به طور عمده اين است كه اين كتاب هرگز به بحث اصحاب حضرت به صورت جداگانه و مفصل نپرداخته است. اين در حالي است كه شناخت دوران امام جواد (ع) بدون شناخت اصحاب آن حضرت و جريان هاي كلامي، حديثي و فقهي در آن دوره تقريبا غير ممكن است. اما احتمالا نويسنده هدف ديگري را دنبال مي كرده است؛ اگر اينطور است بايستي در مقدمه به جاي بحث هاي عموما كليشه اي آن را به طور واضح براي خوانندگان بيان مي كرد. اهميت اين كار در مقدمه توضيح داده نشده است؛ همانطور كه مسئله اي كه نويسنده قبل از نوشتن اين كتاب با آن مواجه بوده نامعلوم است. در نهايت بايد متذكر شويم كه نويسنده با توجه به اين ورودي كه انجام داده است بهتر بود خلأهاي پژوهشي و مباحث مورد نياز به بحث را براي پژوهشگران روشن مي كرد. خصوصا اينكه اين كتاب در سال 1390 يعني در عصر روش و متد تاليف شده است.
اين كتاب در قطع وزيري در يك جلد گالينگور توسط انتشارات دليل ما براي بار اول در سال 1390 چاپ شده است. كتاب از انسجام نسبتا خوبي برخوردار است و نمايه آيات، روايات، اشخاص، وقايع، خاندان و قبائل و فرق، اماكن و در نهايت نمايه كتب از ويژگي هاي خوب اين كتاب محسوب مي شود. اين كتاب مي تواند مرجع مناسبي براي خواننده فارسي زبان كه به دنبال آشنايي با امام جواد (ع) و شرايط پيرامون آن حضرت است محسوب گردد.
منابع:
1- محمد زاده، مرضيه، محمد بن علي امام جواد (ع) ، 1جلد، چاپ اول، انتشارات دليل ما، قم، 1390ش.
2- شيخ طوسي، الاستبصار، نرم افزار نورالانوار 3.
3- جاسم حسين، تاريخ سياسي عصر غيبت امام دوازدهم، ترجمه محمد تقي آيت اللهي ، اميركبير،تهران، 1367ش.
