آقای دکتر سید حسین فلاح زاده در برنامه دیار سلمان رادیو معارف در ادامه مباحث جلسات گذشته درباره محقق کرکی بطور خلاصه به برخی از فتاوای مهم ایشان اشاره کرد. وی در ادامه به معرفی یکی دیگر از عالمان معروف و موثر دوران صفویه، یعنی شیخ بهایی پرداخت و نقش های مهم علمی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی این عالم بزرگ را تشریح کرد.
گفتیم علیرغم این که شاه طهماسب به محقق کرکی بسیار احترام می گذاشتند و امکانات زیادی در اختیار ایشان قرار می دادند با این وجود محقق کرکی بعد انتقادی خود نسبت به دستگاه حاکمه را حفظ کرد و به نشانه اعتراض به عراق بازگشت و به دنبال ایشان فرستادند و بازگشت و بار دوم نیز به نشانه اعتراض به عراق بازگشت و این مساله نیز دوباره تکرار شد و در بار سوم در عراق درگذشت. در ادامه به آثار ایشان اشاره کردیم.
نکته دیگر این که با پیدایش دولت صفوی علاوه بر تاثیری که در ترویج تشیع داشت فقها را نیز به عرصه کشاند و فقه شیعه نیز تکانی خورد. این فضاها همیشه برای رشد علم مناسب است و در هر دوره ای اگر این مسایل اتفاق بیفتد مانع رکود علمی می شود. امروز نیز به برکت نظام جمهوری اسلامی فضای مناسبی ایجاد شده است تا حوزه بیشتر وارد مباحث علمی شود.
مرحوم محقق کرکی از جمله نخستین عالمانی است که در دوره صفویه وارد این عرصه شد. بطور خلاصه می توان به برخی فتاوای ایشان اشاره کرد:
1- مساله نماز جمعه: علمای سلف ایشان معتقدند که برگزاری این نماز از شئون امام معصوم است ولی ایشان معتقد است فقیه جامع الشرایط که از طرف امام منصوب شده است می تواند نماز جمعه را برگزار نماید.
2- اختیارات دیگری را برای فقها قائل است و نیابت آن ها را کلی می داند. شاید بتوان گفت اولین کسی که نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد محقق کرکی باشد.
3- پرداخت خراج به حاکمان و اخذ جوایز از آن ها را جایز می داند و خودش نیز می پذیرفته است که نشان دهنده شجاعت ایشان است؛ زیرا خلاف نظر مشهور فقهاء است و در همان زمان کسانی همچون شیخ ابراهیم قطیفی به مخالفت ایشان بر می خیزند. مثلا مساله خراج مورد مخالفت شدید قطیفی قرار گرفت و همکاری با حکومت را جایز نمی دانست. البته او گرایش به حدیث داشته است و نمی توانسته چنین فتاوایی را تحمل کند.
شیخ بهایی
شیخ بهایی برای همگان شناخته شده است. ایشان فعالیت های علمی و اجتماعی زیادی داشته است و شاعر زبردستی نیز می باشد. نام او بهاء الدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی است. از عالمان برجسته عصر صفویه است که در حوزه های علمی فقه، سیاست، ریاضی، نجوم، منطق، مهندسی و غیره تبحر داشته است.
او در منطقه جبل عامل لبنان در سال 953 قمری در زمان شاه طهماسب که 46 سال از عمر دولت صفوی گذشته بود متولد شد و به واسطه فشارهای عثمانی ها و دعوتی که شاهان صفوی کردند همراه با پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد در سال 966 و در سن سیزده سالگی به ایران مهاجرت کرد. در آن زمان صفویان به قزوین کوچ کرده بودند و لذا شیخ بهایی به این شهر رفتند و پدر او نزد شاه طهماسب به تدریج مقام شیخ الاسلامی قزوین را کسب کرد. بعدها به منطقه مشهد، خراسان و هرات فرستاده می شود که می توان چنین کاری را نوعی تبعید محترمانه دانست. وی در سال 983 به سفر حج می رود و عازم بحرین می شود و بعد از یک سال اقامت در آن جا در گذشت. شاید این حرکت پدر شیخ بهایی مانند محقق کرکی به نشانه اعتراض باشد.
رحلت پدر و عدم بازگشت او در منزلت پسر تاثیری نکرد و شیخ بهایی موقعیت برجسته ای را در دربار صفویه پیدا کرد. او از سال 1006 قمری که پایتخت توسط شاه عباس به اصفهان منتقل شد تا آخر عمر مقام شیخ الاسلامی اصفهان را عهده دار بود؛ آن هم در زمان سلطنت شخصی مانند شاه عباس صفوی.
مقام شیخ الاسلامی یکی از مهم ترین مقامات روحانی در دربار صفوی است و کسانی که به این مقام می رسیدند هم در باب ارائه فتوا نقش مهمی داشتند و هم در مقام دفاع از مظلومان در برابر پادشاه نقش برجسته ای داشتند و یک نوع ریاست عامه ای بر طبقه روحانیت داشتند. این مقام هم جنبه مذهبی و هم جنبه اجتماعی و هم جنبه سیاسی دارد؛ یک مقام دینی نیست بلکه در دولت صفویه تعریف شده است و مشاور عالی مذهبی شاه و مربی او محسوب می شود.
ایشان در سال های 994 تا 1008 به مناطق مختلفی مانند شامات و مکه سفر می کند که هم جنبه شخصی داشته است و هم جنبه سفارت را دارا بوده است. وی در سال 1031 قمری از دنیا رفت و در تشییع جنازه او حضور چشمگیر مردم و مقامات حکومتی را شاهد هستیم به حدی که چه بسا افرادی زیر دست و پای دیگران له شده اند. بنابر وصیت شیخ جنازه او را به شهر مشهد و در جوار مرقد امام هشتم (ع) به خاک سپردند.
نقش اجتماعی شیخ بهایی
شاگردان برجسته ای را تربیت کرد که هر کدام از آن ها سرآمد روزگار خود شدند. افرادی مانند ملاصدرا، ملا محسن فیض کاشانی، ملا محمد تقی مجلسی، ملا محمد باقر خراسانی. در زمینه تالیفات بیش از یکصد اثر تالیفی به دست و قلم او در حوزه های مختلف علمی فراهم شده است. از مشهورترین کتاب های ایشان با توجه به نیاز روز، کتاب جامع عباسی است که درحوزه فقه و به زبان فارسی نگاشته شده است و اولین رساله عملیه محسوب می شود. جالب این جا است که شیخ بهایی فارسی را در ایران یاد گرفته است که اشعار او به زبان فارسی نیز جالب است.
در زمینه علم اصول کتاب الزبده فی الاصول مشهور است. کتاب اربعین شیخ بهایی که شامل چهل حدیث است مشهور می باشد. علاوه بر این ها آثار دیگری مانند کتاب سوانح الحجاز و کتاب مثنوی نان و حلوا و کشکول ایشان از آثار مشهور ایشان است که تا کنون باقی مانده است.
رابطه شیخ با شاه صفوی
ایشان در زمان مهم ترین و با درایت ترین شاه صفوی می زیسته است. در دوره هر حکومتی همه پادشاهان هم سطح هم نیستند. معمولا بنیانگذاران مهم هستند و کسانی که توانستند توسعه سیاسی و اجتماعی را فراهم می کنند مهم هستند. در این روزگار شاه عباس یکی از مهم ترین ها است. او با هوش و مدیر و مدبر است و در چنین زمانی شیخ بهایی درخشیده است و توانسته در کنار این پادشاه حضور مهمی را ایفاء کند.
در مورد زیرکی شاه عباس، می توان به یک مورد اشاره کرد. معروف است که شاه عباس سوار بر مرکب بود و شیخ بهایی در یک سمت او و میرداماد در سمت دیگر او بود. شاه عباس می خواست علما را آزمایش کند. رو کرد به مرحوم میرداماد که سوار بر مرکبی سرحال و چموش بود. به او گفت: شیخ بهایی که سمت چپ ما است سوار چه جانور تنبلی شده است و نمی تواند این حیوان را در کنار ما به حرکت درآورد. میرداماد گفت: این جای تعجب نیست. تعجب این جا است که با وجود این بار علم و دانشی که شیخ بهایی دارد این مرکب چطور حرکت می کند؟ بعد رو کرد به شیخ بهایی و گفت: اسبی به این چموشی دیده ای؟ شیخ بهایی گفت: اسبی که این ملا را می برد حق دارد به سوارش بنازد و این گونه تند و خیز بردارد. نقل می کنند شاه عباس خم شد و به نشانه این رابطه حسنه، سجده کرد. این نشان می دهد که شاه عباس فردی زیرک بوده است و آن ها از شاه عباس زرنگ تر بوده اند.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
