حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی روز شنبه 19 مهر 1393 در ادامه مباحث جلسه گذشته، به بررسی مراحل چهارگانه تاریخ کلام امامیه که شامل مرحله اصالت و استقلال، تعامل و رقابت، ادغام و استحاله و دوران بازسازی می شود پرداخت و با بیان این که تاریخ کلام امامیه در دوران حضور ائمه (ع) را باید در دوران اصالت جستجو کرد همین مرحله را شامل سه دوره تکوین، تبیین و تدوین دانست و خاطر نشان کرد که کلام امامیه در دوران حضور بدلیل شرایط فشار سیاسی نتوانست به مرحله تدوین برسد.
جلسه پیش به شمارش مدارس کلامی امامیه پرداخته شد و ضمن بیان سیر تاریخی این مدارس، اشاره شد که تا قبل از دوره معاصر، کلام امامیه در طول دوازده قرن، ده مدرسه کلامی را پشت سر گذاشت. همچنین بیان شد که در دوره حضور ائمه، سه مدرسه کلامی به ظهور رسیده است که اگر قرار باشد به دقت صحبت کنیم باید به دو مدرسه مدینه و کوفه اشاره کنیم که بیشترین نقش را در دوران حضور دارد.
درباره مدرسه قم باید گفت که بخشی از این مدرسه در دوره حضور و بحشی در دوران غیبت قرار دارد و با توجه به این که بخش دوره حضور در حال شکل گیری است و تاثیر چندانی ندارد این مدرسه داخل در بحث دوره حضور نیست. مدرسه بغداد نیز از دوران حضور به کلی بیرون است؛ زیرا پس از دوران حضور تاسیس شده و امتدادش به دوران غیبت کبری می رسد.
بحث امروز شامل دو بخش مهم است که در صورت تنگ شدن وقت، ادامه آن در جلسه بعد مطرح خواهد شد:
1- مرحله بندی تاریخ کلام امامیه و نقشی که دوران حضور در این سیر دارد.
2- بررسی این مطلب که منابع و شیوه تحقیق ما در کلام امامیه دوران حضور چگونه است؟
زمانی که سخن از دانش کلام در عصر حضور ائمه(ع) به میان می آوریم منظور، بخشی از معارف اسلامی در مقابل فقه است که به احکام و شریعت و معارف اعتقادی و نظری می پردازد. البته شاخه سوم این حوزه که اخلاق است، هرچند در آغاز، در درون فقه بوده و بصورت مستقل نبوده است ولی بعدها از فقه جدا شد و ما امروز با سه وجهه معارف اسلامی روبرو هستیم.
بنابراین منظورمان از کلام از نظر متاخرین، حوزه ای است که مباحث نظری و معرفتی را پوشش می دهد. در این جا دانش را به دو دانش اصلی و مقدمی تقسیم می کنیم. دانشهایی مانند تفسیر، مقدمی هستند و تنها دو دانش فقه و کلام به عنوان علم اسلامی اصیل شناخته شده است. همین تفاوت است که زمانی که به دنبال وجه تسمیه دانش کلام می گردیم ما را دچار مشکل می کند. اگر این علم، نظری است چرا عنوان کلام بر آن اطلاق شده است؟ و اگر درباره احکام شرعی است چرا به آن فقه گفته اند؟ اگر تاریخ این دانش ها را بدانیم، می فهمیم که این دانش ها دقیقا در کجا استعمال شده است.
تعریف نخستینی که در این دو دانش مطرح بوده، از جهت رسالت دو گانه علوم اسلامی است. رسالت اول این است که درون مایه منابع وحیانی و معارف دینی را به انسان بشناساند تا او بفهمد دین چه می گوید؟ رسالت دوم این است که از همین درون مایه های معارف دینی در مقابل خصم و شبهات دفاع کند و به تبیین آن ها بپردازد.
در این تعریف، هر دو دانش فقه و کلام، شامل معارف نظری و معارف عملی می شدند؛ به این معنا که فقه نیز شامل مباحث اعتقادی می شد و اختصاص به احکام شرعی نداشت؛ همچنان که کلام نیز شامل معارف عملی به معنای دفاع از فلسفه احکام می شد. در این مقطع، کار کلام، دلیل آوری بود. به عنوان مثال، فارابی در کتاب احصاء العلوم نیز عینا همین تعریف را ارائه می کند و بعدها نیز ابن خلدون و دیگران این تعریف را مطرح کرده اند.
در بررسی تاریخ و وجه تسمیه این دو دانش نیز می توان این مطلب را دریافت. مثلا به این دلیل به این دانش، کلام می گفتند که کلام به معنای بحث کردن و سخن گفتن است و به این دلیل، فقه را چنین نامی نهاده اند که به معنای فهم عمیق است. دانستن این مطلب فوایدی دارد؛ مثلا در برخی روایات از متکلمین یاد می شود. آن ها از منظر روایات، کسانی بودند که به بحث و گفتگو در باب معارف دینی می پرداختند و برای آن ها تفاوتی نداشت که موضوع بحث حج و صلاه است یا توحید و معاد.
بسیاری از این مباحثات در باب فلسفه احکام است و همچنین بسیاری از ممیزات فکری شیعی مورد مناقشه قرار گرفته است. به عنوان مثال، امر به معروف و نهی از منکر که معتزله به عنوان یکی از اصول اعتقادات خود مطرح نموده اند بحث اعتقادی نیست ولی به این علت وارد کلام شد که با تلقی نخستین از علم کلام همراه بود. به این معنا که این بحث، در سنت اولیه مورد مناقشه قرار گرفت. در آن زمان، اهل سنت، مبارزه علیه ظلم را نادرست می دانستند و خروج علیه حاکم ظالم را باطل می دانستد. این گونه بود که این بحث، کلامی شد؛ یعنی مورد مناقشه و منازعات علمی قرار گفت. همچنین مساله تقیه که مورد مناقشه قرار گرفت از بحث های کلامی دوره نخستین است؛ هر چند در تعریف جدید، این بحث در زمره مباحث فقهی مطرح شود.
با یک دانش، کل گستره دین را می فهمید و با دانشی دیگر نحوه دفاع از کل گستره دین را فهم می کنید. عده ای علم کلام را مساوی جدل می دانند که چنین تلقی ای درست نیست. قبل از این که جدل مطرح شود، مطالعه تبیین گستره یک موضوع و مبادی عقلی و نقلی او مطرح است که جزئی از کلام می باشد و بخش دیگر، تنظیم و سامان دادن به این مجموعه است؛ هرچند بخش دفاعی گری دانش کلام، بسیار برجسته بود.
نتیجتا این که ما در این جا با واژه کلام سر و کار داریم که خودش دچار تحول شده است و از معنای گسترده کلام که شامل عقاید و احکام می شد در در دوره متاخر گسترده تر شد و فهم حوزه عقاید نیز به کلام داده شد؛ به گونه ای که امروزه در تعریف کلام، آن را دانشی می دانند به فهم، تبیین و دفاع از عقاید می پردازد. این تعریف از نظر روش شناسی گسترش یافت و از نظر موضوعی ضیق شد. این تحول از مدرسه بغداد آغاز می شود.
بنابراین زمانی که از کلام امامیه در دوران حضور صحبت می کنیم، باید مفهوم متقدم را در نظر بگیریم؛ هرچند نیم نگاهی به مفهوم امروز نیز داریم.
واکاوی واژه امامی
این واژه دقیقا در اواخر دوران حضور شکل می گیرد و در آغاز چیزی بنام امامیه نداریم. در آن زمان، تشیع با اصطلاحات دیگری مانند جعفری، قطعیه و رافضی شناخته می شود. در اواخر دوران حضور، مشاهده می شود که زمینه های اطلاق لفظ امامی بر شیعیان ایجاد می شود و تفکر امامیه از سایر گروه های شیعی ممتاز می شود؛ هرچند به صراحت بیان نشده باشد.
این تحول از دوران مدرسه کوفه آغاز می شود. تشیع تا قبل از این دوران یعنی از امام سجاد (ع) به قبل، هنوز تفکیک دقیق فرقه ای نشده است و حتی جریان کیسانیه در دوران امام باقر (ع) به بعد، از نظر خطوط معرفتی از امامیه جدا می شود. تا پیش از آن، تشیع هنوز یک دست است؛ هر چند اختلافاتی وجود دارد.
از زمانی این اختلاف رخ می دهد که تبیین های نظری در عرصه کلام شروع می شود و امامیه در برابر چهار گروه کیسانیه، خط غلو، بتریه(مقصره) و زیدیه قرار می گیرد. ممکن است کیسانیه و خط غلو را یکی فرض کنیم که جمعا سه گروه می شود ولی میان کیسانیه و خط غلو، رابطه عموم و خصوص من وجه برقرار است. آقای مدرسی به اشتباه تصور می کند که همه کیسانیه، اهل غلو هستند؛ در حالی که شواهد تاریخی خلاف آن را ثابت می کند. یک گروه از آن ها به خط غلو می پیوندند و گروه دیگر هیچ گونه غلوی ندارند و غلوشان اعتقاد به مهدویت و غیبت و ظهور است که امامیه نیز دارای همین ممیزه ها است.
در مورد زیدیه نیز باید به این نکته توجه داشت که قبل از قیام زید میان بتریه و خط پیروان اهل بیت (ع) اختلاف بود و بزرگان این گروه از بزرگان اصحاب امام باقر (ع) هستند که از ایشان جدا شدند. زید که در کوفه قیام کرد، این گروه از او پشتیبانی کرد. در این هنگام، زمانی که امامیه مشاهده کردند خط بتریه که قائل به امامیه نیستند، با زید پیمان می بندند، حساس شدند و احساس کردند زید مصادره می شود. امامیه با زید شرط کردند در صورتی با تو بیعت می کنیم که از شیخین اظهار برائت کنی. این شرط برای فاصله گذاشتن با جریان بتریه بود. شروع جدایی امامیه از دیگر گروه های شیعی نیز از همین مساله برائت شروع شد. این که ابتدا به امامیه، رافضی می گفتند بی دلیل نبود. رافضه یعنی رفض و رد شیخین و خلفای نخستین. رافضه در برابر خط بتریه بودند که ولایت بلافصل امام علی (ع) را قبول داشتند و دیگران را غاصب می دانستند ولی قائل به رفض نبودند.
چهار مرحله اصلی کلام
کلام امامیه را از آغاز تا دوران قبل از دوره معاصر، که ده مدرسه کلامی شکل گرفت، به چهار مرحله اصلی تقسیم کردیم. در این بخش، بررسی می شود که کلام امامیه از نظر منابع، روش شناسی و عناصر و عوامل تحول، چه مراحل مهمی را پشت سر گذاشته است. در این تقسیم بندی، بدلیل توجه به تاثیر عوامل تحول، سیر طبیعی تاریخ، منابع فکری و روش شناسی از نوعی واقعیت گرایی برخوردار است. ضمنا باید خاطر نشان کرد که این کار انحصارا متعلق به ما نیست و قبل از ما، مورخین عرب آن را انجام داده اند.
1- اصالت و استقلال دانش کلام: در این مرحله، دانش کلام با استفاده از منابع و روش شناسی خودش و موضوعاتی که از درون جامعه اسلامی بر می خیزد به تبیین و نظریه پردازی می پردازد. در این دوره که حدودا پنج قرن طول کشیده است، متکلمان، کاملا در برابر فیلسوفان و عرفا قرار می گیرند.
2- تعامل و رقابت: (از سال 450 تا حدود 850 قمری) در این مرحله، دانش کلام، تحت تاثیر روش شناسی و منابع شناختی فلسفی قرار می گیرد و متکلمان با فیلسوفان به نوعی تعامل می کنند و هر دو از منابع یکدیگر استفاده می کنند. در تفکر اشعری و امامی به تدریج عناصر فکر فلسفی جای خودش را باز می کند. در کنار این تعامل، نزاع در موضوعات و مضامین اعتقادی همچون مبدا، معاد، اسماء و صفات و نبوت پدید می آید و آثاری همچون کتاب تحافت الفلاسفة غزالی بوجود می آید.
در بیان تفاوت این دو دوره باید گفت که در دوره اول، میان متکلم و فیلسوف تقابلی وجود ندارد. نوبختیان با مترجمین فیلسوفان دم خورند ولی روش خودشان را دارند و این مساله در زمان شیخ طوسی نیز ادامه دارد. در این دوره، هیچ کس متعرض آثار دیگری نمی شود. البته این گونه نیست که از یکدیگر بی اطلاع باشند ولی به این دلیل که متکلم، فیلسوف را خارج از حوزه معرفتی می بیند متعرضش نمی شود.
3- مرحله ادغام و استحاله: (از سال 850 تا حدود قرن یازدهم) دانش کلام، به تدریج تحت تاثیر مؤلفه های اعتقادی فیلسوفان قرار می گیرد و امتیاز او از بین می رود؛ به این معنا که نمی توان بین فلسفه و کلام تفکیک کرد. به عنوان مثال فخر رازی که متعلق به دوره دوم کلامی اشعری است، هم کتاب فلسفی و هم کتاب کلامی دارد و هم کتابی دارد که هر دو را مقایسه می کند. بعد از فخر رازی در کلام اشعری، چیزی از فلسفه باقی نمی ماند و آن ها کلامی می نویسند که با مفاهیم فلسفی آغشته است. هر متکلمی نوعی دانش ترکیبی درست می کند.
4- دوره بازسازی: در این دوره، تمام جهان اسلام با بازگشت به دوره تاریخی خودش، گرایش های کلامی کهن را احیا کرد. سلفی ها یعنی خط اهل حدیث، به گذشته بازگشتند. خط نو معتزلیان نیز جریان اعتزال را احیاء کردند و امامیه با بازگشت به گذشته در جهت بازسازی مبانی اصلی تلاش کردند. در این دوره که هنوز هم در آن دوران به سر می بریم و تمام نشده است، به میراث خوانی گذشته می پردازیم و تلاش می کنیم دانش کلامی نو بسازیم. از سردمداران این دوره می تواند نام افرادی همچون شهید صدر، میرزا مهدی اصفهانی صاحب مکتب تفکیک و آشتیانی ها در خط فلسفی را برد.
این دوره ها را بطور مفصل در مقاله ای تحت عنوان «ریشه ها و رویش های کلام امامیه» در نشریه نقد و نظر گفته ایم.
برخی از مورخان دانش های اسلامی از جمله دانش کلام، بدون توجه به این سیر طبیعی دانش کلام، داوری هایی کرده اند و شبهاتی پراکنده اند که نشان می دهد به واقعیت تاریخ علم ناآشنا هستند. در این زمینه باید میان دانش به معنای بشری (یعنی آن چیزی که انسان با عقل خودش تولید می کند) و آن چیزی که در مصادر نخستین وجود دارد تفکیک قائل شویم. تولید دانش های دینی در بستر منابع وحیانی رخ می دهد ولی محدود به آن نیست؛ یعنی علم کلام علمی است که مسلمانان در بستر منابع وحیانی ایجاد کردند. دکتر حسن حلفی در یکی از شماره های اولیه نقد و نظر در مقاله ای تحت عنوان «تاریخ مندی دانش کلام» توضیح داده است که چگونه دانش کلام به عنوان یک دانش بشری شکل گرفته است و باید دانش کلام را مانند همه دانش ها از این زاویه مورد بررسی قرار داد.
علاوه بر این، علم کلام یک شبه تولید نشده است و ما با دانشی سر و کار داریم که سیر تدریجی دارد و در حضور معصوم اتفاق افتاده است. دانش کلام در این دوره، مانند دانش فقه در حال تولید است و ائمه ناظر این صحنه هستند و با این فضا تعامل دارند.
سیر دانش کلام در دوره نخستین
کلام اسلامی در دوره اول، سه نقطه تکاملی را در بر می گیرد: دوره تکوین، تبیین و تدوین.
دوره تکوین
این دوره، سرآغاز شکل گیری گزاره ها و اندیشه های کلامی است. متکلم این دوره از یک طرف، با متن و از طرف دیگر با مساله های زمان روبرو است. علت برجسته شدن مساله ایمان و کفر در دهه های نخستین، این است که مرز میان جامعه ایمانی و کفر به مساله روز جهان اسلام تبدیل شده است.
تکوین، دوره ای است که مساله های اجتماعی و متن مقدس برای متفکر ما موضوع بحث می سازد. البته در این دوران تبیین نظری رخ نمی دهد بلکه هنوز مرحله تنسیق کلام امامیه را می گذراند. به عنوان مثال، مساله ای که امروزه به عنوان توحید صفاتی از آن یاد می شود دوران پیدایش دارد و در مرحله تنسیق به سر می برد؛ به این معنا که استدلال به شکل بسیط و در حد پشتیبانی از اعتقادات است.
دوره دوم: تبیین
در این دوره، مولفه های گزاره های دوره تکوین، به دقت تعریف می شود. به عنوان مثال، در دوره گذشته، درباره رابطه میان خدا و صفاتش صحبت می کردیم و کسی درباره ماهیت ذات و صفت بحث نمی کرد. در این دوره است که به تدریج، با تاملات عقلی بر روی گزاره های اعتقادی، مفاهیم اصلی کلامی پیدا می شود و تئوری ها شکل می گیرد.
در توضیح این مطلب باید گفت که این مفاهیم، در آن زمان بدیهی نبوده است. به عنوان مثال، عبارت «ان الحکم الا لله» یک آیه قرآنی است. زمانی از این آیه تفسیرهای مختلفی ارائه شد که جامعه اسلامی با یک معزل اجتماعی روبرو گردید. همچنین مساله قدر از جایی پیدا شد که حکام جور پیدا شدند و جوامع اسلامی در این زمینه بحث کردند که آیا ما وظیفه خروج داریم یا نه؟ با این مساله به نصوص دینی رجوع کردند و تئوری های مختلف پیدا شد. همین معزلات اجتماعی بود که با پدید آوردن بحث های فقهی، موجب رشد فقه و با بوجود آوردن بحث های کلامی، سبب رشد کلام گردیدند. تمام گزاره های نخستین کلامی، این خصوصیت را دارند که یک مساله عینی با متن گره می خورد. در دوره تبیین، اندیشمندان اسلامی در ادامه همین نزاع، مفاهیم را تبیین تئوریک می کنند. بنابراین اصل نظریه پردازی در کلام، متعلق به دوره تبیین است و دفاع نیز جزء این دوره است.
اصل کج فهمی ها درباره تاریخ علم کلام از همین مساله ناشی می شود که برخی تصور می کنند وظیفه اصلی دوران تبیین، خواندن قرآن و تفسیر و دریافت گزاره های کلامی بوده است؛ در حالی که کار اصلی این دوران، مساله سازی اعتقادی و کلامی بوده است و اگر دوران تکوین که برای کلام موضوع سازی کرد، نبود، دوره دفاع و تبیین تئوریک بی معنا بود. اندیشه ورزی متکلمان مدرسه کوفه، مرهون دوره سابق است؛ یعنی قبلا مساله ها پدید آمده و چارچوب ها شکل گرفته است و در دوره تبیین است که حول این محور بحث می کنند و آن را تبیین می نمایند. در این دوره تبیین است که رابطه بین مفاهیم و گزاره ها روشن می شود، ادله ای اقامه و فنون دفاع از آن نیز مطرح می شود.
برخی تا اسم دفاع به میان می آید آن را مرادف جدل می گیرند. در حالی که امامیه با محوریت اهل بیت (ع) در مساله دفاع هم منطق مستقل خودش را دارد. او شیوه معتزله را نمی پذیرفت و هرجا که ائمه (ع) احساس می کردند امامیه می خواهند از این گروه تاثیر بگیرند آن ها را نهی می کردند و بیان می فرمودند که ما خودمان روش داریم .
بنابراین، تبیین مفاهیم، نسبت میان مفاهیم و گزاره های اعتقادی، تئوری سازی و طراحی فنون دفاع در دوره تبیین رخ داد. از دوران امام باقر (ع) مرحله تبیین در اندیشه امامیه رخ داده است و عناصر اصلی فکری امامیه که در این زمان ارائه شده، در زمان ائمه گذشته مطرح بوده است ولی در زمان امام باقر (ع) به آن باور پیدا کرده اند. کاری که امام باقر (ع) کردند بسط و تبیین جزئیات این مفاهیم است. به عنوان مثال، مساله بدا، مهدویت و رجعت از قبل در میان امامیه مطرح بود و اصل آن تنسیق شده بود ولی مفاهیم کلیدی آن تبیین نشده بود و باید در این دوره برای آن ها ادله کافی اقامه می شد.
برخی شبهه می کنند امامیه در قرون اولیه براهین عقلی نیاورده است. ما می گوییم بقیه گروه های مسلمان نیز چنین براهینی نیاورده اند. زیرا دوره اول دوره تنسیق و مرزبندی است و تا زمانی که مرزبندی نشده است نمی توان تبیین کرد. در این زمینه تفاوتی میان گروه های دیگر نیست.
دوره سوم: دوره تدوین
در این دوره، گزاره های مستقل کلامی که تا کنون مورد نزاع بود در یک دسته بندی و نظام جامع، گردآوری می شود. مثلا این که گفته می شود عقاید کلام، شامل چند بخش است، این کار دوره تدوین است. این که هر بخش دارای چه زیر مجموعه ای است؟ نسبتش با زیرمجموعه دیگر چیست؟ و مواردی از این دست، کار دوره سوم است. دانش به صورت طبیعی متولد می شود، در دوره دوم مولفه های گزاره های کلامی تبیین می شود و به بحث مناقشه و نقد گذاشته می شود. این انباشته علمی باید سامان پیدا کند و این جا است که ضرورت تدوین نظام علمی خود را نمایان می کند.
در این دوره بود که معتزلی ها گفتند ما قائل به اصول خمسه هستیم، اهل حدیث نظام اعتقادی خود را تدوین کردند و از نیمه های قرن دوم نظام نامه های اهل حدیث بیان شد. در امامیه نیز می تواند به اعتقادنامه عبدالعظیم حسنی اشاره کرد.
دوره های سه گانه در کلام امامیه
دوره پیدایش و تکوین کلام امامی در مدینه بر محور خاندان اهل بیت (ع) مطرح شد و افرادی مانند امام علی و عبد الله بن عباس از سرآمدان این دوره هستند. البته ابن عباس، عناصر فکر امامی را در حدی که قبول دارد معرفی می کند. امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نقش مهمی در این بخش دارند. مهم ترین شخصیت این دوره امام سجاد (ع) و محمد بن حنفیه است.
دوره تبیین در مدرسه کوفه رخ می دهد که بر محور امام باقر (ع) و امام صادق (ع) و بعدا امام کاظم (ع) با جزئیاتش بیان می شود. تا دوران امام کاظم (ع) مسایل اصلی کلام امامیه به میزانی که در آن دوره، مساله بوده، تبیین تئوریک شده است. این مطلب در مناظرات بین اصحاب امامیه و مخالفین مطرح شده است و تمام عناصر آن در آثار مکتوب امامیه تبیین گردیده است.
بعد از امام کاظم (ع) علاوه بر شرح و بسط و ترویج عقاید گذشته، اصلاح عقاید گذشته و مقابله با غلو و تقصیر و جریان های مختلف صورت می گیرد.
سوال مهمی که در این بخش پیش می آید این است که آیا امامیه مجموعه جامع اعتقادی ارائه کرده است؟ و آیا تدوین در دوره حضور شکل گرفته است یا نه؟
می دانیم معتزله در دوره حضور امامیه وارد دوره تدوین شد. این که در بسیاری از کتب، معتزلیان را موسس علم کلام می دانند به این معنا است که آن ها توانستند مجموع گزاره های کلامی را تدوین کنند. آن ها در سایه حمایت های خلفای عباسی علم کلام را برای نخستین بار تدوین جامع کردند.
اعتقاد بنده این است که امامیه در شاخه دانش کلام، فرصت تدوین علمی در دوره حضور را پیدا نکرد. گزاره های پراکنده کافی نیست بلکه باید این گزاره ها نظام مند شود. البته نشانه هایی وجود دارد که زمینه آن توسط خود ائمه (ع) فراهم گردید. آن ها شیعیان را تشویق می کردند تا مجموعه عقاید خویش را بر آن ها یا افرادی که امین آن ها هستند عرضه و تصحیح کند. شاهدی که از تدوین در دوران حضور سراغ داریم همین عرض عقاید است و بیش از آن، دلیل کافی نداریم. دلیل این قضیه نیز همان علت افت و سکوتی است که در کلام امامیه بر اثر شرایط سیاسی اجتماعی رخ داده است و از زمان امام کاظم (ع) امکان بازسازی جامع پیش نیامد.
اگر این شرایط را با حوزه فقه امامیه مقایسه کنید در می یابید که فقه امامیه در دوران حضور تا مرحله تدوین جامع هم رسید. تبویب کامل فقه توسط حسین بن سعید اهوازی به همراه برادرش در سی باب صورت گرفت و از آن زمان به بعد، هر موقع خواستند کتاب جامع نام ببرند از کتاب حسین بن سعید نام بردند. علت را باید در تفاوت ماهیت کلام و فقه جستجو کرد. فقه یک دانش درون مذهبی و فرقه ای و کلام، میان فرقه ای است. فقه مصرف داخلی در یک فرقه دارد و زیر زمینی هم می تواند رشد کند. ما در بدترین شرایط تاریخی سیاسی شیعه، فقه داریم. هم نیاز اجتماعی وجود دارد و هم زمینه اجتماعی خاصی نمی خواهد.
تعریف اصلی کلام نخستین، مساوی با مواجهه است و در مواجهه رقیب می خواهید و نمی توانید زیرزمینی با رقیب سخن بگویید. همان کاری که هشام بن حکم در مجلس هارون الرشید کرد و علیرغم توصیه های مکرر امام کاظم (ع) توجیه کرد که منظور امام از نهی کسانی هستند که تکلم را بلد نیستند. بدین ترتیب در بغداد در مجلس رسمی مناظره کرد و این کار، نقطه افشای خط متکلمان شد که منجر به فراری شدن و تبعید خود هشام و دیگر متکلمان شد. کلام نیازمند شرایط اجتماعی برای ابراز است و قاعدتا در دوره هایی رشد کرده که رقیبی و محیطی برای گفتگو بوده است.
از اواخر دوره هارون الرشید که تشیع زمینه اجتماعی را از دست داد، صد سال کلام امامیه به حاشیه رفت و دوران فترت آن آغاز شد. در همین دوره حدیث و فقه امامیه رشد کرد و تدوین دانش فقه در همین دوره رخ داد. نیازهایی که فقیهان و جامعه شیعی برای عمل خودش داشت وجود داشت. در آن زمان حکومت نداشتیم تا بابی بنام فقه سیاسی داشته باشیم؛ زیرا مبتلا نبودیم. ولی هر چه نیاز داشتیم بود. اما کلام نیاز به صحنه و زمینه بیان داشت؛ در حالی که چنین فرصتی نداشت.
برخی آزادی دوران ولایتعهدی امام رضا (ع) را مثال می زنند در حالی که در این دوران امام یکه و تنها است. اگر دانش را علم بشری می دانیم باید کنار امام رضا (ع) مجموعه هایی باشند که همان رفتار را تکرار و تئوری سازی کنند. تک عناصری مانند فضل بن شاذان در آن زمان وجود دارند که فردی کار می کنند ولی این افراد موج ایجاد نمی کنند. دوره فترت یک امر نسبی است و نسبت به دوره قبل که دوره شکوفایی است دیگر دوره جامع علم کلامی را نداریم. البته اختلاف قدرت در آن زمان نیز فرصت را فراهم می کند. در دوران قبل از هشام بن عبدالملک، ثبات سیاسی مستقر در جهان اسلام وجود ندارد و جامعه درگیر مسایل داخلی است که فرصت برای بروز و ظهور فراهم می کند.
متکلم در شرایط سیاسی، حیات یا افول پیدا می کند. در دوره نخستین یعنی هشتاد سال اول تاریخ اسلام، به دلیل این که هنوز اندیشه ها کاملا با هم گره نخورده است و تبیین عقیده به معنای تبلیغ یک گروه سیاسی نیست. این گونه نبود که اگر مثلا کسی قائل به مهدویت بود او را یک مبارز سیاسی که علیه حکومت می جنگد تلقی کنند؛ هرچند این اندیشه در این زمان در حال شکل گیری است. تا این زمان هنوز مهدویت عنوان یک گروه سیاسی مبارزاتی را با خود همراه ندارد. در مورد رجعت نیز همین اتفاق افتاده است. اصطلاح «هو من یقول بالرجعة» آرم یک گروه خاص نشده است و مجموعه عقایدی که دقیقا به یک گروه سیاسی اشاره کند وجود ندارد؛ هرچند در حال تکوین است.
فهرست جلسات بررسی تاریخ کلام امامیه در عصر حضور ائمه (ع)
