امین الاسلام، ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، از دانشمندان نامی شیعه در سده ششم هجری قمری در نهم ذیحجه سال 548 ق درچنین روزی پس از حدود 90 سال زندگی سرشار از تلاش در سبزوار از دنیا رفت[1].
گرچه بسیاری وی را منسوب به طبرستان می دانند، ولی اصل او از تفرش[2]، ولی زادگاهش به احتمال زیاد مشهد است[3]. وی، در سال 468 یا 469ق در این شهر به دنیا آمد، و پس از فراگيري مقدمات به تحصيل ادبيات عرب، قرائت، تفسير، حديث، حساب و جبر، فقه، اصول وكلام پرداخت و در آن علوم متبحرگرديد.
علامه در حدود 54 سال در مشهد بود و سپس بنا به دعوت بزرگان سبزوار و با توجه به امکانات بسیاری که در آن شهر بود و زمینه تدریس، تألیف و ترویج دین را برایش فراهم می ساخت، در سال 523 ق، راهی آن دیار گردید. سادات آل زبارة ـ که طبرسی با آنان نسبت فامیلی داشت ـ میزبان او بودند و از کمک و همکاری با آن عالم وارسته، دریغ نورزیدند.
علامه طبرسی رحمه الله ، 25 سال آخر عمر گران مایه خود را، در سبزوار ـ که مرکز شیعیان منطقه بیهق بود ـ گذرانید[4] و منشأ خدمات فراوانی برای اسلام و مسلمانان گردید. به نقل برخی مورخان، زمانی خانواده علامه، وی را به دلیل سکته ای که عارض علامه شده بود به گمان رحلت به خاک می سپارند. پس ار به هوش آمدن علامه در قبر، نذر می کند چنانچه نجات یابد کتابی در تفسیر قران بنویسد. در همان شب به دست کفن دزدی نجات یافته و علامه طبرسی پس از آن به نذر خود وفا کرده، کتاب مجمع البیان را می‌‌‌نویسد.[5]
علامه کتاب تفسیری خود را طی هفت سال تدوین كرده و هر یك از فنون مختلف قرآنی را به صورت جدا از هم درقالبی منظم ومرتب بیان نمود. تفسیر مجمع البیان در میان تالیفات علامه طبرسی به عنوان سرآمد تفاسير، مطرح بوده که ازجامعیت و استواری مطالب برخوردار می باشد و از دیر باز مورد توجه خاص و عام بوده است.[6]
وی دارای تالیفات مهم دیگری نیز بوده و بیهقی وی را کثیرالتالیف دانسته است.[7] مجمع البیان، الکافی الشافی، اعلام الوری باعلام الهدی، اسرار الامامه، مشکواه الانوار فی الاخبار و جوامع الجامع از آثار مهم وی به شمار می روند. قاضی نورالله وی را صاحب آثاری درفقه و کلام نیز می داند[8].
علامه طبرسی در طول حیات پربار خود شاگردان برجسته ای تربیت کرد که قطب الدين راوندي ( م 573 ق) ، ابن شهر آشوب (م 588 ق ) ، ضياءالدين راوندي (م 572 ق ) و… از جملهی آنان به شمار ميآيند. سرانجام امام مفسّران، پس عمری تلاش با بركت درروز عرفهي سال 548 ق بدرود حيات گفت.. بدنش را به مشهد منتقل كرده و در جوار حرم امام رضا(ع) به خاك سپردند[9].
پی نوشت:
[1] – تفرشی سید مصطفی، نقدالرجال ، موسسه آل البیت لاحیاءالتراث، قم، 1418 ق، ج 4، ص 19. و ابن شهرآشوب، معالم العلماء، قم ، بی تا، ص 14 – 11
[2] – تاریخ بیهق، لغت نامه ی دهخدا، مدخل طبرسی.
[3] – برای آگاهی بیشتر ر ک به : پژوهشی در باره نسبت صحیح طبرسی، مصطفی معلمی، پژوهشنامۀ تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل و سوم، شمارۀ یکم، پاییز و زمستان 1389 ، ص 109 – 120.
[4] – اردبیلی محمد بن علی، جامع الرواه، مکتبه آیه اللله مرعشی نجفی، 1402 ق، ج 4، ص 2.
[5] – ریاض العلماء، ج 2، ص 358؛ روضات الجنات، ج 5، ص 362؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 487.
[6] – ذهبی محمد حسین، التفسیر والمفسرون،ج 2 ، قاهره، مکتب وهبه، 1409 ق، ص 137 و مطهری مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، قم، ج 14، ص 404.
[7] – بیهقی ابوالحسن، تاریخ بیهق، ص 242.
[8] – افندی اصفهانی میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ترجمه محمد باقرساعدی، ج چهارم، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1389ش، ص422.
[9] – بیهقی پیشین، ص 242.
