با سلام دليل به جا نياوردن حج واجب توسط امام حسن مجتبي (ع ) چيست؟
پاسخ: دانشجوي گرامي؛ امام حسن مجتبي عليه السلام بارها حج به جا آورده اند كه بسياري ازآنها نيز با پاي پياده انجام گرفته است و در روايات تا 25 مرتبه ذكر شده است چنانكه در روايتي ذكر شده كه: لقد حج الحسن بن على خمسا و عشرين حجة ماشيا و ان النجائب لتقاد معه (بحارالانوار، ج 44، ص 154؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 169(؛به راستى كه حسن بن على بيست و پنج سفر پياده به حج رفت و مركب هاى راهوار او را بدون سوار همراهش مىكشيدند.
اما تنها امامي كه معروف است هرگز نتوانست حج به جا بياورد و احتمالا شما به خاطر تشابه اسمي آن را اشتباه ذكر كرده بوديد، امام يازدهم امام حسن عسگري عليه السلام مي باشد. اما آيا واقعا اين امام همام آنچنان كه مشهور است نتوانست در طول زندگي خود حج به جا بياورد؟
در جواب بايد گفت هرچند معروف اين است كه امام يازدهم (ع) به حج مشرف نشده و اين به دليل آن بوده كه در شهر سامرا تحت نظر بوده اند لذا از انجام فريضه حج محروم شده و در ضمن، گزارشي تاريخي در مورد خروجشان از شهر سامرا وجود ندارد. اما با اين وجود، نمي توان به صورت قطعي چنين موضوعي را نه اثبات و نه رد كرد، چون شواهدي هم بر تاييد و هم رد اين مطلب موجود است.
پاسخ تفصيلي
در ابتدا بايد بدانيم كه در مسائل تاريخي، همان طور كه براي اثبات يك موضوع نياز به دليل داريم، جهت نفي كامل و قطعي آن نيز نمي توانيم بدون مستندي معتبر، اظهار نظر كنيم؛ به عنوان نمونه، به صورت قطعي اظهار داريم كه هيچ پيامبري در قاره آمريكا مبعوث نشده است و مستند چنين سخني را تنها فقدان اثري از آنان در آيات و روايات اعلام كنيم. البته اگر آيه و يا روايتي وجود داشته باشد كه به منتفي بودن موضوعي، تصريح داشته باشد، بايد آن را پذيرفت.
در مورد حج امامان معصوم (ع) نيز بايد از همين روش استفاده كرد. به عبارتي، اگر مستندي تاريخي و روايي وجود داشته باشد كه صريحاً در آن بيان شده باشد كه امامي از ميان اين امامان به حج مشرف نشده است، مي توان آن را پذيرفت، اما نمي توان تنها به اين دليل كه گزارشي تاريخي در مورد حج آن امام وجود ندارد، به صورت قطعي، عدم تشرف آن امام را اعلام كرد، بلكه چه بسا ممكن است ايشان حج را انجام داده، ولي در گزارشات تاريخي ثبت نشده باشد.
با اين مقدمه، به ادامه پاسخ بر مي گرديم:
در ميان عموم مردم و به ويژه، حاجيان محترم اين گونه شايع است كه امام حسن عسكري (ع) به حج مشرف نشده اند و در همين راستا، حتي برخي از حجاج به نيابت از ايشان حج را به جا مي آورند.
در اين زمينه بايد گفت كه ما تاكنون، به هيچ مستند معتبر تاريخي برخورد نكرديم كه تصريح به عدم تشرف ايشان به حج داشته باشد و همان گونه كه بيان شد، فقدان گزارشي تاريخي در اين مورد نيز نمي تواند دليل مناسبي براي اثبات انجام نشدن اعمال حج توسط ايشان باشد و شايد چنين اعتقادي بدين دليل رواج يافته است كه بر اساس منابع تاريخي، يا محل تولد اين امام بزرگوار در شهر سامرا بوده و يا ايشان در ابتداي كودكي، به همراه پدر بزرگوارشان به اين شهر منتقل شده اند(بحار الانوار، ج 50، ص 236) و با توجه به اين كه از طرفي، آن حضرت تا پايان عمرشان، به شدت تحت نظارت مأموران دستگاه خلافت عباسي بوده و از طرفي، هيچ گزارشي مبني بر خروج ايشان از شهر سامرا مشاهده نشده، طبيعتا نبايد امام يازدهم (ع) به حج مشرف شده باشند. چنانچه نقل شده حكومت عباسي آن قدر از نفوذ اجتماعي امام حسن عسگري عليه السلام نگران بود كه ايشان را ناگزير كرده بود هر هفته روزهاي پنج شنبه و دوشنبه در دربار حاضر شوند. اين با امكان انجام فريضه حج نمي سازد.(مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص434، بحارالانوار، ج 50، ص 251)
در مقابل اين استنباط دلايلي نيز وجود دارد كه اين استنباط را با مشكل مواجه مي كند و آن اينكه:
اولاً: ايشان با وجود اين كه در حصر شديد و تحت نظارت كامل بودند، اما در بيشتر اوقات به صورت رسمي به عنوان زنداني به شمار نيامده، بلكه تلاش مي شد كه در ظاهر، برخوردهاي احترام آميزي با ايشان انجام شده و حضور ايشان در مراسم هاي عمومي و دربار مشهود باشد(بحار الانوار، ج 50،ص 265، ح 25؛ ص 269، ح 34؛ ص 270، ح 37 و … ) نيز برخي گزارشها حاكي است كه ايشان گاه از شهر خارج شده و سپس مراجعت مي كردند(بحار الانوار، ج50، ص 260، ح 20 و … ) براين اساس، ممكن بود كه به همراه كارواني از حاجيان و تحت نظارت كامل مأموران حكومت، به حج مشرف شده باشند.
ثانياً: روايت و گزارشي تاريخي وجود دارد كه طي آن، شخصي در شهر مكه از ايشان روايتي را نقل كرده است كه متن كامل اين روايت را جهت مطالعه، خدمتتان عرضه مي كنيم: حدثنا أبو نصر أحمد بن الحسين بن أحمد بن عبيد الضبي قال حدثنا أبو القاسم محمد بن عبيد الله بن بابويه الرجل الصالح قال حدثنا أبو محمد أحمد بن محمد إبراهيم بن هاشم قال حدثنا الحسن بن علي بن محمد بن علي بن موسى بن جعفر أبو السيد المحجوب إمام عصره بمكة) در اين قسمت از روايت، به حضور امام يازدهم (ع) در مكه اشاره شده است( قال حدثني أبي علي بن محمد النقي قال حدثني أبي محمد بن علي التقي قال حدثني أبي علي بن موسى الرضا قال حدثني أبي موسى بن جعفر الكاظم قال حدثني أبي جعفر بن محمد الصادق قال حدثني أبي محمد بن علي الباقر قال حدثني أبي علي بن الحسين السجاد زين العابدين قال حدثني أبي الحسين بن علي سيد شباب أهل الجنة قال حدثني أبي علي بن أبي طالب سيد الأوصياء قال حدثني محمد بن عبد الله سيد الأنبياء ص قال حدثني جبرئيل سيد الملائكة قال قال الله سيد السادات عز و جل إني أنا الله لا إلا أنا فمن أقر لي بالتوحيد دخل حصني و من دخل حصني أمن من عذابي(شيخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ج 2، ص 135، ح 3)
و مي دانيم كه بر اساس مباني فقهي، حضور اين امام در شهر مكه نمي توانسته بدون انجام اعمال عمره انجام پذيرد. بنابراين، اگر اين روايت را بپذيريم ايشان احتمالا اعمال عمره را انجام داده و به احتمال زياد، واجب الاهي حج نيز از ايشان فوت نشده است.
نتيجه: با توجه به مطالبي كه عرض شد نمي توان انجام حج توسط امام حسن عسگري عليه السلام را به طور قطع و يقين اثبات و يا رد كرد.
منبع: پرسمان دانشجویی.
