پیش نشست علمی همایش بین المللی اندیشه‌های قرآنی-تفسیری شهید آیت الله دکتر بهشتی ره با عنوان:«انسان‌شناسی قرآنی شهید بهشتی: مبنایی برای نهادسازی در ساختار تمدن نوین اسلامی»
تاریخ برگزاری: ۲۹ مهر ۱۴۰۴
مکان: مجتمع تاریخ، سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه، قم
سخنران: دکتر علی الهی‌تبار (عضو هیئت علمی گروه تاریخ و تمدن اسلامی)
نشست علمی «انسان‌شناسی قرآنی شهید بهشتی: مبنایی برای نهادسازی در ساختار تمدن نوین اسلامی» با حضور اساتید،باحضور مدیر مدرسه عالی تاریخ ،سیره و تمدن اسلامی و معاون پژوهش مجتمع عالی تاریخ و جمعی از اساتید پژوهشگران و طلاب حوزه تمدن اسلامی به صورت حضوری و برخط در سالن علامه شهید عارف الحسینی مجتمع عالی امام خمینی جامعه المصطفی العالمیه – قم برگزار شد.
دکتر علی الهی‌تبار به عنوان ارایه دهنده و سخنران اصلی در این نشست، با استناد مستقیم به آیات نورانی قرآن کریم و تحلیل اندیشه‌های شهید آیت‌الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی، نقش انسان‌شناسی قرآنی ایشان را به‌عنوان پایه‌ای برای طراحی نهادهای تمدنی در چارچوب تمدن نوین اسلامی تبیین نمود.
استاد الهی‌تبار پرسش محوری نشست را این‌گونه مطرح کرد: «چگونه انسان‌شناسی قرآنی شهید بهشتی به نهادسازی منسجم تمدنی منجر می‌شود؟» ایشان با تأکید بر اینکه انسان در نگاه شهید بهشتی موجودی پویا و به عبارتی شدنی، انتخاب‌گر، مسئول، خردورز و خالق است، افزودند که این انسان در فضای وحدت فرد و جامعه نقش آفرینی می‌کند و تمدن نوین اسلامی از دل همین نگاه برمی‌خیزد.
ایشان با استناد به آیات متعدد قرآن کریم، انسان را از منظر شهید بهشتی این‌گونه تشریح کرد:
آیه ۳۰ سوره بقره: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً» انسان به‌عنوان خلیفه الهی ، موجودی است که اختیار، مسئولیت و ظرفیت آفرینش دارد. این خلافت، انسان را به انتخاب‌گر بودن و رشد مستمر در مسیر کمال الهی ملزم می‌کند.
آیه ۱۱ سوره رعد: «إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» تأکید بر انتخابگری فعال و تحول درونی؛ انسان نه منفعل، بلکه عامل تغییر در خود و جامعه است.
آیه ۳ سوره تین: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ» انسان دارای فطرت حق‌طلب و ظرفیت رشد مستمر است؛ این فطرت، محرک مسئولیت اجتماعی و عدالت‌خواهی است.
سخنران با اشاره به سخنرانی‌های شهید بهشتی در دهه ۵۰ شمسی، تأکید کرد که انسان قرآنی موجودی شدن‌محور است؛ یعنی نه یک موجود ثابت، بلکه موجودی در مسیر تکامل دائمی که با عقل و وحی هدایت می‌شود.
پنج مؤلفه بنیادین انسان‌شناسی قرآنی شهید بهشتی
دکتر الهی‌تبار پنج مؤلفه کلیدی را که شهید بهشتی از قرآن کریم استخراج کرده و به‌عنوان ستون‌های نهادسازی تمدنی معرفی می‌کند، به تفصیل توضیح داد: آفرینش انسان به‌مثابه موجودی دارای اختیار و رشد مستمر بر اساس آیات خلقت و تکامل (مؤمنون:۱۲-۱۴) انسان موجودی در حال شدن و تکامل است. اختیار، مسئولیت رشد را بر دوش او می‌گذارد. نهادسازی باید این مسیر رشد را تسهیل کند.
مولفه دوم یعنی اصالت ترکیبی فرد و جامعه بر اساس مبنای قرآنی: آیه ۱۳ سوره حجرات (خلقناكم من ذكر و أنثى و جعلناكم شعوبًا و قبائل لتعارفوا) توضیح می‌دهد فرد و جامعه دو روی یک سکه‌اند. شهید بهشتی بر وحدت در عین کثرت تأکید داشت؛ نه فردگرایی مطلق، نه جمع‌گرایی خفقان‌آور. نهادها باید این تعادل را حفظ کنند.
در مولفه سوم یعنی فطرت حق‌طلب و مسئولیت اجتماعی می‌توان بر مبنای آیه ۳۰ سوره روم (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا) نتیجه گرفت انسان فطرتاً حقیقت‌جو و عدالت‌خواه است. این فطرت، مسئولیت او را در برابر جامعه و تاریخ روشن می‌کند. نهادسازی باید از این فطرت حفاظت و آن را فعال کند.
بحث عقل و نقل به‌مثابه منابع شناخت هماهنگ را می‌توان به عنوان مولفه چهارم در نظر گرفت این مولفه نیست توسط شواهد قرآنی تایید می‌شود مانند آیات مکرر أَفَلَا تَعْقِلُونَ و أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ شهید بهشتی عقل را مکمل وحی می‌دانست، نه مقابل آن. نهادهای تمدنی باید بر پایه عقلانیت وحی‌محور بنا شوند.
مولفه پنجم و آخر رابطه اخلاقی انسان با محیط (خود – مردم – طبیعت) می‌باشد که مبنای قرآنی آن نظام خلیفه‌اللهی و امانت‌داری (احزاب:۷۲) است. در واقع انسان مسئول خود، جامعه و طبیعت است. این رابطه سه‌گانه، اخلاق تمدنی را شکل می‌دهد.
نهادسازی تمدنی بر پایه انسان‌شناسی بهشتی
دکتر الهی‌تبار تأکید کرد که این پنج مؤلفه، چهار نهاد تمدنی کلیدی را ممکن می‌سازد که هر یک با هدف مشخص و مبنای قرآنی طراحی شده‌اند:
نهاد تربیت تمدنی
که با هدف تقویت انتخابگری و رشد عقلانی در چارچوب وحی یعنی مبنای قرآنی «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ» (علق:۱) شکل می‌گیرد از این نظر آموزش نه صرفاً انتقال اطلاعات، بلکه تربیت انسان انتخاب‌گر و آفرینشگر است. این نهاد باید نظام آموزشی را از کودکی تا دانشگاه بازطراحی کند.
نهاد مشارکت اجتماعی
این نهاد با هدف تحقق مسئولیت و بر اساس مولفه اصالت فرد و جامعه و مبنای قرآنی «وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ» (شوری:۳۸) نشانگر آن است که مشارکت واقعی است و نمایشی نیست تصمیم گیری جمعی نیز می‌بایست مبتنی بر عقل و فطرت باشد . این نهاد، ساختارهای مدنی، شوراهای محلی و احزاب را بازسازی می‌کند.
نهاد محیط‌ساز حقوقی–سیاسی
هدف: حفاظت از فطرت حق‌طلب و آزادی مسئولانه مبنای قرآنی: «لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ» (بقره:۲۵۶)
توضیح: این نهاد که هدفش حفاظت از فطرت حق طلب و آزادی‌های مسئولانه مبتنی بر قرآن کریم است ، باید آزادی را در چارچوب مسئولیت تضمین کند. قانون اساسی، قوه قضائیه و نظارت مردمی از ارکان این نهاد است.
نهاد توسعه عقلانی–وحیانی
این نهاد وظیفه توسعه عقلانی وحیانی تمدن دینی را دارد به عبارتی این نهاد برای آن شکل گرفته که بتواند معرفت را در چارچوب عقلانیت دینی قرار دهد پژوهشگاه‌ها، مراکز فکر، رسانه و فرهنگ باید عقل و وحی را هم‌افزا کنند. این نهاد، تمدن را از رکود فکری نجات می‌دهد.
در نهایت می‌توان گفت از دیدگاه شهید بهشتی تمدن نوین اسلامی یک آرمان نیست لکه یک فرایند نهاد محور است که می‌توان آن را از دل انسان شناسی قرآنی استنباط و محقق کرد
از این رو پیشنهاد می‌شود با تشکیل کارگروه‌های پژوهشی در زمینه نهادسازی تمدنی این مهم پیگیری شود و با مشارکت اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی این امر صورت تحقق بگیرد.
همچنین می‌توان برای شکل دهی و نهادسازی تمدنی یک شورای راهبردی و ستادی تشکیل داد که امیدواریم با همت مسئولان محترم محقق شود.
