سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طاهره مهری- کتاب «میراث فرهنگی سُغدیان در جاده ابریشم» تالیف گریگوری ل. زمنوف و ترجمه پریسا درخشان مقدم از سوی نشر ثالث به بازار کتاب آمده است.
زبان سرزمین سغد، که تمدنی باستانی در فرارود و در فهرست ساتراپ‌نشین‌های امپراتوری بزرگ هخامنشی در سنگ‌نوشته بیستون به عنوان هشتمین سرزمین ثبت شده و همچنین به عنوان زبان میانجی جاده معروف ابریشم نقش مهمی در انتقال فرهنگی آسیای میانه داشت. گریگوری زمنوف در این کتاب که به مجموعه مطالعات درباره ادیان شرقی تعلق دارد، با زبانی ساده و روان جستارهایی درباره فرهنگ سغد در پنجیکنت و پیکند نوشته است و مضامین قابل توجهی، از جمله تاریخچه بازی نرد و شطرنج، وجود قدیمی‌ترین داروخانه در آسیای میانه، گزارشی درباره اماکن مقدس پیکند و بررسی قدمت آنها، آثار به جا مانده از مسیحیت در آسیای میانه، نقش و تاثیرپذیری از داستان‌های هندی و یونانی و افسانه‌های ازوپی در نقاشی‌های دیواری سغدی را به تفصیل بررسی کرده است.
تصاویر نقاشی‌ها، آثار مکشوفه و نقشه‌های تهیه شده از سایت‌های باستانی که در انتهای اثر ضمیمه شده است، تصویر روشن‌تری از میراث فرهنگی سغدیان در جاده ابریشم به نمایش می‌گذارد.
کتاب «میراث فرهنگی سغدیان در جاده ابریشم» با مقدمه مترجم، پیش سخن و مقدمه آغاز می‌شود و در پنج بخش اصلی به شرح موضوعاتی همچون بازی رومیزی در آسیای میانه و در ایران، قدیمی‌ترین داروخانه در آسیای میانه، اماکن مقدس در پیکند، گزارش اولیه، درباره مسیحیت در آسیای میانه و داستان‌های هندی و باستانی در نقاشی سغدی پرداخته است.
مقدمه مترجم
زبان سغدی به عنوان زبان میانجی جاده معروف ابریشم نقش مهمی در انتقال فرهنگی آسیای میانه داشت. بازرگانان سغدی شهره عام و خاص بودند و تجارت دوره ساسانی به آنها وابسته بود.
کتاب حاضر به مجموعه مطالعات درباره ادیان شرقی تعلق دارد و در پنج فصل مقالاتی درباره فرهنگ سغد در پنجیکنت و پیکند نوشته شده است. مضامین جالبی، از جمله تاریخچه بازی نرد و شطرنج، وجود قدیمی‌ترین داروخانه در آسیای میانه، گزارشی درباره اماکن مقدس پیکند و بررسی قدمت آنها، آثار به جامانده از مسیحیت در آسیای میانه و نقش و تاثیرپذیری از داستان‌های هندی و یونانی و افسانه‌های ازوپی در نقاشی‌های دیواری سغدی به تفصیل بررسی شده است. در انتهای کتاب نیز تصاویر نقاشی‌ها، آثار مکشوفه و نقشه‌های تهیه شده از سایت‌های باستانی ضمیمه شده‌اند.
یکی از مزایای این کتاب آن است که مخاطب خاص و عام، هر دو، از خواندن آن نوشتار که از سبک زبانی ساده‌ای بهره‌مند است، استفاده کرده و لذت می‌برند.
مردم تمدن‌های امروزی احساس می‌کنند که به نوعی وارثان دوران باستان هستند. این امر در درجه اول مربوط به جهان آنتیک است؛ یعنی تمدن یونانی-رومی که از زمان رنسانس به روشی خاص در اروپای مدرن توسعه یافته است و به میزان کم‌تری در مورد برخی مناطق فرهنگی شرقی نیز مانند هندوستان، ایران، چین یا ژاپن صدق می‌کند. تقریباً همه این تمدن‌ها امپراتوری‌هایی با یک حکومت مرکزی بودند و ساختار سلسله مراتبی توسعه‌یافته‌ای داشتند. شاید به همین علت است که دنیای باستان در تصور ما از دولت‌های بزرگ سلطنتی تشکیل شده است.
در واقع، تنها امپراتوری‌های بزرگ تعیین‌کننده تاریخ و توسعه تمدن نیستند. در میان آنها همیشه فضای کافی برای دولت‌هایی بوده که به شیوه کاملاً متفاوتی توسعه می‌یافتند. تمدن‌های جاده ابریشم نیز به این گروه تعلق دارند، شبکه‌ای از مسیرهای تجاری بین قاره‌ای از چین تا بیزانس ویژگی‌های مشترک دولت‌های متعلق به این کنگلومرا (اختلاط)، قدرت مرکزی ضعیف و زندگی دولتی بسیار سازمان‌یافته با عناصر خودمختار شهری بود. اشراف و بازرگانان طبقه بالایی را در این دولت‌ها تشکیل می‌دادند که به لطف درآمدشان از تجارت می‌توانستند سطح زندگی بسیار بالایی داشته باشند. برخلاف امپراتوری‌های بزرگ همسایه، دین در خدمت محافظت از تاج و تخت نبود. معمولاً دین رسمی دولتی وجود نداشت. در کنار شکل‌های مذهبی، محلی، جوامع دیگر ادیان نیز به صورت مسالمت‌آمیز همزیستی داشتند.
بازی رومیزی در آسیای میانه و در ایران
دو بازی از معروف‌ترین و گسترده‌ترین بازی‌های رومیزی جهان از قدیم‌الایام در ایران شناخته شده‌اند. منشا و گسترش آنها عمدتاً از طریق دو منبع برای ما قابل دسترسی است.
فردوسی در کتاب مشهور خود شاهنامه منشا بازی جنگی سلطنتی شطرنج را شرح می‌دهد. منشا بازی شطرنج در اثر فارسی میانه، گزارش شطرنج (سده ششم-هفتم میلادی) کمی متفاوت توضیح داده شده است:
پادشاه یاسودرمان برای فرمانروای ساسانی یک بازی فرستاد تا او معمای قوانین آن را بفهمد. وزیر پادشاه ایران معمای قوانین بازی را پیدا کرد و بازی جدیدی برای پادشاه هند فرستاد تا او هم قواعد این بازی را کشف کند. از آنجا که پادشاه هند موفق به انجام این کار نشد، مجبور شد به فرمانروای ساسانی خراج بدهد.
بازی‌ای که وزیر اختراع کرد، نیواردشیر نام دارد و با دو تاس بازی می‌شود. تخته به دوازده قسمت تقسیم می‌شود که مطابق با دوازده ماه سال در تقویم خورشیدی ایران است. سی مهره نیاز است که نماد تعداد روزهای یک چرخه قمری است. نیمی از مهره‌ها سفید و نیمی دیگر سیاه هستند. داستان پیدایش این بازی بین کارشناسان کاملاً شناخته شده است. زمان پیدایش بازی شطرنج و تخته نرد در ایران به وسیله دانشمندان به دلیل منابع ادبی به سده ششم میلادی برمی‌گردد.
قدیمی‌ترین داروخانه در آسیای میانه
در مرکز شهر پیکند تپه مدوری وجود دارد که بلندی آن بالغ بر پنج متر است و قطری تقریباً پانزده متری دارد. این بلندی چشمگیر از نقاط کم‌ارتفاع شهر متفاوت است. کساتی گمان می‌کرد زیرا این تپه، معبدی مربوط به پیش از اسلام وجود داشته باشد، اما هیات اکتشافی باستان‌شناسی که در ۱۹۴۰ میلادی به آنجا رفتند، تنها لایه‌هایی از اوایل دوره اسلامی کشف کردند.
هیات اکتشافی آرمیتاژ و انستیتوی باستان‌شناسی ازبکستان کشف کرد در این مکان در اصل دروازه شهر (محوطه سه) وجود داشته که دو بخش شهر را (شهرستان یک و دو) به یکدیگر وصل می‌کرده است و بعدها روی بقایای دروازه قدیمی شهر بنای جدیدی ساخته شده است.
اماکن مقدس در پیکند، گزارش اولیه
در شاهنامه درباره اماکن مذهبی معروف در آسیای میانه صحبت شده است. یکی از این مکان‌ها آتشکده‌ای در پیکند است.
مورخان مشهور ایرانی و عرب، همچون نرشخی، بیرونی و طبری نیز درباره آتشکده معروف پیکند نوشته‌اند. کساتی بر مبنای منابع و شواهد این فرضیه را ارائه می‌دهد که برآمدگی عجیب و غریب در مرکز پیکند احتمالاً مکان مقدسی باشد که در زیر آن معبدی متعلق به دوران پیش از اسلام وجود دارد. هیات اکتشافی که کِساتی در ۱۹۴۰ میلادی ریاست آن را به عهده داشت، تنها لایه‌های دوره اسلامی را برداشتند و حتی خود کِساتی هم نتوانست فرضیه‌اش را به اثبات برساند.
در میان بناهای شهر پیکند، فقط یک آتشکده مربوط به سده‌های نهم-دهم میلادی به دست آمده است که در آن آتش نه در اتاق‌های مرکزی، بلکه در راهرو قرار داشت.
این سوال مطرح شد که آیا واقعاً بر اساس منابع عرب و ایرانی این بنا آتشکده است یا خیر؟ در بخش مرکزی مجموعه پنجیکنت جایگاه آتش پیدا نشد، اما در اکتشافات مربوط به دوره دوم ساخت بنا، یک اتاق جانبی با سطح دودزده کشف شد. اشکودا درباره مناسک مربوط به این دوره توضیح داده و معتقد است که در اتاق جانبی احتمالاً همواره آتش می‌سوخته و فقط در مراسم خاصی به اتاق مرکزی آورده می‌شده است. این مراسم در یک جشنواره بخصوص برگزار می‌شد.
مناسک سغدی با مراسم و آیین‌های زردشتی / ایرانی در عصر ساسانی فرق دارد. در نزد زردشتیان همیشه آتش در اتاق مرکزی می‌سوزد. در سغد تا کنون آتشکده ثابت و دائمی کشف نشده است. نقاشی‌های دیواری در پنجیکنت و ورخشه فقط محراب‌های متحرک را به تصویر کشیده‌اند. اندازه این محراب‌ها گوناگون هستند.
درباره مسیحیت در آسیای میانه
سغدیان، از جمله انتقال‌دهندگان بزرگ بوداییسم، مسیحیت و مانویت هستند. اگرچه آثار این ادیان جهانی در قلب سغد بسیار نادر است، با وجود این، باستان‌شناسان آثاری از مسیحیت تحت تاثیر سریانی و عمدتاً مسیحیت نسطوری را در شهرهای سغدی یافته‌اند. حضور مسیحیت نسطوری در محیط سرزمین اصلی سغد، البته از دیرباز شناخته شده بود. در اوایل دهه ۸۰ قرن ۱۹ دو قبرستان بزرگ مسیحیان در منطقه هفت‌آب در ناحیه سمیرچیه در جنوب دریاچه بالخاش یافت شد که صدها سنگ قبر با نمادهای صلیب و کتیبه‌های سریانی داشت. علاوه بر این به وضوح کتیبه‌هایی نیز به زبان ترکی و خط سریانی نوشته شده است.
داستان‌های هندی و باستانی در نقاشی سغدی
هنگام کاوش در پنجیکنت (تاجیکستان)، باستان‌شناسان خانه‌ای دو طبقه را کشف کردند که دارای پلان غیرعادی و با نقاشی‌های پیچیده تزیین شده بود. چهار اتاق از هشت اتاق در طبقه همکف نقاشی‌های چشمگیر دارند (تصویر ۲۴، اتاق‌های دهم، سیزدهم، بیست و ششم و بیست و نهم).
روی دیوارهای اتاق بیست ونهم ظروفی با شاخه‌های انار به تصویر کشیده شده است. در گنبد سقف یک پیکره انسانی با هاله نورانی دور سر و شعله‌های آتش در اطراف شانه‌ها دیده می‌شود. دیوار جنوبی اتاق بیست و ششم، یک راهرو، تصویر ایزدی را با خورشید و ماه به عنوان نماد در دستان خود نشان می‌دهد که توسط طاق بزرگی قاب شده است.
افسانه حیوانات «خرگوش خردمند و شیر» (xxx,1 دیوار جنوبی [؟]، تقریباً ۷۴۰ میلادی) (تصویر ۲۷) در «دنیای باستان» بسیار معروف بود و گسترش زیادی داشت. در نقاشی شیری کشیده شده که در کنارش یک خرگوش نشسته است. سمت راست این صحنه دوباره شیر در حال پریدن به پایین دیده می‌شود. این بن‌مایه روایی از پنجاتنترا و ترجمه متاخر از کلیله و دمنه آمده است.
در داستان، شیر بسیاری از حیوانات را به طور تصادفی شکار می‌کرد. برای تغییر این اوضاع، دیگر حیوانات جنگل تصمیم می‌گیرند هر روز حیوانی را برای خوردن به شیر تقدیم کنند. یک روز نوبت خرگوش شد. خرگوش خیلی دیر نزد شیر که بی‌صبرانه منتظرش بود، آمد و به او گفت که در راه با یک شیر دیگر برخورد کرده است. خرگوش به شیر گفت که آن یکی شیر در یک چاه زندگی می‌کند و او را به مبارزه دعوت کرده است، زیرا فقط یکی از آن دو می‌تواند سلطان جنگل باشد. شیر به خرگوش دستور داد تا او را نزد آن شیر ببرد. شیر خشمگین به دنبال خرگوش رفت که او را سر یک چاه برد. خرگوش از او خواست تا به آن نگاه کند. شیر در چاه تصویر خودش را دید و شروع به غریدن کرد، به طوری که پژواک صدای او به خودش برمی‌گشت. او تصور کرد به مبارزه خوانده می‌شود و خودش را درون چاه انداخت و در آنجا مرد.
درس اخلاقی این داستان این است: کسی که خرد دارد، همیشه قدرتمند است. خرگوش به سبب خردمندی‌اش شیر قوی را کشت.
در نقاشی خرگوش را می‌بینیم که در حال تعریف کردن چیزی برای شیر است. صحنه دوم شیر را که در چاه پریده است، نشان می‌دهد.
داستان «شاه میمون» (xx,1، دیوار جنوبی، حدود ۷۴۰ میلادی) (تصویر ۳۰) به تصاویر قبلی اضافه شده است. در مجموع نقاشی خوب حفظ نشده است، به خصوص بخش سمت راست آن. از منظر بیننده، در سمت راست زنی نشسته که با چوب قوچی را می‌زند. در پس زمینه پاهای یک فیل قابل تشخیص است. در وسط، پادشاهی با شمشیر و خنجر روی بلندی نشسته است. در دست راست، چوبی مانند عصای سلطنتی را نگه می‌دارد، انگشتان دست چپش با ژست سخنرانی بالا آمده است. سمت چپ پادشاه شخصی زانو زده، احتمالاً خدمتکار یا پزشک که به حاکم گوش فرامی‌دهد. در پشت سر سمت چپ این شخص، فرد دیگری وجود دارد که میمونی را از سر داخل دیگی می‌اندازد که روی شعله آتش قرار دارد. بالای آن دو میمون دیگر در حال فرار هستند.
داستان مربوطه حکایت شاه‌میمونی است که در قصر انسانی، به همراه ملازمانش زندگی می‌کند. یک روز میمون متوجه می‌شود که قوچ ناگهان به آشپزخانه دوید تا چیزی را بخورد. آشپز به قوچ ضربه‌ای زد و او را از آشپزخانه بیرون کرد. به دنبال این ماجرا شاه میمون به زیردستانش می‌گوید قصر را ترک کنند و به کوه‌ها بگریزند. اطرافیانش فقط به او خندیدند و او به تنهایی به کوه رفت. یک روز دوباره قوچ به آشپزخانه رفت. این بار آشپز با کنده‌ای در حال سوختن به او ضربه زد، به طوری که پوست حیوان آتش گرفت. قوچ ترسیده به اصطبل اسب‌ها دوید و آنجا آتش گرفت. برای التیام سوختگی اسب‌ها، پزشک استفاده از چربی میمون را پیشنهاد کرد. پادشاه دستور داد همه میمون‌ها را بکشند. به جز شاه میمون که قبلاً فرار کرده بود، بقیه میمون‌ها را کشتند. درس اخلاقی این است: آنچه خردمند در آجر می‌بیند، احمق در آینه می‌بیند.
کتاب «میراث فرهنگی سُغدیان در جاده ابریشم» تالیف گریگوری ل. زمنوف با ترجمه پریسا درخشان مقدم و ۱۵۲ صفحه، شمارگان ۲۲۰ نسخه و بهای ۲۲۰ هزار تومان از سوی نشر ثالث منتشر شد.
