مقدمه‌ی مترجم:
دایره المعارف نویسی غربیان درباره‌ی اسلام از کتابخانهی شرقی بارتلمی دی هربلو در اواخر قرن هفدهم میلادی آغاز شد و پس از آن با تولید دایره‌المعارف اسلام چاپ لیدن (ویراست اول و دوم) به اوج رسید. اکنون چند سالی است ویراست سوم از این دایره‌المعارف در غرب در حال تدوین و تولید است که تفاوت‌هایی جدی با ویراست‌های اول و دوم دارد. ترجمه‌ی حاضر نمونه‌ای از مقالات مندرج در آن را عرضه و معرفی می‌کند.
از خوانندگان محترم انتظار می‌رود برای فهم کامل‌تر مطالب این مقاله، محتویات آن را با مطالب مدخل مربوط در ویراست دوم دایره المعارف اسلام و حتی دانشنامه‌ی جهان اسلام و دایره المعارف بزرگ اسلامی مقایسه کنند. (برای مقایسه می توانید روی نام مراکز کلیک کنید)
بیت‌الحکمه[۵]،کتابخانهی کاخ‌های خلفای اول عباسی است که منابع بیش‌تر آن را به هارون‌الرشید (حک ۱۷۰- ۱۹۳/ ۷۸۶- ۸۰۹) و مامون (حک ۱۹۶- ۲۱۸/ ۸۱۲- ۸۳۳) نسبت می‌دهند. تحقیقات قرن بیستم به اشتباه بیت‌الحکمه را مرکزی برای ترجمه‌ی بسیاری از کتاب‌های یونانی به عربی و موسسه‌ای پژوهشی یا حتا یک دانشگاه می‌پندارد. حال آن‌که بر اساس اطلاعات ما، بیت‌الحکمه، بیش‌تر محل نگه‌داری کتب ایران پیش از اسلام و آگاهی‌های اعراب جاهلی بوده است تا مرکز ترجمه‌ی علوم یونانی.
به ظاهر اصطلاح بیت‌الحکمه، و نیز خزانة‌الحکمه، ترجمه‌ای از اصطلاحی در فارسی میانه است که برای کتاب‌خانه‌های شاهان ساسانی به کار می‌رفت. بنابر روایتی فارسی از قرن ششم میلادی/ دوم هجری ساسانیان و سلسله‌های پیش از آنان، کتاب‌های دینی و علمی خویش را در گنج[۶] {خانه} نگه‌داری می‌کردند و همین واژه‌ی گنج است که در عربی خزانه نامیده می‌شود (شکی، ص ۱۱۴- ۱۲۵). حمزه‌ی اصفهانی (م. بعد از ۳۵۰/ ۹۶۱) نیز نقل می‌کند شاهان ساسانی، کتاب‌های منظوم خویش در تاریخ، جنگ‌نامه‌ها و داستان‌های عاشقانه را در بیوت‌الحکمه[۷] نگه‌داری می‌کردند (الأمثال الصادرة عن بیوت الشعر، به نقل از گرگور شوالر[۸]، ۲ج، ص ۳۰۸). چنان‌که درباره‌ی مطالعه‌ی کتب تاریخ سلطنت به وسیله‌ی شاهان در کتابخانهی کاخ (بیت‌الحکمه)، کتاب آداب‌الملوک، منسوب به سرخسی (م. ۲۸۶/ ۸۹۹)، اطلاعاتی سودمند در اختیار ما قرار می‌دهد (روزنتال[۹]، ص ۱۰۹).
به احتمال اصطلاح عربی بیت‌الحکمه در عهد اول عباسی ( نیمه‌ی دوم قرن دوم هجری/ هشت میلادی) رواج یافته. مهم‌ترین منبع ما در این زمینه به طور خاص فهرست ندیم[۱۰] نوشته شده در سال ۳۷۶/ ۹۸۷ است (فهرست، چاپ گوستاو فلوگل[۱۱]، دو جلد، لایپزیگ[۱۲]، ۱۸۷۱- ۱۸۷۲، افست بیروت، ۱۹۶۴) که منابع متاخر بیش‌تر بر آن تکیه می‌کنند. به جای بیت‌الحکمه، اصطلاح خزانه‌الحکمه نیز به کار می‌رفت؛ برای مثال ندیم، سهل بن هارون (م. ۲۱۵/ ۸۳۰) را هم صاحب بیت‌الحکمه (ص ۱۰) و هم صاحب خزانه‌الحکمه (ص۱۲۰) خوانده و گاهی برای خود موسسه، تنها عبارت خزانه را به کار برده است (ص۵ ، ۱۹). در الفهرست این دو اصطلاح بیش‌تر همراه با نام هارون‌الرشید و به‌ویژه مامون به کار می‌رود. ندیم آن اصطلاحات را اغلب با یک کسره -ِ (خزانه‌المامون[۱۳]، ص ۵) یا حرف جر، لـ (خزانه‌الحکمه للمامون[۱۴]، ص۲۷۴) به مامون نسبت می‌دهد. پس از مامون نیز درباریان متوکل (حک ۲۳۲- ۲۴۷/ ۸۴۷- ۸۶۱)، فتح بن خاقان (م. ۲۴۷/ ۸۶۱؛ ص ۱۱۶، ۱۴۳) و علی بن یحیی بن منجم (م. ۲۷۵/ ۸۸۸-۸۸۹؛ یاقوت، إرشادالأریب، چاپ دی. اس. مارگولیوث[۱۵]، آکسفورد، ۱۹۲۲ (۲)، ج ۵، ص ۴۶۷)، نیز بیت یا خزانه‌الحکمه خویش را داشتند که البته از حیث شمار کتاب به بیت‌الحکمه مامون نمی‌رسید. بنابراین به نظر می‌رسد انتساب این مرکز به هارون‌الرشید و مامون و یا یافتن ریشه‌ای ساسانی برای اصطلاح بیت‌الحکمه، نه معقول است و نه در منابع شواهدی بر آن دیده می‌شود.
بر اساس فهرست، در میان موجودی کتابخانه، کتاب‌هایی قدیم النسخ[۱۶] وجود داشت (ص ۲۱). ندیم احتمال می‌دهد دست‌نویسی از عبدالمطلب بن هاشم، پدر بزرگ حضرت محمد صلی الله علیه وآله (ص ۵) و حتا کتبی به خط حمیری و سودانی از آن جمله بوده است (ص ۵، ۱۹).
بیت‌الحکمه به منظور غنی‌سازی مجموعه، نسخی از کتب تهیه (علان شعوبی، ص ۱۰۵) و آن‌ها را جلد می‌کرد (ابن ابی حریش، ص ۱۰). از جمله روسا یا کتابداران (صاحبان) بیت‌الحکمه سهل بن هارون (ص ۱۰، ۱۲۰، ۱۲۵) و سلم (ص ۱۲۰، ۲۴۳، ۲۶۸، ۳۰۵) را نام برده‌اند و ابوسهل فضل بن نوبخت (حدود ۱۵۸- ۱۹۳/ ۷۷۵- ۸۰۹، ص ۲۷۴)، سعید بن هارون (ص ۱۲۰، ۱۲۵)، محمد بن موسی خوارزمی (م. حدود ۲۳۲/۸۴۷، ص ۲۷۴) و یحیی بن ابی منصور منجم و بنو موسی (ابن قفطی، تاریخ‌الحکماء، چاپ جولیوس لیپرت[۱۷]، لایپزیگ، ۱۹۰۳، ص ۴۴۱- ۴۴۲) را از کارکنان آن خوانده‌اند؛ البته درباره‌ی بنو موسی گفته‌اند مامون آنان را در بیت‌الحکمه پذیرفت ( أثبتهم[۱۸]).
کارکنان این کتابخانه اغلب ایرانی بودند و به گفته‌ی فهرست، برخی از آنان چون ابو سهل فضل بن نوبخت (ص ۲۷۴) و سلم ( ص ۱۲۰) به ترجمه‌ی کتب از فارسی می‌پرداختند. حتا گفته‌اند سلم نیز مانند ابن مقفع و سهل بن هارون (هر دو مشهور به شعوبی‌گری و خبره در فارسی میانه)، به کوتاه‌سازی و تلخیص کلیله و دمنه (ص ۳۰۵) اشتغال داشته. بنابراین روشن است که کارکرد این کتابخانه مشابه کارکرد آن در عهد ساسانی، حفاظت از میراث ایرانی بوده؛ البته به ظاهر بیت‌الحکمه‌ی عباسی وظیفه‌ی جمع‌آوری و حفظ سنن عربی را نیز داشت. نقل است منصور دوانیقی فرمان داد علاوه بر کتاب‌های پیش‌گفته، کتبی درباره‌ی تاریخ عرب و جنگ‌های آنان نیز گردآوری شود [۱۹] و در منبعی متاخر ( مقدمة نهایه الأرب فی أخبار الفرس و العرب، به اشتباه منسوب به اصمعی، به نقل از علی، ۱۹۵۱، ص ۱۴۳) گمان رفته که هارون‌الرشید نیز امر داد کتابی در سیره‌ی شاهان ایرانی (سیر الملوک) از بیت‌الحکمه برای او بیاورند. تنها در زمان مامون است که می‌شنویم افرادی با پیشینه‌ی علمی متفاوت در کتابخانهی خلیفه کار می‌کنند؛ محمد بن موسی خوارزمی، ریاضی‌دان و منجم و یحیی بن ابی منصور منجم[۲۰] و بنو موسای ریاضی‌دان. از این به بعد است که نمی‌دانیم این کتابخانه به چه وضعی در آمده، اما وقتی ندیم کتاب خویش فهرست را در سال ۳۷۶/۹۸۷ می‌نگاشت، می‌توانست کتب خزانه‌الحکمه را بشناسد.
رییس ایرانی‌نژاد کتابخانه، سلم، یکی از افرادی بود که به فرمان یحیی بن خالد برمکی، وزیر هارون‌الرشید (از ۱۶۹/۷۸۶/ تا ۱۸۷/ ۸۰۳) به ترجمه‌ی مجسطی بطلمیوس[۲۱] اشتغال داشت. در صفحه‌ی آخر یکی از کهن‌ترین ترجمه‌های موجود عربی از منطق ارسطو، آمده که سلم با عده‌ای به امر یحیی بن خالد آن را ترجمه کرده است ( کراوس[۲۲]، ص ۱- ۲۰). توانایی سلم در ترجمه‌ی چنین کتبی روشن نیست، اما یونانی یا سریانی دانستن او بعید است. حتا اگر او ترجمه‌ی این دو کتاب را از روایت‌های فارسی میانه‌ی آن‌ها فراهم آورده باشد، یا آن که سلم متون مترجم عربی را ویرایش کرده و یا صیقل داده؛ شواهد موجود نشان نمی‌دهد که این ترجمه‌ها در بیت‌الحکمه و به مثابه‌ی بخشی از وظایف منظم بیت‌الحکمه به انجام رسیده باشد. چنان‌که ذکر نام بیت‌الحکمه نیز تنها از باب ارتباط با شخصیت سلم است. از این‌رو اشاره‌ی دیگر به سلم به عنوان یکی از افرادی که مامون برای گردآوری کتب یونانی به بیزانس فرستاد نیز افسانه می‌نماید. بر اساس فهرست، سلم مسوول کتابخانهی کاخ عباسی در ایام وزارت یحیی بن خالد برمکی بود[۲۳] ، نکته‌ای در العقد الفرید ابن عبد ربه ( م ۳۲۸/ ۹۴۰)، (چاپ احمد امین، احمد الزین و ابراهیم الإبیاری، قاهره، ۱۹۴۰- ۱۹۵۳، ج ۲، ص ۱۲۷) آن‌جا که سلم به اشتباه سلیمان چاپ شده نیز آمده است. همچنین این مطلب در فهرست بخشی از روایتی خیالی است که ارسطو به خواب مامون می‌آید و نهضت ترجمه را تشویق می‌کند (گوتاس، ص ۹۵- ۱۰۴).
به نظر می‌رسد تحقیقات قرن بیستم از همین گزارش‌ها درباره‌ی سلم افسانه‌ی بیت‌الحکمه‌ی خلفای نخستین عباسی را ساخت و آن را آکادمی مطالعه‌ی علوم کهن و مرکز ترجمه‌ی آثار یونانی به عربی پنداشت که حنین بن اسحاق (م. ۲۶۰/ ۸۷۳) در آن فعالیت می‌کرد. این کتاب[۲۴] دلسی اولیری است که نخستین بار بیت‌الحکمه را برپاشده‌ی مامون و در پیوند با طبیبان نسطوری بغداد، از جمله حنین پنداشت. اولیری بی‌ذکر سند، زمان تاسیس بیت‌الحکمه را ۸۳۲/ ۲۱۷ خواند. در پی این اظهارات بی‌پایه و با الهام از کتاب برگشتراسر[۲۵]، ترجمه‌ی رساله‌ی شرح حال‌گونه‌ی جالینوس، ماکس مایرهوف[۲۶]، مقاله‌ای منتشر کرد که این افسانه را اشاعه داد (مایرهوف، ص ۶۸۵- ۷۲۸). مایرهوف در این مقاله و مقالات بعدی‌اش به زبان‌های آلمانی، انگلیسی و فرانسوی که به واسطه‌ی تخصص او در تاریخ پزشکی اسلامی، به طور گسترده‌ای معتبر شمرده شد، برداشت خیالی خویش را از بیت‌الحکمه تکرار کرد و بسط داد. او حتا آن را آکادمی تمام‌عیار و موسسه‌ای برای ترجمه معرفی کرد که مامون قطعا در سال ۸۳۰ یا ۸۳۲ تاسیس کرده است؛ در بیت‌الحکمه مایرهوف تمامی نسخ خطی خلیفه نگه‌داری می‌شد و گروهی از مترجمان زیر نظر حنین بن اسحاق به ترجمه‌ی آن‌ها می‌پرداختند. در همان ایام مقاله‌ی بیت‌الحکمه دومینیک سوردل در دایره‌المعارف ویراست دوم[۲۷] نیز همین تصویر را عرضه کرد. آثار بعدی نیز بیت‌الحکمه را دانشکده‌ای تمام عیار در علوم یا علوم انسانی وصف کردند؛ با آن‌که برای چنین سخنانی هیچ شواهدی نیست و تمام ماوقع تقریبا همان است که خلاصه‌ای از آن را آوردیم.
منابع:
جواد علی، موارد تاریخ الطبری، ۲، مجله المجمع العلمی العراقی، ۲، (۱۹۵۱ )، ص ۱۳۵- ۱۹۰؛
Paul Kraus, Zu Ibn al- Muqaffa, RSO 14( 1934), 1-20, rept. In his Alchemie, Ketzerei Apokryphen im fruhen Islam, ed. Remi Brague (Hildesheim 1994), 89- 108; Max Meyerhof, New light on Hunain ibn Ishaq and his period, Isis 8(1926), 685- 724, rept. In Fuat Sezgin(ed.), Galen in the Arabian tradition. Texts and studies (Frankfurt 1996), 3:1- 40; Franz Rosenthal, From Arabic books and manuscripts, XVI. As-Sarakhsi (?) on the Appropriate Behavior for Kings, JAOS 115/1 (1995), 109a; Gregor Schoeler, Arabische Hand schriften ( Wiesbaden 1990), 2: 308; Mansour Shaki, The Denkard account of the history of Zoroastrian Scriptures, ArO 49/2( 1981), 114- 125.
برای مباحث انتقادی در باب شواهد، بنگرید:
Marie- Genevive Balty- Guesdon, Le Bayt al Hikma de Baghdad, Arabica 39(1992) 131- 150; Francoise Micheau, The Scientific institutions in the medieval Near East, in Encyclopedia of the history of Arabic science, vol. 3, Technology, alchemy and life sciences, ed. Roshdi Rashed (London and New York 1996), 986- 988; P. S. van Koningsveld, Greek manuscripts in the early Abbasid empire. Fiction and facts about their origin, translation, and destruction, BO 55/3-4 (1998) 345- 371; Dmitri Gutas, Greek thought, Arabic culture. The Graeco- Arabic translation movement in Baghdad and early, Abbasid society (2nd- 4th/ 8th- 10th centuries) (London and New York 1998), 53- 60.
[1] . این مقاله ترجمه‌ی مدخل Bayt al-Hikmaاز دایره‌المعارف اسلام، ویراست سوم، با این مشخصات کتابشناسی است:
The Encyclopaedia of Islam Three, Edited by. Gudrun Kramer, Denis Matringe, John Nawas and Everett Rowson, Brill, Leiden-Boston, 2009.
2. Dimitri Gutas.
3. Kevin Van Bladel.
[4] . استادیار دانشگاه شهید بهشتی a_ahmadvand@sbu.ac.ir
5. The House of Wisdom.
6. Treasury, Storehouse.
7. Houses of Wisdom.
8. Gregor Schoeler.
9. Rosenthal.
[10] . مولفان به جای تعبیر رایج، اما اشتباه ابن ندیم، عبارت صحیح ندیم را به کار برده اند (مترجم).
۱۱٫Gustav Flugel.
12. Leipzig.
13. al- Ma,mun ,s storehouse (of books).
14. The storehouse of wisdom of al-Ma,mun.
15. D. S. Margoliouth.
16. Old- Fashioned copy hand.
17. Julius Lippert.
18. Registered.
19. Gutas, Greek Thought p. 57 n. 49.
20. مترجم مسامحتا خوارزمی و یحیی را منجم نامید؛ مولفان نیز خوارزمی را astronomer(نجوم‌دان یا اخترشناس) و یحیی را astrologer(تنجیم‌دان یا اختربین یا گو) خوانده‌اند که بدین وسیله می‌توان دریافت خوارزمی منجم و یحیی از کسانی بوده است که تاثیرات ستارگان و جز آن را در زندگی می‌شناخته‌اند ( مترجم).
۲۱٫Ptolemy’s Almagest.
22. Kraus.
[23] . برمکیان ده سال پیش از خلافت مامون از قدرت کنار زده شده بودند (مولفان).
۲۴٫DeLasy O, Leary, Arabic thought and its place in history, London, 1922.
25. G. Bergstrasser, Leipzig, 1925.
26. Max Meyerhof.
27. Dominique Sourdel, s.v, in EI2.
منبع: پیشینه.
