سعید فخرزاده دبیر مجمع هماهنگی مرکز تاریخ شفاهی و بانک‌های اسنادی ایران، دومین سخنران این کارگاه بود.
فخرزاده در ابتدای سخنانش گفت که مصاحبه‌گر باید بر موضوع مصاحبه مسلط باشد و پیش از انجام مصاحبه کلیه کتاب‌ها و منابع، روزنامه‌ها، خاطرات، اسناد و هر آنچه مربوط به موضوع را مطالعه کرده و با تسلط کامل در جلسه مصاحبه حاضر شود.
تاریخ شفاهی به خودی خود نمی‌تواند منبع تاریخی محسوب شود، بلکه هر مصاحبه تاریخ شفاهی باید توسط مصاحبه‌شونده یا پژوهشگر آماده‌سازی شود تا امکان استفاده از آن به عنوان منبع تاریخ شفاهی وجود داشته باشد. هر مصاحبه تاریخ شفاهی، باید گویاسازی شده و ادعاهای مندرج در آن صحت‌سنجی شوند و در صورت صحت ادعا می‌توانند به صورت سند تاریخی مورد استفاده قرار گیرند. در واقع مصاحبه‌گر باید همچون یک بازجو یا کارآگاه، سره را از ناسره تشخیص دهد و بر مدعاها صحه بگذارد.
هر مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی باید چندین هنر داشته باشد و چند خصوصیت را در خود تقویت کند. از جمله:
1- بستر زمان و مکان را بشناسد.
2- استعداد برقراری ارتباط با مصاحبه‌شونده را داشته باشد و وقتی می‌خواهد گفتگو کند، بتواند به اصطلاح خودش را جا بیندازد و روابط عمومی بالایی داشته باشد.
3- صبور باشد. چرا که این فرایند بسیار سخت است و دردسر دارد، از جمله رفتارهای عجیب سازمانی و مصاحبه شونده‌هایی که فرصت ندارند و زمان نمی‌گذارند، باید با صبوری از این دوره عبور کرد.
4- عشق شدید به کار
5- گاهی به خاطر گذشت زمان، مصاحبه شونده خاطرات را فراموش می‌کند و مصاحبه‌گر با ارتباط کلامی و دادن اطلاعات واقعه، خاطره را به یاد مصاحبه‌شونده می‌آورد و اطلاعات را استخراج می‌کند.
6- مصاحبه‌گر باید حضور کامل در جلسه داشته باشد و علاوه بر ارتباط کلامی، با زبان بدن خود نیز مصاحبه‌شونده را به سخن وادار سازد.
7- مکان مصاحبه باید در آرامش و به دور از هر تنش و هر چیزی باشد که ذهن را پریشان می‌کند، در غیر اینصورت حواس مصاحبه‌شونده پرت خواهد شد.
8- ایجاد حس اعتماد متقابل با مصاحبه‌شونده. حتی الامکان جلساتی برای آشنایی قبل از گرفتن مصاحبه در نظر گرفته شود که آشنایی و اعتماد لازم ایجاد شود.
9- حداقل اطلاعات فنی و آشنایی به لوازم تکنولوژی را داشته باشد، از قبیل لوازم ضبط و پخش و عکاسی و اتمام باتری و …
10-انتخاب مصاحبه‌شونده مناسب ضروری است، ممکن است چند نفر شاهد یک واقعه باشند، باید به سراغ کسی رفت که هم حافظه بهتری داشته باشد و هم به موضوع مسلط‌تر باشد.
11-مصاحبه شونده باید تشخیص دهد که چه زمانی و به چه صورتی سوالات را بپرسد.
فخرزاده در ادامه با اشاره به انواع مصاحبه، گفت دو نوع مصاحبه داریم:
اول، مصاحبه بسته مثل سوال تستی و دوم مصاحبه باز مثل صحبت با روانشناس. در واقع کار مصاحبه تاریخ شفاهی، نیمه بسته است. نه خیلی بسته است که گفتگو ادامه پیدا نکند و نه آنقدر باز است که بتواند هر چیزی را در مصاحبه بگوید.
باید با موضوع ارتباط برقرار کرد
این متخصص تاریخ شفاهی در ادامه درباره انتخاب موضوع افزود: در تاریخ باید با موضوع ارتباط برقرار کرد. گاهی موضوع می‌تواند خود فرد باشد. مثلا کسی خودش آنقدر نقش مهمی داشته که خودش تبدیل به موضوع گفتگو می‌شود. گاهی موضوع یک پدیده یا اتفاق است، مثلا بمباران خارگ یا بازسازی پالایشگاه آبادان. زمانی هم موضوع ما یک بازه زمانی است، مثل هشت سال جنگ یا وقایع نفت در این بازه زمانی.
هنگامی که موضوع ما در بازه زمانی تعریف می‌شود، باید موضوع را جزئی کرد و بازه زمانی را تا حد امکان کوتاه‌تر کرد. باید به جزئیات پرداخت و موضوعات جزئی را مورد واکاوی قرار داد.
بعد از انتخاب موضوع، حتما باید در مورد موضوع اطلاعات کامل جمع کنیم، مثلا وقتی می‌خواهم در مورد لوله و مخابرات جنگ، تحقیق کنم، باید پیش از آن تا حد ممکن خاطرات، اطلاعات و کتاب‌ها را مطالعه کنم.
او همچنین ضمن انتقاد از محرمانگی اسناد، گفت اسناد گاهی پس از دهه‌ها همچنان محرمانه هستند. چرا اسناد پهلوی محرمانه است؟ از پهلوی حمایت می‌کنیم یا شاه؟ یا چرا برخی اسناد نظامی آمریکایی محرمانه است؟ برای چه کسی محرمانه است؟ ما یا آمریکایی‌ها؟
پیش شرط‌های تاریخ شفاهی
فخری‌زاده در انتهای این جلسه نیز به برخی لوازم و چارچوب‌های مصاحبه همچون آمادگی‌ها و هماهنگی‌های پیش و حین جلسه، افزود: مصاحبه را باید با سوالات ساده و شخصی آغاز و ترجیحا با چرا، چگونه و چه آغاز کرد که مصاحبه‌شونده بتواند پاسخ را بسط دهد.
او همچنین تاکید کرد ما در تاریخ شفاهی به دنبال تحلیل نیستیم، فقط وقایع صرف و شواهد را از مصاحبه‌شونده می‌خواهیم، اگرچه بخشی از تحلیل لاجرم است، اما نباید به مصاحبه‌شونده اجازه تحلیل وقایع را بدهیم. علاوه بر این در تاریخ شفاهی فقط به گزارش اکتفا نمی‌کنیم، گزارش باید مبتنی بر نظرات و نقش مصاحبه شونده در وقایع باشد. مثلا یک نفر درباره 17 شهریور جزء به جزء وقایع را تشریح می‌کند، از او می‌پرسیم زمان واقعه کجا بودی، می‌گوید داخل ساختمان نشسته بودم. این تاریخ شفاهی نیست.
