عید مبعث از جمله اعیاد عظیم است که حضرت محمد (ص) در آن روز مصادف با ۲۷ رجب سال ۱۳ پیش از هجرت در محلی که موسوم به غار حرا بود توسط جبرئیل با نزول آیات سوره مبارکه علق از سوی خداوند برای پیامبری برگزیده شدند.
بررسی شخصیت پیامبر(ص) و سیره ایشان در ابعاد مختلف قابل بحث است و خبرنگار ایکنا در گفتوگو با حجتالاسلام والمسلمین حسن احمدیان دلاویز؛ عضو هیئت علمی گروه تاریخ اهل بیت(ع) جامعه المصطفی العالمیه به بررسی اخلاق اجتماعی در رفتار و سیره و گفتار آن حضرت پرداخته است که در ادامه آن را میخوانیم.
ایکنا ـ یکی از ویژگیهای بارز در زندگانی پیامبر(ص) که برای ما الگوست، اخلاق اجتماعی است. چه تعریفی برای اخلاق اجتماعی میتوان ارائه کرد؟
ضمن تبریک بعثت مسعود نبی مکرم اسلام(ص)، اخلاق اجتماعی به طور کلی در چند محور قابل بحث است؛ از جمله مفهوم اخلاق اجتماعی، جایگاه و اهمیت اخلاق اجتماعی، اهمیت اخلاق اجتماعی از منظر قرآن، جلوههای اخلاق اجتماعی در سیره پیامبر(ص)، تاثیر اخلاق اجتماعی بر جامعه و مسئولیت ما در قبال اخلاق اجتماعی.
اخلاق اجتماعی به مجموعهای از اصول و ارزشهای اخلاقی گفته میشود که روابط افراد جامعه را با یکدیگر تنظیم میکند؛ این اصول شامل موضوعاتی چون انصاف، عدالت و گذشت و رعایت حقوق دیگران، مسئولیتپذیری و … است.
ایکنا ـ جایگاه اخلاق اجتماعی در منظومه معارف دینی چیست؟
اخلاق هدف بعثت پیامبر(ص) عظیمالشان است، در روایتی فرمودند: انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق. این روایت نشان میدهد هدف از بعثت پیامبر(ص) ایجاد و ارتقای اخلاق در سطح جامعه چه فردی و چه اجتماعی بوده است؛ ایشان نه تنها به بیان اصول اخلاقی اکتفا نکردند بلکه با عمل خودشان بهترین اخلاق را برای پیروان خود و مسلمین باقی گذاشتند.
نکته دیگر در مورد اخلاق این است که اخلاق معیار برتری و فضیلت انسانها است؛ در روایت شریفی میخوانیم: اکمل المؤمنین ایمانهم خلقا. یعنی کاملترین مؤمنان خوش اخلاقترین آنان هستند. این حدیث نشان میدهد ایمان و اخلاق دو روی یک سکه هستند و هرقدر ایمان انسان افزایش پیدا کند و قویتر باشد اخلاق او هم صحیحتر خواهد بود. نکته دیگر اینکه اخلاق عامل انسجام و وحدت اجتماعی است.
ایکنا ـ جایگاه اخلاق اجتماعی از منظر قرآن کریم چیست؟
سیره پیامبر(ص) طبیعتا برگرفته از قرآن کریم و وحی است؛ اولین اصل که در قرآن پربسامد و مورد توجه است عدالت و انصاف است؛ در آیه شریفه ۱۳۵ نساء فرمود: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا …؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید همواره برای خدا قیام کنید و گواهی و شهادت دهید هر چند به زیان خودتان باشد. این آیه نشان میدهد عدالت باید در همه احوال رعایت شود حتی در مورد نزدیکترین افراد.
نکته دیگر صداقت و راستگویی است؛ در آیه ۱۱۹ سوره توبه فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ. ای کسانی که ایمان آوردهاید تقوا پیشه کنید و با صادقین باشید؛ آیه میگوید مؤمنان باید تقوا را پیشه کنند و همراهی با راستگویان را سرلوحه خود قرار دهند.
نکته دیگر در اخلاق و روابط اجتماعی، احسان و نیکوکاری است؛ آیه ۸۳ بقره فرموده است: وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُون. هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و احسان و نیکی نید و با مردم خوش سخن باشید. در آیه بحث احسان و نیکوکاری و سخن نیک با دیگران مورد توجه است.
نکته دیگری که مورد توجه هست گذشت و بخشش است؛ انسانها با سلایق مختلف در شهرهای مختلف در کنار هم زندگی میکنند و طبق آیه ۴۰ سوره شوری باید با عفو و گذشت نسبت به همدیگر رفتار کند؛ وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا ۖ فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ. اگر کسی ببخشد و درگذرد پاداش او بر خداوند است. این نشان میدهد انسان اگر مورد بدی قرار گرفت میتواند بدی کند ولی اگر عفو کند موجب اصلاح و پاداش خواهد شد.
نکته دیگر در تعامل اجتماعی، پرهیز از تهمت و غیبت است؛ بلیهای که متاسفانه در خیلی از جوامع اسلامی و غیراسلامی وجود دارد؛ لذا آیه ۱۲ سوره حجرات فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ. خیلی از مشکلات در خانواده و محیط کار و همسایگی از همین گمانهای بد است؛ زن و شوهر نسبت به همدیگر، همکار نسبت به همکار دیگر و همسایه نسبت به همسایه دیگر که باعث اتفاقات ناگوار میشود؛ فرموده است از این گمانها پیروی نکنید زیرا برخی گمانها، گناه است؛ در ادامه هم فرموده است از تجسس و غیبت دوری کنید و در مورد غیبت هم فرمود آیا هیچ کدام از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ قطعا همه شما از آن کراهت دارید. تقوا پیشه کنید که خدا تواب و رحیم است.
موضوع دیگر هم وفای به عهد است که در آیه اول سوره مائده بیان شده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ۚ أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ ۗ إِنَّ اللَّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ.
ایکنا ـ نمونهها و جلوههایی از اخلاق اجتماعی را در رفتار پیامبر(ص) بیان فرمایید؟
پیامبر(ص) در روابط اجتماعی خود صرفا با مسلمانان برخورد خوب نداشتند بلکه با همه پیروان ادیان اینطور بود؛ یکی از مصادیق و جلوههای آن رفتار با اسرا بود؛ در شرایطی که با اسیران رفتارهای بدی صورت میگرفت ولی پیامبر(ص) دستور میدادند که به آنها غذا و لباس بدهند و رفتار مناسبی با آنان داشته باشند و به نیکی رفتار کنند و در مواردی بدون چمشداشت آنان را آزاد میکردند که در جنگ بدر، نمونههایی از آن را داریم و پیامبر(ص) فرمودند هر کسی بتواند ده نفر از مسلمین را باسواد کند آزاد است.
نکته بعدی رفتار با مخالفان و دشمنان بود و ایشان حتی با آنان هم اخلاق نیکو داشتند زیرا سعی میکردند دشمنان هم مورد ارشاد و هدایت ایشان قرار بگیرد که نمونه آن در جریان فتح مکه در سال هشتم هجری رخ داد؛ پیامبر(ص) با اینکه در پیروزی مطلق به سر میبرد و میتوانست از همه مشرکان و دشمنان انتقام بگیرد ولی چنین کاری نکردند و فرمود: الیوم یوم المرحمه. امروز بر شما سرزنشی نیست و خدا شما را میبخشد.
مطلب دیگر احترامی بود که ایشان به زنان و کودکان میگذاشتند و با عطوفت و مهربانی با آنان رفتار میکردند و حتی کودکان را مورد محبت قرار داده و با آنان بازی میکردند و نسبت به زنان هم جایگاه و حقوق ویژهای در نظر میگرفتند برخلاف آن چیزی که در دوره جاهلیت با آنان رفتار میشد؛ ایشان وقتی از سفر برمیگشتند ابتدا به دیدار دخترشان میرفتند و در عمل نحوه احترام به زنان و دختران به مردم آموزش میدادند.
محور دیگر در سنت و سیره ایشان، عدالت و قضاوت است؛ ایشان به عنوان حاکم، خیلی اوقات قضاوت را هم خودشان انجام میدادند و در قضاوت هم جانبداری از یک طرف نمیکردند؛ نمونه آن زنی از بنی مخذوم بود که مرتکب دزدی شد؛ برخی از افراد قبیله او تلاش کردند تا او را از اجرای حکم نجات دهند ولی حضرت فرمودند به خدا قسم اگر فاطمه دختر محمد هم دزدی میکرد دست او را قطع میکردم؛ اجرای عدالت در قضاوت شوخیبردار نبود که بخواهند کنار بیایند.
ایکنا ـ وفای به عهد از موضوعات مهم در دستورات دینی است این موضوع در سیره پیامبر(ص) چگونه بوده است؟
موضوع دیگر وفای به عهد است که ایشان به شدت به عهد خود با حتی دشمنان پایبند بودند و اگر عهدی میبستند حتما به آن وفادار بودند تا چه رسد به خودی و مسلمین. نمونه عینی و تاریخی آن پیمان با مشرکان مکه در سال ششم هجری مشهور به صلح حدیبیه است؛ گرچه برخی مفاد آن به ظاهر به ضرر مسلمین بود ولی ایشان آن را نقض نکردند بلکه به آن پایبند بودند تا اینکه دو سال بعد مشرکین خودشان این پیمان را نقض کردند که منجر به فتح مکه شد.
موضوع دیگر تواضع و فروتنی به عنوان یکی از ساحات اخلاق اجتماعی در سیره پیامبر(ص) است؛ ایشان خود را برتر از دیگران نمیدانست و در کارهای منزل هم به همسرانشان کمک میکردند و حتی کفش خود را هم خودشان وصله میزدند و تعمیر میکردند.
نکته دیگر هم در بحث اخلاق ارتباط اجتماعی، مشورت با مردم است؛ ایشان در طول ده سال حکومت در مدینه با مردم زیاد سر و کار داشتند ولی مشورت با آنان کرده و نظرشان را میپرسیدند؛ نمونه آن جنگ احد و احزاب بود که با مسلمین مشورت کردند و بعد به تصمیم نهایی رسیدند و بعد اقدام کردند و گاهی براساس نظر مردم عمل میکردند ولو اینکه خودشان مخالف هم بودند و بعدا برای مردم ثابت میشد که نظر پیامبر(ص) درست بوده است.
ایکنا ـ تاثیر اخلاق اجتماعی بر جامعه چیست؟
اگر اخلاق اجتماعی پیامبر(ص) به درستی در جامعه فعلی ما و حتی غیرمسلمین به درستی فهمیده و اجرا شود پیامدهای بسیار مثبتی خواهد داشت که یکی از آنها افزایش اعتماد عمومی اجتماعی است؛ وقتی افراد جامعه اعتماد به هم داشته باشند روابط آنان هم سالمتر خواهد بود؛ رعایت این اصول اخلاقی مانند صداقت، امانتداری، احسان و … باعث کاهش جرائم میشود و باعث میشود آسیبهای اجتماعی در جامعه کمتر شود.
اثر دیگر هم تقویت همبستگی و وحدت بین افراد جامعه است که باعث میشود مردم به همدیگر نزدیک شوند و نوعی همبستگی و وحدت ایجاد شود و پیامد دیگر هم رشد و پیشرفت جامعه است.
ایکنا ـ مسئولیت ما در قبال یادگیری اخلاق اجتماعی از سیره پیامبر(ص) چیست؟
بنده به چند نکته در این زمینه اشاره میکنم؛ اول آموزش و یاددادن این نکات به کودکان و نوجوانان در محیط خانه و مدرسه است البته هر طور که اقتضاء شرایط را دارد و مناسب است باید این کار را بکنیم؛ همچنین وظیفه دیگر ما الگوبودن برای افراد دیگر است یعنی ما که بیانکننده اخلاق اجتماعی پیامبر(ص) هستیم باید طوری رفتار کنیم که دیگران از ما فرابگیرند و نگاه الگویی داشته باشیم؛ در این صورت نیازی به گفتار و گفتن هم نیست و رفتار ما تاثیر خود را خواهد گذاشت البته در مواردی ما ممکن است رفتارهای ضد اخلاق اجتماعی را ببینیم باید مورد نقد سازنده و مؤدبانه قرار دهیم.