شفقنا افغانستان – امام علی(ع) در نامه ای خطاب به اَشْعَث بْن قَیس کِنْدی می فرمایند: «وَ اِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَه، وَلکِنَّهُ فى عُنُقِکَ اَمانَهٌ؛ حکمرانی برای تو طعمه نیست، بلکه امانتی است برعهده ات.» آیت الله محمدهادی یوسفی غروی، استاد برجسته تاریخ اسلام در گفت وگو با شفقنا، ابتدا گزارشی مختصر از حالات اَشْعَث بْن قَیس کِنْدی بیان و درخصوص مفهوم این سخن حضرت به نکاتی اشاره کرد.
وی گفت: «اَشْعَث» به معنای «موی ژولیده» است. یمنی ها موی فرفری داشتند و اشعث هم اهل یمن و چون موی زیادی داشت لذا به وی اشعث گفته می شد. اشعث بن قیس از قبیله کنده و اهل حَضرَموت یمن بود. او در اواخر عمر پیامبر اکرم(ص) و در سال حج الوداع به حج مشرف شده بود. اشعث در مدینه خدمت پیامبر(ص) رسید و قصد داشت خواهرش را برای پیامبر(ص) عقد کند، اما پیش از عقد، پیغمبر فوت کردند.
وی ادامه داد: بعد از فوت پیامبر(ص) عده زیادی در یمن مرتد شدند و اشعث هم یکی از این مرتدین بود، اشعث پس از درگذشت پیامبر(ص) از بیعت با ابوبکر خودداری کرد و قبیله ای برای خود درست کرد و عده ای را از قبیله کنده دور خود جمع کرده بود. پس از آن ابوبکر قبایل و طوایفی را برای جنگ با مرتدین به یمن فرستاد، این قبایل سه راه به قبیله اشعث بن قیس داشتند و هر سه راه را به صورت محاصره بستند و بالاخره با او و جماعتش جنگیدند و آنها را تار و مار کردند و اشعث بن قیس را اسیر و دستگیر کردند و با خود به مدینه بردند، اما ابوبکر به هر جهت اشعث را عفو کرد و اشعث هم خواهرش را به عقد ابوبکر در آورد و ابوبکر هم دخترش را به اشعث داد و وی داماد خلیفه شد.
وی بیان کرد: اشعث کارش به جایی رسید که در زمان خلافت خلیفه سوم عثمان بن عفان، ولایت آذربایجان به او واگذار شد؛ در آن زمان آذربایجان یکدست بود و هنوز به شرقی و غربی تقسیم نشده بود و در زمان عثمان به دست مسلمانان فتح شده بود، و اشعث هم به عنوان والی آذربایجان معین شده بود و در دوران حکومت امام علی(ع) نیز کارگزار حضرت در آذربایجان بود.
آقای یوسفی غروی گفت: اشعث، آذربایجان را طعمه خود حساب کرده بود لذا برای اسم و رسم خود ریخت و پاش می کرد؛ هر شخصی که از قبیله کِنده نزد اشعث می رسید، او بذل و بخشش بسیاری می کرد؛ این خبر به امیرالمومنین علی(ع) رسید و حضرت نامه ای به اشعث نوشت. امام با این هدف که اشعث، آذربایجان را رها کند و دعوت حضرت را اجابت کند، در این نامه دستور داد که اشعث و قبیله اش در رکاب امیرالمومنین در جنگ صفین شرکت کنند. امام علی(ع) همچنین در متن این نامه به نوعی به اشعث گوشزد کنند که خبر تو به من رسیده که در آذربایجان از بیت المال مسلمانان بذل و بخشش بی جایی می کنی.
لذا سخن امیرالمومنین علی(ع) که فرمودند: «وَ اِنَّ عَمَلَکَ لَیْسَ لَکَ بِطُعْمَه، وَلکِنَّهُ فى عُنُقِکَ اَمانَهٌ؛ حکمرانی برای تو طعمه نیست، بلکه امانتی است برعهده ات.» در حقیقت نامه ای است که حضرت علی(ع) در این زمان و بنا به دلیلی که ذکر کردم، خطاب به اشعث بن قیس نوشت و مرحوم سید شریف رضی، نهج البلاغه را مناسب دید که این نامه را جزو نامه های امیرالمومنین علی(ع) در بخش سوم نهج البلاغه ذکر کند.
وی گفت: این نامه ی حضرت علی(ع) خطاب به اشعث نشان می دهد که دستگاه حکومتی امیرالمومنین علی(ع) چشم بینایی داشت و خبرگزارانی بودند که امیرالمومنین برای افرادی معین کردند که خوف این بود بیت المال مسلمانان را ریخت و پاش کنند و بی جا مصرف کنند.
آقای یوسفی غروی درباره مفهوم و مضمون سخن امام علی(ع) که فرمودند: «حکمرانی برای تو طعمه نیست، بلکه امانتی است برعهده ات» اظهار داشت: حکمرانی بر عده ای، یک امانت الهی است و هر کسی، در هر جایی و در هر زمانی که حکمرانی بر عده ای از مردم و بندگان خدا را بر عهده می گیرد، باید حکومت را امانت الهی فرض کند لذا این نوعی تذکر و یادآوری از سوی امیرالمومنین علی(ع) است نسبت به اینکه همانطور که امانت باید رعایت و حفظ شود و خیانت در امانت نشود، حکومت بر بندگان خدا هم باید مثل یک امانت رعایت شود و در آن خیانت نشود.
وی در ادامه به اسناد تاریخی دیگری درباره حالات اشعث اشاره و خاطرنشان کرد: زمانی که امیرالمومنین علی(ع) و حسنین همراه پدر بزرگوارشان علی(ع) به جنگ جمل در بصره، جنوب عراق رفته بودند، زوجه امام حسن(ع) با خواهرشان شهربانو هر دو در مدینه مانده بودند که بنا بر خبر معتبری که مرحوم شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا از امام رضا(ع) نقل کرده، هر دو در زمان نزدیک به هم وضع حمل داشتند ولو هر دو سر زا رفتند با فرق اینکه زوجه امام حسن مجتبی(ع) پیش از به دنیا آمدن فرزند، سر زا رفت، اما شهربانو زوجه امام حسین(ع) بعد از به دنیا آمدن حضرت زین العابدین(ع) از دنیا رفت و هر دو در بقیع دفن شدند.
وی ادامه داد: وقتی امیرالمومنین علی(ع) بعد از جنگ جمل به کوفه رفتند، از یکی از روسای شیوخ عشایر کوفه برای امام حسن مجتبی(ع) خواستگاری کردند، اشعث بن قیس متوجه شد که امیرالمومنین دختر یکی از روسای شیوخ عشایر کوفه را برای امام حسن(ع) خواستگاری کردند لذا خدمت امام علی(ع) آمد و دختر خود «جعده» را برای امام حسن مجتبی(ع) به امیرالمومنین پیشنهاد کرد؛ معصومین(ع) به پیروی از جدشان پیامبر(ص) اگر شخصی هدیه ای را تقدیم می کرد، به حسب ظاهر عمل می کردند و او را رد نمی کردند لذا امیرالمومنین هم پیشنهاد اشعث را رد نکرد و همین امر منجر به ازدواج جعده با امام حسن(ع) شد. در عهدنامه صلح امام حسن(ع) با معاویه قید شده بود که معاویه خلافت را به کسی منتقل نکند و لذاست که وجود امام حسن(ع) مانع معاویه بود لذا معاویه به مروان (والی معاویه در مدینه) پیغام فرستاد که طبق گزارشات، جعده موافق با شوهرش امام حسن مجتبی(ع) نیست و زهری را برای مروان فرستاد و او هم به دست جعده، رساند و جعده هم پذیرفت که امام حسن(ع) را مسموم کند و چنین کرد.
آقای یوسفی غروی گفت: نکته دیگر درباره اشعث اینکه بر اساس منابع تاریخی، اشعث بن قیس از ماجرای شهادت امام علی(ع) آگاهی داشته است. هنگامی که ابن ملجم مرادی برای کشتن امام علی (ع) از مصر به کوفه رفت، مدتی در منزل اشعث اقامت گزید و شمشیرش را آماده می‌کرد.
