کرسی علمی ترویجی با عنوان : واکاوی ازدواج پسران جعفر بن ابی طالب با دختران حضرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام» روز چهارشنبه یازدهم مهرماه ۱۴۰۳ در سالن شهید عارف حسینی ره توسط معاونت پژوهش مجتمع عالی تاریخ؛سیره و تمدن اسلامی با حضور ریاست محترم مجتمع و استقبال استادان ارجمند و طلاب گرامی برگزار شد.
این نشست علمی در قالب کرسی علمی ترویجی با مدیریت سرکار خانم دکتر کریم زاده مدیر محترم گروه علمی تاریخ مجتمع عالی شهیده بنت الهدی ره و ارایه کرسی توسط سرکار خانم دکتر ابوالحسنی و با نقد علمی توسط استادان محترم آقایان؛ حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد مهدی فقیه جلالی(بحرالعلوم) رییس موسسه بقاع و اماکن متبرکه و همچنین دکتر محمد الله اکبری عضو هیات علمی مجتمع عالی تاریخ ؛سیره و تمدن اسلامی برگزار شد.
گزارش اجمالی از محتوای علمی این کرسی تقدیم می شود:
1- خلاصه ارائه دهنده: سرکار خانم دکتر ابوالحسنی
ارتباطات اجتماعی بین خانواده‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است و ازدواج دختران حضرت زهرا علیها السّلام و فرزندان جعفر نیز یکی از مصادیق این ارتباطهاست که تأثیر بزرگی در اجتماع داشته است. این ازدواجها به دلیل قرابت خانوادگی، تربیت اخلاقی و اعتقادی مشترک بین اعضای خانواده‌های مذکور برقرار شد و در عین حال به عنوان یک رویداد تاریخی اهمیت دارد.
پسران جعفر در خانواده ولایی و مؤمن از طرف پدر و مادر تربیت شدند در نتیجه می توانستند کفو اعتقادی و اجتماعی برای دختران امیرالمؤمنین و حضرت زهرا علیها السّلام باشند. در این ازدواج توجه پیامبر اکرم و اسماء بنت عمیس و وابستگی و محبتی که ایشان با حضرت زهرا علیها السّلام و فرزندان ایشان داشتند بی تأثیر نبوده است. این ارتباط همگامی خانواده جعفر با خاندان علوی را تقویت کرده و در نتیجه فرزندان جعفر در عرصه‌های فرهنگی و سیاسی با ائمه همسو بودند. ارتباط سببی که بین خانواده جعفر بن ابی طالب و علی بن ابی طالب ایجاد شد تبعات و آثاری در خانواده و جامعه داشت از جمله:
– استحکام روابط خانوادگی و اجتماعی آنان
– الگوی ارزشی و همدلی ومهربانی بین تبارشان
– تولید نسل صالح و مدافع و همراه ولایت
– وحدت و یکپارچگی بین جعفریان و علویان
– انتقال علوم و معارف از اهل بیت به بنی جعفر و …
یکی از وجوه اهمیت ازدواج دختران حضرت زهرا علیها السّلام با آل جعفر، محقق شدن شرایط مساعد برای همراهی دختران حضرت زهرا علیها السّلام با امام حسین علیه السّلام در زمان قبل و بعد از قیام کربلا است. حضور همسر و فرزندان عبدالله در کربلا و حمایت و همدلی با حضرت زینب(س) پس از بازگشت از کربلا به مدینه از دیگر تأثیرات مثبت این ازدواج به شمار می‌رود.
نسل عبدالله بن جعفر و حضرت زینب علیها السّلام از طریق علی بن عبدالله بن جعفر ادامه یافت که همواره افرادی شاخص از آن در کنار ائمه بودند. این ارتباطات معنوی و تاریخی، باعث پیوند نزدیکی بین ذریه‌های علوی و جعفری شد که به طور مستمر توسط پیامبر اکرم و امیر المؤمنین پیگیری شده و برای حفظ و گسترش دین اسلام در طولانی مدت، نقش بسیار مهمی دارند. مطالعات این‌گونه ازدواجها می‌تواند برای اجتماع اسلامی در برقراری روابط و ازدواجهایشان الگویی باشد تا در ازدواجها برنامه‌ریزی کوتاه مدت و بلند مدت برای آینده سازی و تربیت نسل در نظر داشته باشند که لازمه آن انتخاب درست خانواده مقابل و هم-کفو مناسب است.
2- خلاصه نظرات ناقد اول: جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد مهدی فقیه بحرالعلوم
– علیرغم امتیازات و نقاط مثبت این نوشتار سه اشکال ساختاری عمده در آن وجود دارد:
1. عدم شناخت کافی نویسنده از شخصیت و زندگی عبدالله بن جعفر باعث شده است که نتواند تحلیل درستی از موضوع اصلی ارائه دهد.
– عبدالله بن جعفر یک تاجر است و تأثیر این مسأله در مراودات اجتماعی ایشان نیز به چشم می¬خورد. او در طول حیات خود 7 بار ازدواج کرده است که هر کدام به صورت مجزا قابل بررسی و رهگیری است. ( 6 ماه بعد از واقعه عاشورا عبدالله بن جعفر دخترش- ام محمد- را به همسری یزید درآورد و این نمودی از روحیه تاجر بودن و نگاه سود محور اوست)
– او همنشین با خاندان اموی است و تأثیر این همنشینی در نسل او و برخی از فرزندانش مشهود است. یکی از فرزندان خود را به توصیه معاویه، معاویه نامگذاری کرد¬ علیرغم اینکه بنی هاشم از چنین اسامی استفاده نمی کردند. فرزند این شخص یعنی عبدالله بن معاویه بن عبدالله بن جعفر قیامی علیه بنی امیه صورت داد اما از زنادقه در قیام خود استفاده کرد.( می¬تواند این مسأله نمودی از همنشنی های جدش با بنی امیه باشد.)
2. عدم شناخت کتب انساب و در نتیجه عدم بهره مندی از آن
– ازدواج های خاندان جعفر در کتاب انساب قابل ردیابی است می¬توان حدود 80 ازدواج درون خانوادکی ( آل جعفر با آل جعفر) و 28 مورد ازدواج برون خانوادگی( با آل علی (ع)، یا با بنی امیه و مواردی مانند آن) از کتب انساب احصاء کرد.
– ازدواجهائی که در گزارش نویسنده محترم با عنوان ازدواجهای جعلی یاد کردند، جعلی نیستند مثلا ازدواج دختر عبدالله بن جعفر با عبدالملک بن مروان، جعلی نیست. البته دختران خود از ام ولدها را به آل امیه می داد. اما در پاسخ به خواستگاری معاویه از دختر عبدالله بن جعفر برای فرزندش یزید، تصمیم در مورد آنرا به دائی او، امام حسین علیه السلام موکول کرد.
3. آشنا نبودن با وجوه مختلف مهاجرت علویان و عدم توجه به مهاجرتهای ایشان- نوادگان جناب جعفر به مناطقی مانند خوزستان، طبریه و ایران مهاجرت داشتند و این افراد ناگزیر به ازدواج بودند این مسأله در تعارض با حدیث پیامبر(ص) “دختران ما برای پسران ما” که در حضور جناب جعفر و امام علی علیه السلام بیان فرمودند؛ قرار گرفته است. وقتی ادعا می¬شود با تمسک به این حدیث دختران حضرت زهرا(س) با پسران جناب جعفر ازدواج کردند؛ وجه هجرت نوادگان جعفر، پیامدهای آن و تعارض این حدیث با این مهاجرتها هم باید در نظر گرفته شود.
3- خلاصه نظرات ناقد دوم: جناب آقای دکتر محمد الله اکبری
– نویسنده محترم زحمت زیادی کشیده و کار ارزشمندی ارائه کرده است اما اشکالاتی در این مقاله وجود دارد: مهمتراین آن این است که فرضیه مشخصی در این نوشتار وجود ندارد.
– اشکال دیگر اینکه روش خود را توصیفی- تحلیلی ذکر کرده اند در حالی که توصیفی و تحلیلی روش نیست بلکه بخشی از روش است. اگر قبول داشته باشیم که تاریخ علم است هر علمی قواعد خاص خود را دارد از جمله نقل معتبر، استناد به منابع معتبر و مواردی از این قبیل . بنابراین روش توصیفی تحلیلی که در مقالات علمی برای پژوهش های تاریخی باب شده است صحیح نیست.
– 8 الی 9 صفحه در متن مقاله به مقدمه اختصاص داده شده است. در حالی که حجم کل نوشتار 17 صفحه است که با احتساب نتیجه¬گیری و فهرست منابع، حجم بسیار کمی به اصل مسأله اختصاص داده شده است.
– ادعاهای متعددی در مقاله ذکر شده است که برای هیچ کدام مستندی ذکر نشده است. به عنوان مثال :
– آخرین وصیت امام علی علیه السلام به فرزندش عباس برای یاری امام حسین علیه السلام، فاقد سند تاریخی است.
– ام کلثوم دختر حضرت زهرا (س) قبل از واقعه عاشورا از دنیا رفته است در حالی که نویسنده به حضور او در واقعه عاشورا اشاره کرده است.
– این ادعا که حضرت زینب (س) موقع ازدواج با عبدلله بن جعفر شرط کردند به هر جائی که حسین علیه السلام سفر کرد با ایشان همراهی کنند نیز سند تاریخی ندارد.
– حضرت معصومه (س) به دلیل نبود هم کفو، ازدواج نکردند.
– تعبیر ازدواج جعلی برای ازدواج برخی از زنان علوی با دشمنان اهل بیت علیهم السلام صحیح نیست خیلی از این ازدواجها جعلی نیستند و حتی اگر چنین باشد صفت جعلی به اخبار تاریخی تعلق می کیرد نه به ازدواجها.
– ازدواج عمر و ام کلثوم در منابع مستنداتی دارد و برخلاف مدعای نویسنده همه علما نظر خلاف آن ندارند و گاه علمای شیعه با تکیه بر برخی از این روایات تاریخی فتوا داده¬اند مانند فتوای عدم توارث طبق روایتی که به فوت همزمان ام کلثوم و فرزندش زید بن عمر در یک روز اشاره دارد در حالی که مشخص نیست زمان فوت کدام یک مقدم بوده است. علماء طبق این روایت به عدم توارث در موارد مشابه فتوا داده اند و مواردی دیگری هم از فتاوای مراجع در این زمینه وجود دارد.
