یکی از ویژگی های حضرت معصومه (س)، ورود زیارتنامه ای از سوی معصومان (س) درباره ایشان است که پس از حضرت فاطمه زهرا (س)، او تنها بانوی بزرگواری است که زیارت مأثور دارد. بانوان برجسته ای چون: آمنه بنت وهب، فاطمه بنت اسد، خدیجه بنت خویلد، فاطمه ام البنین، زینب کبری، حکیمه خاتون و نرجس خاتون که هیچ شک و تردیدی در مقام بلند و جایگاه رفیع آن ها نیست، هیچ کدام زیارت مأثور از سوی معصومان (س) ندارند و این نشان دهنده مقام والای حضرت معصومه است.
مصاحبه شونده: حجت الاسلام محسن الویری
اطلاعاتی که در باره زندگی حضرت معصومه سلام الله علیها داریم، می تواند نکات مهم و قابل توجهی را از زندگی ایشان به ما نشان بدهد.
بنا بر گزارشهای تاریخی، ایشان متولد ۱۷۳ قمری در شهر مدینه هستند؛ از سوی دیگر می دانیم که امام کاظم علیه السلام در سال ۱۷۹ق. زندانی شدند و در سال ۱۸۳ق. به شهادت رسیدند. یعنی وقتی حضرت معصومه ۶ سال بیشتر نداشتند، پدرشان زندانی شدند و چهار سال بعد در زندان به شهادت رسیدند، بنابراین، حضرت معصومه سلام الله علیها بعد از زندانی شدن پدر بزرگوارشان در سال ۱۷۹ق. تا سال ۲۰۱ قمری که امام رضا (ع) مدینه را به قصد مرو ترک کردند، به مدت ۲۲ سال تحت سرپرستی و حمایت برادر بزرگوارشان امام رضا بودند.
*زندگی پربار آن حضرت شامل چند دوره است؟
دو دوره کلی در زندگی ایشان می تواند مورد بررسی قرار گیرد:
الف) از تولد تا رحلت پدر: این مرحله تا سن شش سالگی، زیر سایه پدر بزرگوارشان امام موسی کاظم علیه السلام بوده اند.
ب) از سن شش سالگی تا ۲۸ سالگی تحت حمایت برادر بزرگوارشان امام رضا (علیه السلام) بودند و توجه به این نکته از نظر فضای تربیتی آن حضرت حایز اهمیت است.
*چرا حضرت شهر قم را برای اقامت انتخاب کردند؟
ایشان یک سال بعد از اینکه امام رضا (ع) از مدینه به سمت مرو حرکت کردند، در سال ۲۰۱ قمری به سمت ایران حرکت کردند تا با برادر بزرگوارشان ملاقات داشته باشند و این طور که در منابع درج شده نزدیکی ساوه بنا به دلایلی، مسیر خودشان را تغییر دادند و به شهر قم آمدند، در قم اقامت کوتاهی داشتند، به نظر می رسد، علت اصلی تغییر مسیر ایشان، کسالت و بیماری بوده پس از کسب اطلاع شیعیان قم به رهبری موسی بن خزرج اشعری، ایشان را برای استراحت به قم دعوت کردند.
بنابراین دلیل تاریخی چرایی ورود حضرت به قم؛ کسالت یا دعوت اهالی قم از ایشان بوده است، دیدگاه های دیگری که در سالهای اخیر در این خصوص بیان شده است، از نظر تاریخی قابل دفاع نیست.
بعد از اینکه وارد قم شدند، در منزلی واقع در محله میدان میر؛ شتر ایشان در برابر منزل موسی بن خزرج زانو زد و موسی بن خزرج که بزرگ خاندان اشعری بود، افتخار پذیرایی از بی بی را به دست آورد، مدت ۱۷ روز در آن منزل ساکن و مشغول عبادت بودند که امروزه به نام “بیت النور” نزد مردم شناخته شده است و محل زیارت است.
بعد از این مدت رحلت فرمودند و پیکر مطهره آن بانوی بزرگ را در باغی معروف به باغ بابلان به خاک سپردند و مضجع شریفشان آرام آرام تبدیل به مرکز و قلب شهر شد، مردم به تدریج به آن سمت گرایش پیدا کردند و هم اکنون مرکز شهر از نور فاطمه می درخشد.
*دلایل جلالت قدر حضرت معصومه (س) چه اموری بود؟
چند دلیل مهم دست به دست هم داد تا شیعه عمه سادات را به عنوان نگینی درخشان و نوری از مادر سادات حضرت زهرا (س) در تاریخ پرافتخار خود ثبت نماید و آرامگاه او آرام بخش ارادتمندان باشد که دل در گرو زهرای مرضیه دارند.
الف) شکل گیری شخصیت حضرت تحت اشراف دو معصوم:
همین که ایشان تحت تربیت امام هفتم و امام رضا (ع) قرار داشتند شاهدی بر جلالت قدر و منزلت ایشان است و دعوت خاندان اشعری مشخص می کند در همان زمان، ذهنیت خیلی خوبی از به عنوان عضوی از خاندان اهل بیت (ع) در بین مردم به ویژه شیعیان وجود داشته است.
ب) اظهارنظرهای ائمه اطهار علیهم السلام
شاهد قوی دیگر بر جلالت قدر حضرت، مجموعه اظهارنظرهایی است که از سوی ائمه اطهار علیهم السلام وارد شده است. این اظهارات به ویژه مشهورترین آن یعنی مطلب منقول از امام صادق علیه السلام، امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام است که فرمودند «اگر کسی قبر ایشان را زیارت کند بهشت بر او واجب می شود». از یاد نباید برد که سخن امام صادق علیه السلام پیش از ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها بیان شده و همین مطلب به تنهایی برای نشان دادن عظمت و جایگاه بلند حضرت معصومه سلام الله علیها کافی است.
ج) داشتن زیارت ماثوره:
این بانوی بزرگوار از معدود امامزادگانی است که زیارت مأثور دارد، بعد از حضرت فاطمه زهرا؛ دومین بانویی که زیارت مأثور دارد ایشان است؛ زیارت نامه های متعددی برای عرض ادب محضرت حضرت وارد شده، در بین آنها دو زیارت نامه غیر معروفه و یک زیارت معروف وجود دارد و در مفاتیح مرحوم شیخ عباس قمی ذکر شده است و برای زائران متن زیارت سوم درج چاپ و منتشر شده است.
د.) مضامین مندرج در زیارت نامه مشهور
نکته دیگری که بایستی مورد توجه قرار گیرد این است، در زیارت نامه حضرت مجموعه ای از اسامی و القاب به خصوص در زیارت نامه غیر مشهور ذکر شده که فوق العاده مهم است و نشان از عظمت و جایگاه والای علمی و معنوی آن حضرت دارد.
در زیارت نامه مشهور نیز پیوند ایشان با خاندان عصمت و طهارت مورد تأکید قرارگرفته و با تعبیر: «السَّلَامُ عَلَیک یا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیک یا بِنْتَ فَاطِمَةَ وَ خَدِیجَةَ السَّلَامُ عَلَیک یا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیک یا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ» از ایشان یاد شده است.
با توجه به اینکه ایشان مستقیماً فرزند این بزرگواران نیستند این تعابیر به معنای انتساب معنوی و فضائلی به خاندان رسالت و امامت است.
در فراز دیگری از زیارت نامه عرضه می داریم: «عَرَّفَ اللَّهُ بَینَنَا وَ بَینَکمْ فِی الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنَا فِی زُمْرَتِکمْ. ..» و این جمله که به معنای آرزوی همراهی با ایشان و خاندان با عظمت شان در روز جزاست، حکایت از منزلت بلند این بانو دارد.
عبارت «َ یا فَاطِمَةُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَک عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْن » به صورت آشکار ایشان را از زمره شفاعت کنندگان روز جزا معرفی می کند؛ بعد از حضرت صدیقه طاهره (س) مقام شفاعت برای هیچ بانویی به گستردگی حضرت فاطمه معصومه (س) نیست.
*همه شیعیان را شفاعت می کند
امام صادق علیه السلام در حدیثی فرمود: «تدخل بشفاعتها شیعتی الجنة باجمعهم» به شفاعت او «فاطمه معصومه» همه شیعیانم وارد بهشت خواهند شد این فضایل و کرامات حکایت از جایگاه بلند معنوی حضرت معصومه سلام الله علیها دارد.
هـ ) اهتمام خاندان اهل بیت علیهم السلام به مضجع مطهر فاطمه
نکته دیگر اینکه قبل از غیبت صغرا، به گزارش مرحوم شیخ عباس قمی در سفینة البحار زینب فرزند امام جواد علیه السلام در سال ٢٥٦ قمری، نخستین گنبد را بر فراز قبر ایشان ساختند و توسعه این حرم مطهر، پس از آن آغاز شد. این هم می توان شاهدی بر جلالت قدر و منزلت حضرت فاطمه معصومه (س)، است.
*سرآمد امام زادگان
و ) فراتر بودن شأن ایشان در مقایسه با دیگر فرزندان امام کاظم علیه السلام به جز امام رضا علیه السلام ـ نکته دیگری است که درباره حضرت معصومه (س) ذکر می شود نکته ظریف و لطیفی است که مرحوم محمدتقی شوشتری در “قاموس الرجال” ذکر کرده اند با این که امام کاظم کثیر الاولاد بودند، در بین همه دختران و پسران حضرت موسی بن جعفر بعد از امام رضا هیچ کس هم شأن حضرت معصومه نیست؛ این اظهارنظر یک شخصیت شیعی رجالی است که می تواند ما را به بیشتر به ابعاد شخصیت حضرت معصومه (س) راهنمایی کند.
*از نگاهی دیگر
آنچه در فضایل حضرت معصومه (س) ذکر شد با توجه به قلت منابعی که وجود دارد بیان شد، مطالبی است که پیش از رحلت آن بانوی بزرگوار وجود دارد و همه به آن ها واقف بودند، اما مطالب و کرامات شگفت انگیزی بعد از رحلت حضرت معصومه (س) وجود دارد که جای آن این گفت و گو کوتاه نیست و باید محققان و نویسندگان در فرصت مناسب برکات وجود این بارگاه نورانی در ایران را ذکر کنند.
* تاریخی و مهم حضرت در تحول و آینده شیعه چیست؟
اگر بخواهیم یک پدیده تاریخی را به درستی مورد بررسی قرار دهیم، علاوه بر جزئیات آن می بایست به ریشه های آن هم توجه کنیم، در مورد زندگی حضرت فاطمه معصومه می توان به ویژگی های زندگی آن حضرت توجه کرد، از نظر پدر و برادر و جلالت و مکانت و انتساب به خانواده رسالت و امامت یک مسئله تاریخی است؛ اما برای شناختن ایشان کافی نیست، نقشی که یک نفر در تاریخ و رویدادهای بعدی دارد، مسائلی که بعد از او رخ می دهد، می تواند نشان دهنده اضلاح و ابعاد شخصیت او باشد، وقتی حضرت فاطمه به قم و تشریف آوردند و در این مکان به خاک سپرده شدند، قم به عنوان کانون قلب تشیع شناخته شد، بزرگانی چون شیخ صدوق پدر و شیخ صدوق پسر را پرورش داد و حوزه فرهنگی و روایی قم، بسیار رشد کرد و یک مکتب و گرایش خاص شیعی نضج گرفت در طول تاریخ هر چند نوسان و فراز و نشیب پیدا کرد، اما هیچ گاه از دست نرفت تا اینکه در دوران معاصر بعد از اینکه مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به قم تشریف آوردند و حوزه شیعه را احیا کردند، آن میراث تاریخی به گونه ای ادامه حیات داد و نقش آن در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی روشن است.
در عهد صفویه نیز محوریت مکتب و حوزه قم، بر گرد مزار حضرت فاطمه معصومه (س) برای همگان روشن است، آنچه را که با محوریت فاطمه معصومه (س) اتفاق افتاد را شاهد و معیاری برای سنجش مقام فاطمه می دانیم و حضور ایشان بود تحولات فرهنگی و سیاسی شگرفت را در دنیای تشیع رقم زد همه علما بر گرد مزارشان جمع شده و فعالیت های علمی و فرهنگی و سیاسی صورت می دهند و رحلت حضرت محوریت شان را تحت الشعاع قرار نداده بلکه باعث پرفروغ شدن مذهب تشیع می گردد.
با این که حضرت فاطمه معصومه (س) در سن بیست و هشت سالگی از دنیا رفتند و به خاک سپرده شدند اما، حرم او ملجا همه علماء کیار می شد و در حضور ایشان، احساس خضوع و فروتنی می کنند و از ضریح مقدسش تبرک و تیمن می جویند و بسیاری از گره های فکری و معنوی خود را در کنار این مضجع پاک برآورده می کنند. توفیق و افتخارشان این است که بر گرد مزار این بانوی بزرگوار بایستند و با خداوند راز و نیاز کنند؛ این که عالمان و فقیهان بزرگ و افرادی که سنی از آن ها گذشته، بر گرد مزار دختر باب الحوائج (ع) می گردند، نشان دهنده نوع نگاه ما نسبت به مقام و منزلت زنان پاک نهاد است در شرایطی که برخی ما را به نادیده انگاشتن حقوق زنان متهم می کنند، شواهد نشان می دهد این گونه نیست و زنانی که از منزلت و شایستگی برخوردار باشند به دلیل پاکی و منزلتی که دارند، مورد علاقه و احترام همگان هستند.
بنابراین نقش مقام و منزلت حضرت معصومه (س) در شکل یافتن و نهادینه شدن هویت شیعی، انکار ناشدنی و قطعی است و باید از خداوند بخواهیم، قدر این نعمت را در کشور بدانیم و پیشانی شکر بر زمین بساییم که توفیق میزبانی از این بانوی بزرگوار را به ما ارزانی داشته و طبیعتاً این وظیفه بر دوش ماست که حرمت او را در همه جنبه های اندیشه، رفتار و اخلاق پاس بداریم.
علّامه مجلسی از جمعی از اهالی ری نقل می کند که گفتند: به محضر امام صادق علیه السّلام (در مدینه) رسیدیم و گفتیم: ما اهل ری هستیم. فرمود: مرحبا به برادران ما از اهالی قم. گفتیم: ما از اهالی ری هستیم، باز آن حضرت فرمود: مرحبا به برادران ما از اهل قم. به همین ترتیب امام صادق علیه السّلام اهل قم را ستود آن گاه فرمود: برای خداوند حرمی است و آن مکّه است، برای رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرمی است و آن مدینه است، و برای امیر مؤمنان علی علیه السّلام حرمی است و آن کوفه است، و برای ما حرمی است و آن شهر قم است. سپس فرمود: «وَ سَتُدْفَنُ فی ها امْرَأَةٌ مِنْ اَوْلادی تُسَمّی فاطِمَةُ، فَمَنْ زارَها وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ به زودی در قم بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دفن شود، کسی که مرقد او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می گردد.»
امام صادق علیه السّلام این سخن را قبل از ولادت امام کاظم علیه السّلام فرمود. این گونه پیشگویی بیانگر آن است که حضرت معصومه علیها السّلام، دارای مقامات بسیار عالی معنوی بود، امامان علیهم السّلام قبل از ولادت او از وجود پر برکتش سخن می گفتند، شیعیان را از همان وقت متوجّه او می نمودند. عجیب این که در بعضی از روایات آمده، امام صادق علیه السّلام، سخن فوق را قبل از آن که نور امام کاظم علیه السلام، در رحم مادرش قرار گیرد از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، پیشگویی نموده بود، و بیش از ۴۵ سال قبل از ولادت حضرت معصومه علیها السّلام، به ولادت او مژده داده شده است. بنابراین خاندان نبوّت و دوستان مخصوص آن ها در طول بیش از چهل و پنج سال در انتظار ولادت چنین بانویی بوده اند.
آنچه این انتظار را عمیق تر می کند، این که: مادر حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه علیها السّلام یکی، و به نام نجمه علیها السّلام بود و حضرت نجمه (س) دو فرزند بیشتر نداشت حضرت رضا (ع) و حضرت معصومه (س) بودند، نظر به این که حضرت رضا (ع) در سال ۱۴۸ هجری قمری متولّد شد، نتیجه می گیریم حضرت رضا علیه السّلام، بیست و پنج سال جلوتر چشم به جهان گشوده است، بنابراین حضرت نجمه علیها السّلام و حضرت رضا علیه السّلام نیز در طول این مدّت به طور عمیق در انتظار ولادت حضرت معصومه علیها السّلام به سر می بردند.
