حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، استادیار پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در ادامه یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده است، نوشت: در پاسداشت اربعین حسینی به‌ویژه در حرکت عظیم پیاده‌روی میلیون‌ها انسان عاشق، بسیاری از شاخصه‌های تمدن‌ساز تجلی پیدا می‌کند که اگر در پایدار نمودن و نهادینه‌کردن آن‌ها همت لازم صورت گیرد، زمینه دستیابی به تحقق تمدن نوین اسلامی فراهم خواهد شد که برخی از شاخصه‌ها در شماره قبل بیان شد و در ادامه شاخصه‌های دیگر تمدن‌سازی بیان می‌شود.
نقش آثار و برکات اربعین حسینی در تمدن نوین اسلامی
وحدت و یکپارچگی
اتحاد میلیون‌ها مسلمان از فرقه‌ها و مذاهب گوناگون، یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های تمدن اسلامی است که در اربعین حسینی به وقوع می‌پیوندد و توجه جهانیان را به خود جلب کرده و سال به سال بر عظمت و عزت مسلمانان به‌ویژه عاشقان و شیعیان اهل‌بیت(ع) می‌افزاید، این ویژگی، حاصل همان وعده الهی است که خداوند در قرآن داده است و نمونه تحقق عینی این وعده الهی، پیروزی ملت عزیز ایران در مقابل رژیم طاغوت بود که یکی از مهم‌ترین دلیل آن وحدت آنان بوده است.
این نعمت اتحاد که در ایام اربعین در میان مسلمانان به‌وجود می‌آید اگر برای حفظ و نهادینه‌کردن آن در دیگر ایام سال در میان مسلمانان تلاش شود به‌طور حتم سرنوشت مسلمانان متحول می‌شود و زمینه آن تمدن نوین اسلامی فراهم خواهد شد.
البته منظور از وحدت، یکی کردن سلیقه‌های مختلف، مذاهب و گروه‌ها، شیعی کردن سنیان و یا سنی کردن شیعیان نیست، منظور حصر مذاهب و سلیقه‌ها به یک مذهب و یک سلیقه و یا حتی گرفتن مشترکات مذاهب و طرد متفرقات نیست، بلکه منظور از وحدت و یکپارچگی، این است که با توجه به مشترکاتی که بین همه طوایف، سلایق و فرقه‌های اسلامی وجود دارد و همگی اعتقاد به خداوند یگانه، پیامبر اسلام(ص) و کتاب الهی و قبله مشترک و اعتقاد به معاد و احکام اسلامی مثل نماز، روزه، حج و زکات دارند، با همدلی با یکدیگر همکاری کنند و اختلاف در بعضی از اعتقادات و احکام و اختلاف منابع، یا سلیقه که نتیجه طبیعی اجتهاد و تفکر آزاد است، نباید موجب جدایی و دوری قلب‌های مسلمانان از یکدیگر شود.
بلکه باید همه اهل نظر و فرقه‌های اسلامی با کمال شرح صدر و وسعت نظر، عقاید و افکار یکدیگر را درک و تحمل نمایند و در عین حال که در صحنه کاوش، تحقیق و استدلال در فضای علمی تلاش می‌کنند، در عرصه زندگی اجتماعی با توجه به مصالح تمام امت اسلامی با بزرگواری، یکدیگر را درک و به عناصر مهم تشکیل دهنده وحدت، توجه و در راه تحقق آن بکوشند. بنابراین مراد از وحدت، برداشتن موانع مصنوعی و پیشگیری از اموری است که باعث جدایی، کینه و دشمنی میان مسلمانان می‌شود.
از همین رو بر هیچ مسلمانی مخفی نیست که نخستین منادی وحدت و امت واحده شدن، قرآن کریم است که می‌فرماید: «و(ای مردم) همانا این آیین شماست، آیینی یگانه و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستید». چنانچه در جایی دیگر با همین تعبیر آغاز می‌کند و می‌خواهد که با رعایت یکپارچگی فراگیر اسلامی پروا داشته باشند و کاری نکنند که این یگانگی دچار خلل شود و از آنجا که همه مؤمنان را یک امت و در یک جهت و با یک هدف خواسته که در آن، پرستش خدایی یگانه است، باید مسلمانان آگاه به اهمیت این شعار قرآنی(امت واحد) پی ببرند و عظمت آن را درک کنند و تفرقه‌ها را از میان بردارند و نابود سازند و هرگونه حرکتی که به دوگانگی و تفرقه مسلمانان بیانجامد حرکتی خواسته دشمنان و برخلاف دعوت قرآن است.
در این دعوت، وحدت به مذهب خاصی محدود نشده و معیار امت واحده، اعتقاد به وحدانیت الهی دانسته شده است. وحدت، موعظه و یک پیشنهاد نیست، وظیفه است، یعنی همانگونه که موظفند براساس توحید، خدا را عبادت کنند، وظیفه دارند در تحصیل وحدت بکوشند، وحدت بر اساس این آیه، حقیقت واحدی است که به همه مسلمانان خطاب شده و خواسته شده و آنان به هر نسبت که توان بیشتری از نظر علم سیاست و اقتصاد دارند، در جهت انجام آن، وظیفه بیشتری دارند.
همچنین در قرآن کریم آمده است: «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان سازش دهید و از خدا پروا بدارید»؛ قرآن در این آیه با «انّما» تأکید می‌کند که مؤمنان برادر یکدیگرند و هیچ حیثیتی جز برادری با هم ندارند و موظفند که مثل برادر با هم رفتار کنند. ممکن است مؤمنان گاه در اثر سوتفاهم و یا منافع مادی و برخی اغراض سیاسی دچار بی‌تفاوتی و احیانا دشمنی شوند، اما قرآن با جمله خبری، یادآور می‌شود که آنان برادر هستند و روشن است منظور از این برادری، برادری نژادی نیست، بلکه برادری دینی و ایمانی است که تکلیف می‌آورد.
بنابراین آیه مزبور امر می‌کند که مؤمنان با هم برادری و محبت کنند و اگر از هم دور شدند خود را به هم نزدیک سازند و اختلاف و نزاع پیشه نکنند و اگر چنین اتفاقی افتاد، کسانی راه صلح و سازش پیشه کنند و از خدا پروا دارند.
علاوه بر نکات یاد شده در بیشتر مواردی که در قرآن مجید از برادری و وحدت سخن گفته و به مذمت اختلاف پرداخته و افزون به دستور به اخوت و برادری و دعوت به تعاون بر نیکی و تقوی، اتحاد و همدلی را از نعمت‌هایی می‌داند که به واسطه پذیرش اسلام در رسالت به جامعه اسلامی در عصر پیامبر(ص) هدیه شده و گویی می‌خواهد که این نعمت، پاسداری شود و با تأکید و سفارش بر وحدت ایمانی و اجتماعی، مسلمانان به اختلاف‌های گوناگون توجه نکنند.
عبارت‌هایی همچون «و اعتصموا، اصلحوا، رابطو، تعاونوا» در جهت تشویق به وحدت آمده است، یا حتی دستور‌های اخلاقی اجتماعی، مانند حرمت غیبت، سوظن و افشاگری در جهت پیشگیری از اختلاف آمده است و دشنام دادن، ریشخند گرفتن و سرزنش کردن از عوامل جدایی میان مسلمانان می‌شود و یا دیگران را با نام‌های زشت و القاب ناپسند یاد کردن را ممنوع ساخته است. به همین دلیل، دفع اختلاف و حفظ وحدت در جامعه اسلامی اهمیت بسیار پیدا می‌کند و هر حرکت اختلاف برانگیز، کینه‌آور و تحریک کننده احساسات ممنوع می‌شود.
همچنین آیات دیگری که به تجربه امت‌های پیشین اشاره می‌کند و می‌گوید: از اختلاف و تفرقه آنان عبرت بگیرید و مانند آنان اختلاف نکنید و یا می‌گوید: دسته‌بندی دینی درست می‌کنند و هر کس به هر دسته و گروه خود خوشحال می‌گردد.
رعایت قانون
یکی از خصوصیات ارزشمندی که در مراسم باشکوه پیاده‌روی اربعین از سوی میلیون‌ها زائر و میزبان، توجه همه را به خودش جلب می‌کند رعایت قوانین از سوی بسیاری از زائران در حوزه‌های گوناگون فردی و اجتماعی است، این ویژگی که یکی از شاخصه‌های مهم تمدن اسلامی است، متأسفانه در جوامع اسلامی دچار آسیب جدی شده است که پیامد یک مورد آن همچون عدم رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی، کشته شدن هزاران نفر در هر سال می‌باشد؛ بنابراین اگر این خصلت زیبای رعایت قانون، علاوه برایام اربعین در دیگر ایام سال پایدار و نهادینه شود دیگر شاهد این همه خسارت جانی و مالی در جوامع اسلامی نخواهیم بود.
مهمان‌نوازی
مهمان‌نوازی از ویژگی‌های بسیار زبان زد و معروفی است که در ایام پیاده‌روی زائران حسینی، از سوی مردمان خون گرم و با کرامت کشور عراق در معرض دید جهانیان قرارمی‌گیرد، آنان در انجام این کار آنقدر تلاش می‌کنند که چشم هر بیننده‌ای را به تعجب وامی‌دارد، زیرا بعضی از آنان بهترین آذوقه سال خویش را که خود مصرف نکردند نگه داشتند تا با آن زائران اباعبدالله الحسین(ع) را پذیرایی کنند و این خدمت به زائر فقط در دادن خوراک نیست، بلکه حاضر می‌شوند تا پا‌های خسته آنان را شسته و ماساژ دهند و لباس‌های عرق کرده زائر را بشویند و حمام را برای آن‌ها آماده کنند و جالب‌تر آنکه میزبانان کاری به این ندارند که مهمان از چه فرقه و کشوری و دینی می‌باشد، همین که او زائر و عاشق سیدالشهدا(ع) است برای او عزیز است.
راستی کجای عالم اینگونه فداکاری و مهمان‌نوازی را به خود دیده است؟ آری این خصلت زیبا و بی‌نظیر آن چنان تأثیرگذار است که بدون هیچ اغراقی، زائری نیست که وقتی به وطنش برمی‌گردد از این صفت ارزشمند مهمان‌نوازی تعریف نکند و خاطره عجیبی را نقل نکند و همین اثرگذاری است که سبک زندگی بسیاری از زائران و افرادی که از این خصوصیات آگاهی پیدا می‌کنند را تغییر داده و هر سال شاهد هستیم که به تعداد میزبانان چه در عراق و چه در دیگر کشور‌ها افزوده می‌شود و هرکسی که برایش امکان دارد حتی در یک روستای کوچک که در مسیر زائران قرار می‌گیرد با تمام توان و دارایی‌های خویش از مهمانان اربعین پذیرای می‌کند.
این صفت نورانی که یکی از ارزش‌های الهی و مورد توصیف خداوند و اهل‌بیت(ع) است، اگر در دیگر ایام سال در جوامع اسلامی نهادینه شود، شاهد ظهور یکی از شاخصه‌های مهم تمدن اسلامی خواهیم بود و همین عمل زیبا می‌تواند ریشه بسیاری از مشکلات و کینه‌ها را از جامعه اسلامی دور کند و یک زندگی شیرین و هم‌زیستی باکرامتی را به ارمغان آورد و حتی زمینه اتحاد و همدلی را نیز فراهم سازد، زیرا به فرموده رسول گرامی اسلام(ص) امّت اسلام همواره در خیر و خوبی‌اند تا زمانی که یکدیگر را دوست بدارند… و مهمان‌نواز باشند و در جمله‌ای دیگر از حضرت نقل شده است که فرمود: «خیر و برکت به خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود، سریعتر از سرعت فرو رفتن تیغ در کوهان شتر می‌رسد.»
نتیجه‌گیری
از پژوهش انجام گرفته می‌توان به این نتایج اشاره نمود:
۱. در احادیث، فقط استحباب زیارت اربعین درباره امام حسین(ع) وارد شده است و چنین سفارشى درباره هیچ یک از معصومان(ع) پیش و پس از سیدالشهدا(ع) وجود ندارد. بنابراین از نظر تاریخى و حدیثى، هیچ پیشینه‌اى را نمى‌توان براى اربعین و اعمال مربوط به این روز تا پیش از حادثه عاشورا تصور کرد و این ویژگى و امتیاز، تنها از آنِ امام حسین(ع) است.
۲. بدون تردید امروزه زیارت سالار شهیدان با پای پیاده در ایامی، چون اربعین حسینی، با آن همه شور و شوق وصف ناشدنی که در آن مشاهده می‌شود، شکوهمند‌ترین شکل ممکن برای زنده نگه داشتن راه و رسم امام حسین(ع) است. به جرئت می‌توان ادعا نمود، کمتر مراسم مذهبی پیدا می‌شود که بتواند پیام عاشورا را با این شکوه و قداست به گوش جهانیان برساند.
۳. تمدن اسلامی بیانگر همه جنبه‌های سیاسی و فرهنگی و اقتصادی جامعه است که ابعاد وجود فرد و جامعه را پوشش می‌دهد. بنابر نظر بعضی از اندیشمندان معاصر، تمدن اسلامی، تمدن دینی است که همه مؤلفه‌های آن بر محور اسلام می‌گردد که عبارتند از: دین، اخلاق، علم، عدالت، قوانین، مقررات، اصول دینی.
۴.شاخصه‌های اصلی تمدن اسلامی، بهره‌مندی انسان‌ها از همه ظرفیت‌های مادی و معنوی است که خداوند برای تأمین سعادت و تعالی آنان، در عالم طبیعت و در وجود خود آنان تعبیه کرده است، آرایش ظاهری این تمدن را در حکومت مردمی، در قوانین برگرفته از قرآن، در اجتهاد و پاسخگویی به نیاز‌های نو به نوی بشر، در پرهیز از تحجر و ارتجاع و نیز بدعت و التقاط، در ایجاد رفاه و ثروت عمومی، در استقرار عدالت، در خلاص از اقتصاد مبتنی بر ویژه خواری و ربا و تکاثر، در گسترش اخلاق انسانی، در دفاع از مظلومان عالم و در تلاش، کار و ابتکار، می‌توان و باید مشاهده کرد.
۵. با توجه به اینکه میلیون‌ها مسلمان زائر اعم از مهمان و میزبان در اربعین حسینی با نیت‌های خالصانه گام‌های ارزشمند و بی‌نظیری را در اجرایی نمودن آموزه‌های اسلامی برمی‌دارند، می‌توان گفت این فرصت طلایی می‌تواند نقش تاثیرگذاری در دستیابی به تمدن نوین اسلامی داشته باشد.
۶. در پاسداشت اربعین حسینی به ویژه در حرکت تمدن‌ساز پیاده‌روی میلیون‌ها انسان عاشق، بسیاری از شاخصه‌های تمدن اسلامی همچون یاد خدا و توسل به اهل‌بیت(ع)، تقوا پیشگی، صبر و بردباری، عفو و گذشت، ایثار و فداکاری، تکریم و احترام، همدلی و همکاری، وحدت و یکپارچگی، رعایت قانون و مهمان نوازی تجلّی می‌کند که اگر در پایدار نمودن آن ارزش‌ها همت لازم صورت گیرد، تحولی چشم‌گیر در نهادینه شدن آن ارزش‌ها در سبک زندگی مشاهده خواهد شد و در نتیجه زمینه تشکیل جامعه متمدن اسلامی نیز فراهم می‌شود.
۷. به گواه سخن گهر بار رسول خدا(ص) «اِنَّ الحُسینَ مِصباحُ الهُدی و سَفینَةُالنّجاِتِ»، اگر جوامع اسلامی به دنبال نجات از مشکلات و تحقق تمدن نوین اسلامی هستند تنها راهش پیروی از سبک و سیره اباعبدالله الحسین(ع) این چراغ هدایت و کشتی نجات است.
فهرست منابع:
۱- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، سیدحسن مصطفوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ ش.
۲- اربعین در فرهنگ اسلامی، رضا دامغانی، مجله فرهنگ زیارت دی ماه سال ۱۳۹۲ شماره ۱۹ و ۲۰.
۳- اربعین در فرهنگ اهل‌بیت(ع)، عبدالکریم پاک نیا، نشریه مبلغان، ش ۵۲، ۱۳۸۳ ش ۲۱، ص ۳۳.
۴- الاقبال بالاعمال الحسنة سید ابن طاووس علی بن موسی تصحیح، قیومی جواد، قمریالدفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش.
۵- الأمالی، محمد بن الحسن، الطوسی، تحقیق، قسم الدراسات الإسلامیة، مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع الطبعة: الأولى، ۱۴۱۴ ق.
۶- بیانات مقام معظم رهبری(سیدعلی خامنه‌ای)، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، آرشیو بیانات.
۷- تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، فاطمه، جان احمدی، تهران، انتشارات معارف، ۱۳۸۸ ش.
۸- پژوهشی در اربعین حسینی، محسن رنجبر، فصل نامه تاریخ در پژوهش، دیماه ۱۳۸۶، شماره ۵.
۹- تفسیرنمونه، ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۸ ش.
۱۰- ثواب الأعمال، محمدبن علی بن باویه، قن، رضی، ۱۳۶۸ ش.
۱۱- درآمدی بر آزاد اندیشی و نظریه پردازی در علوم دین، مدیریت حوزه علمیه قم، قم، انتشارات مرکز حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳ ش.
۱۲- درآمدی بر دائره‌المعارف علوم اجتماعی، علی‌اکبر ساروخانی، تهران، کیهان، ۱۳۷۰ ش.
۱۳- روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، محمد بن فتال نیشابورى، قم، انتشارات رضی، ۱۳۷۵ ش.
۱۴- العدد القویّه لدفع مخاوف الیومیه، رضى الدین على بن یوسف مطهر حلى، تصحیح، رجائی مهدی و مرعشی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، ۱۴۰۸ ق.
۱۵- فراز و فرود تمدن‌ها در آموزه‌های قرآن، خلیل منصوری، سایت دانش نامه موضوعی قرآن، ۱۱/۲/۹۶.
۱۶- فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، محمدتقی جعفری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ ش
۱۷- کامل الزیارات، القمی، أبی القاسم جعفر بن محمد بن قولویه، تحقیق: الشیخ جواد القیومی، بیروت، مؤسسة نشر الفقاهة، الطبعة: الأولى ۱۴۱۷ ق.
۱۸- کنز العمّال، متقی هندی، بیروت، مکتبة التراث، ۱۳۹۷ ق.
۱۹- لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، ابوالفضل، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ ق
۲۰- لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی اکبر، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش.
۲۱- المحاسن، احمدبن محمدبن برقی، قم، دارالکتب الاسلامیه ۱۳۷۱.
۲۲- من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه، قم، انتشارات جانعة المدرسین، ۱۴۱۳ ق.
۲۳- الجعفریات، محمد بن محمد کوفی، نجف، مکتبة النینوی الحدیثیة بی تا
۲۴- مدینة المعاجز هاشم بحرانی، تهران، ارمغان یوسف، ۱۳۸۴ ش.
۲۵- المزار، شیخ مفیدمحمد بن محمد، تصحیح ابطحی محمد باقر، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
۲۶- مسارّ الشیعة، شیخ مفید محمد بن نعمان، نجف، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
۲۷- المسند، احمد بن محمد بن حنبل، بیروت، درالفکر، ۱۴۱۴ ق.
۲۸- مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، محمد بن حسن طوسى، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ ق.
۲۹- نظریه‌های شخصیت. جس فیست، گریگوری فیست، ترجمه، یحیی سید محمدی، تهران، روان، ۱۳۹۷ ش.
۳۰- هدایة العلم فی تنظیم غرر الحکم شیخ الإسلامی، السید حسین، قم، موسسه انصاریان، ۱۴۱۲ ق.
۳۱- یادداشت‌ها، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، ۱۳۷۸ ش.
