تحلیل تاریخی کارکردهای موقوفات در سیره اهل‌بیت (علیهم السلام)

چکیده

سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز نیکوکاری است که بن‌مایه‌های آن در ادیان گذشته وجود داشته، اما دین اسلام با توجه به اهمیت و کارکردهایی که موقوفات در زندگی انسان‌ها دارد، این پدیده را به صورت هدفمند مورد تأیید و تأکید قرار داده است. هرچند در قرآن کریم واژه وقف به کار نرفته است؛ اما واژه‌های فراوان وجود دارد که با واژه وقف از لحاظ معنا هم‌پوشانی دارد. با توجه به کارکردهای موقوفات، در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام توجه ویژه به این پدیده شده است، لذا اصل مسئله‌ی وقف از همان ابتدای تاریخ اسلام مورد توجه بوده است و در طول تاریخ با فراز و فرود در جامعه اسلامی وجود داشته ولی عمدتاً به ابعاد فقهی آن توجه شده است.

اما تحقیق پیش رو با روش کتابخانه‌ای درصدد تبیین کارکردهای موقوفات در سیره اهل‌بیت علیهم السلام به عنوان الگوی زندگی مسلمانان است. هدف این بوده که در قدم اول دیدگاه و سیره اهل‌بیت نسبت به وقف روشن شود، ثانیاً کارکردهای آن به نمایش گذاشته شود تا مسلمانان با الگو قرار دادن اهل‌بیت علیهم السلام بتوانند از این ظرفیت به خوبی استفاده کنند، پژوهشگر این رساله پس از دو سال تحقیق و تفحص به این نتیجه رسیده است که مهم‌ترین کارکرد فرهنگی وقف، در زمینة عبادت و تعلیم و تربیت می‌باشد.

مهم‌ترین کارکرد اقتصادی آن رفع فقر و کاهش فاصله اقتصاد طبقاتی و مهم‌ترین کارکرد سیاسی آن ایجاد فضای مناسب در تصمیم‌گیری‌های سیاسی، حمایت مالی از خاندان بنی‌هاشم و تألیف قلوب می‌باشد. در اخیر هم به این نکته توجه داده‌شده است که اگر اهل‌بیت علیهم السلام در این زمینه به عنوان الگو قرار بگیرند می‌توان کارکردهای موقوفات را طبق شرایط زمان گسترش داد و به مدیریت بهتر موقوفات پرداخت.

جمع بندی و نتیجه نهایی

از مجموع مطالب گذشته به دست آمد که اهل‌بیت (علیهم‌السلام) با داشتن برترین جایگاه در دین اسلام و مذهب تشیع در تفسیر و تبیین دین و آموزه های وحیانی؛ به دنبال سعادت و کمال انسان‌ها بودند، در جهان بینی اهل بیت انسان میل به بقاء دارد و این تمایل یک غریزه فطری است بنابراین باید برای پاسخ به این نیاز توجه شود، به همین خاطر اهل بیت توجه ویژه به سبک زندگی انسان‌ها داشتند؛ چون زندگی این جهانی را ترسیم‌کننده جهان ابدی می‌دانند.

از نگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام این خود انسان است که با چگونه زیستن در این جهان می‌تواند نحوه‌ای زندگی ابدی خود را پایه‌ریزی کنند؛ بنابراین برای رسیدن به کمال انسانیت و سعادت انسان‌ها و برای پاسخ به میل به جاودانگی بودن، دستورات فراوان را ارائه نموده‌اند که یکی از آن‌ها پدیده وقف است، این ادعا را گفتار فراوان از اهل بیت تأیید می کند که در فصل دوم این رساله بیان شد که از نگاه آن بزرگواران چیزی که حتی بعد از مرگ هواره نفعش به انسان می رسد صدقه جاریه است که وقف مصداق بارز آن می باشد.

وقف که به معنایی استایی اصل مال و رها کردن منفعت است، در طول تاریخ بشری و در سایر ادیان مخصوصاً ادیان الهی وجود داشته، منتهی با این نام خوانده نمی شده، اما دین مقدس اسلام توجه ویژه‌ای به آن نموده است، در اسلام دو تا منبع اصلی برای شناخت هر حکم و پدیده وجود دارد که عبارت‌اند از قرآن کریم و سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام هرچند در قرآن کریم کلمه وقف وجود ندارد اما کلماتی هستند که شبکه‌ای معنای وقف را پوشش می‌دهد مانند کلمه صدقه، انفاق، احسان و… اما در این میان بیش از هر واژه کلمه صدقه و تصدق به جای وقف به کار رفته است.

درمنبع دوم این پدیده علاوه بر این که در گفتار اهل‌بیت علیهم‌السلام بسیار پررنگ بیان شده است در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز به طور گسترده وجود دارد منتهی تا زمان امام باقر به جای کلمه وقف از واژه صدق و تصدق استفاده شده است ولی در زمان امام باقر رسماً از این واژه با در نظر داشت کارکرد‌های آن استفاده شده است، به همین خاطر است که نوعاً در کتب فقهی این بحث تحت ابواب الوقوف و الصدقات بیان شده است.

وقف به عنوان صدقه جاریه کارکردهای مهم در زندگی بشریت دارد که مهم‌ترین آن‌ها کارکرد فرهنگی، اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی می‌باشد؛ بنابراین اهل‌بیت علیهم‌السلام هر کدام در حد توان و هماهنگ با شرایط و صلاح‌دید خود، موقوفاتی را از خود به یادگار گذاشته‌اند. توجه به موقوفات به دلیل این است که فرهنگ، اقتصاد و سیاست از نگاه آن بزرگواران نسبت به زندگی انسان‌ها اهمیت داشته است؛ چون عناصر فوق در زندگی و بالندگی حیات معقول از نگاه دین مبین اسلام برای بشریت پایه‌ریزی شده است و راه رسیدن برای تکامل و سعادت دنیوی و اخروی بشریت می‌باشد. بدین‌سان این گزاره‌ها را باید به دست آورد و در جامعه نهادینه کرد.

در بینش اهل‌بیت علیهم‌السلام یکی از این راه‌هایی که در این راستا کمک می‌کند توجه به مقوله وقف و موقوفات می‌باشد.
تاریخ موقوفات در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام و حتی پس از آن یک تاریخ پر از فراز و فرود بوده است که به اختصار می‌توان این‌گونه بیان کرد:
در زمان حضور خود اهل‌بیت علیهم‌السلام در حد امکان توجه ویژه به وقف از طرف آنان صورت گرفته است. مهم‌ترین موقوفات اهل‌بیت شامل مساجد، باغ‌ها، مزارع، چاه‌ها، خانه‌ها برای خویشان و اقارب فقرا و …بود.

اما در حکومت بنی‌امیه و صد سال خلافت بنی‌عباس، می‌توان گفت توجه به موقوفات کم‌رنگ شد؛ هرچند که در این زمان نیز برای تعلیم و تعلم از مساجد و خانه‌ها استفاده می‌شد.
در نیمه اول قرن چهارم (سال 324)، جهان اسلام تجزیه شد و از خلافت جز نام و شهر بغداد چیزی باقی نمانده بود. در همین زمان، نخستین مدرسه به معنای اخص کلمه در نیشابور به نام مدرسه بیهقیه و مدرسه سعدیه تأسیس شد و بعد از آن نظامیه‌های نظام الملک که وزیر سلاجقه بود تأسیس گردید.

از آن به بعد به طور گسترده در کنار مساجد، مدارس، منازل و بیوت و دار القراها، کتابخانه‌های مجهز و حتی بیمارستان‌ها نیز به وجود آمد که اکثر مخارج آن از طریق موقوفات تأمین می‌شد، این سنت حسنه، در اقصی نقاط جهان اسلام وجود داشت که در قرن هفتم (690)، به بعد یک جهش دیگری نمود، در زمان غازان خان به همت و تشویق رشیدالدین فضل‌الله که در تاریخ مبارک غازانی شرح این جهش‌ها آمده است. در قرن دهم باز هم موقوفات در ایران به ویژه با به دست گرفتن حکومت صفویه یک جهش چشم‌گیر داشت در حدی که ملا عبدالله شوشتری شاه‌عباس را وادار کرد که تمام اموالش را وقف چهارده معصوم نماید.

موقوفات قرن به قرن اضافه شد و در زمان حاضر بیش‌ترین موقوفات را حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) دارد.
آنچه در این رساله مهم است کارکردهای موقوفات اهل‌بیت علیهم‌السلام است که کارکردهای متفاوت در حوزه‌های مختلف داشته است؛ ازجمله کارکرد فرهنگی که بیش‌ترین نقش را در این زمینه مساجد که جزء اولین موقوفات بوده و مزارات داشته است. مساجد در زمان پیامبر «صلی الله علیه و آله و سلم» به عنوان اولین موقوفه درزمینه فرهنگ در ابعاد مختلف کارکردهای داشته است؛ چون یک زمینه بسیار مناسب برای عبادت خداوند و تعمیق ارتباط مخلوق با خالق به حساب می‌آمده است.

گذشته از آن نقش حمایتی از آموزه‌های دینی داشته است؛ به عبارت دیگر می توان گفت مهم ترین کارکرد فرهنگی موقوفات اهل بیت در زمینه عبادت و تعلیم و تعلم بوده است، به دلیل این که مکان اصلی برای یاددادن و فراگیری و تبلیغ دین بوده و افراد زیاد در همین مکان مقدس تعلیم و آموزش‌دیده‌اند. هرچند نقش اصلی را در این زمینه مسجد نبوی به عهده داشته ولی غیر از آن دیگر مساجد نیز نقش فراوان داشته است ازجمله مساجد که امام علی (علیه السلام) احداث و وقف‌ کرده است، البته این تعبیر صریحاً در روایت آمده است. پیش از این یادآوری شد که مسجدها به طور مطلق به محض پایه‌گذاری وقفیت را به دنبال دارد این مسئله مورد اجماع مسلمانان می‌باشد و در این رساله نیز شواهد کافی نشان داده‌شد، گذشته از مساجد همین نقش را (زمینه سازی برای عبادت) چاه های امام علی در مسیر مکه نیز داشته است که به لحاظ طهارت و امینت برای حاجیان خانه خدا به حساب می آمده.

حوزه دیگر کارکرد موقوفات اقتصاد می‌باشد مسئله اقتصاد نیز به دلیل اهمیتش از نگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام مغفول نبوده است؛ برای همین آنان در توسعه اقتصاد راه‌کارهای فراوان را پیش نهاد نموده است که مهم‌ترین آن‌ها کار و تلاش، تجارت، توزیع عادلانه ثروت، ارث و دیه و موقوفات می‌باشد. مهم‌ترین کارکرد وقف در این زمینه حمایت اقتصادی از نیازمندان، جلوگیری از تجمع ثروت و احتکار، فقرزدایی و رفاه نسبی و عدالت اقتصادی ـ اجتماعی می‌باشد.

نقش دیگر موقوفات در حوزه سیاست می‌باشد. اینجا نیز باید گفت که سیاست از نگاه اهل‌بیت علیهم‌السلام همان پرورش و اداره مردم از طریق آموزه‌های دینی می‌باشد، با نگاه بنیادین در نگاه اهل‌بیت سیاست عین دیانت است و خود اهل‌بیت علیهم‌السلام سیاست‌مدارترین افراد زمان خود بودند. پس می‌توان گفت تمام موضع‌گیری‌های آنان ناشی از بصیرت دینی بوده است که برای حفظ دین و اداره مناسب جامعه انجام‌شده است.

مهم‌ترین نقش موقوفات در این زمینه عبارت است از این‌که موقوفات به عنوان یک چتر حمایتی در اختیار اهل بیت بوده است و در امورات معیشتی و حمایتی از دین و حتی جان اهل بیت از آن‌ها استفاده شده است، نقش دیگر موقوفات در این عرصه این است که فضای مناسب برای تصمیم‌گیری‌های مهم دینی به وجود آورده و در همین حوزه نقش پشتوانه‌ی نیز داشته و از موقوفات در راستای تألیف قلوب که یک مسئله مهم در فقه و آئین اسلامی هست نیز به خوبی استفاده‌شده است.

نکته ای قابل تذکر این که تمام کارکردهای موقوفات اهل بیت که در رساله بیان شده است از گفتار آن بزرگواران و وقف نامه ها یعنی سیره عملی آنان استخراج شده است.
این یک مرور اجمالی درباره موقوفات در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام و کارکردهای آن بود، منتهی نکته مهمی دیگری نیز وجود دارد که نباید هیچ‌گاه مورد غفلت واقع شود و آن این است که فعلاً در شرایط کنونی با توجه به آگاهی از کارکردهای موقوفات در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام چگونه می‌توان از آن‌ها بهره‌برداری نمود؟
پیشنهادها

با توجه به کارکردهای موقوفات و نقش آن در حیات فرهنگی، اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی آن، می‌توان از این گزاره در شرایط کنونی نیز بیش‌ترین بهره‌ها را برد، کارکردهای موقوفات یک کارکرد مقطعی نیست که صرفاً در زمان اهل‌بیت بوده باشد و دیگر کارایی خود را از دست داده باشد، بلکه اگر مدیریت درست بشود (هم چنان‌که درزمان اهل‌بیت در برخی از برهه‌ها تولیت موقوفات به دست آن بزرگواران بود بهترین و بیشتری کارکردها را داشت) در تمام زمان و دوره‌ها می‌تواند همان نقش‌ها را داشته باشد، گذشته از این‌که فواید فراوان بعد از مرگ واقف نیز عاید او می‌شود، برخلاف بسیار از کارهای خیری که مقطعی و زودگذر است.

بدون شک اگر موقوفات در جهان اسلام مدیریت درست بشود و سیره اهل‌بیت (علیهم السلام) دراین‌باره به عنوان الگو قرار گیرد در شرایط کنونی نیز می‌تواند ثمرات بسیار گسترده‌ی داشته باشد، به عبارت دیگر با اساس قرار دادن همان کارکردها می‌تواند طبق شرایط زمان توسعه‌ای کارکردی پیدا کند به عنوان مثال می‌توان در زمینه‌های ذیل از این پدیده مهم استفاده کرد:
1. توسعه و گسترش مساجد و حسینیه‌ها برای ایجاد زمینه‌ای مناسب جهت عبادت و بندگی خداوند و تعمیق رابطه بندگان با خداوند و اهل‌بیت (ع) که در زمان رسول خدا و امام علی اوج این کارکرد وجود داشت.

2. پشتیبانی از نظام آموزشی و تعلیم و تربیت در ابعاد مختلف از قبیل ساخت مدرسه ای دینی و دولتی و دانشگاه.
3. حمایت از طلاب علوم دینی، اساتید، معلمان، دانشجویان و دانش‌آموزان بی‌بضاعت که در طول تاریخ جهان اسلام با فراز و فرود وجود داشته است.
4. توسعه فرهنگی و تمدن، وقف برای توسعه فرهنگ و تمدن نیز نقش اساسی داشته است چنان چه ابن خلدون، ابن‌بطوطه و جرج زیدان از این گزاره خبر داده‌اند.
5. حمایت از پایگاه‌های مجازی و مراکز دیجیتالی، با توجه به این‌که امروز دنیا به عنوان دهکده واحد درآمده است و تهاجم فرهنگی در ابعاد بسیار گسترده وارد جهان اسلام شده است، دشمنان اسلام به‌ویژه استکبار جهانی هر سال میلیون‌ها دلار برای تضعیف و تحریف آموزه‌های اسلام در نظر می‌گیرند، چه بهتر است که در جهان اسلام از ظرفیت وقف در مقابل این عمل کرد استفاده شود.
6. دستگیری از فقراء مخصوصاً در راستای ازدواج آسان و تهیه جهاز برای نوعروسان.
7. تهیه مسکن برای افراد بی‌بضاعت.
8. ایجاد اشتغال برای جوانان از طریق وام‌های بی‌بهره و کم‌بهره.
9. راه‌اندازی کارخانه‌های تولیدی برای رشد و شکوفای اقتصاد مسلمانان.
10. تقویت بنیه‌های نظامی و دفاعی و مراکز دانش‌بنیان.
11. کمک به محرومان عالم برای نشان دادن چهره‌ی رأفت اسلامی.
12. دفاع از مستضعفان عالم و تقویت بنیه‌های نظامی آن‌ها و…

موارد فوق به عنوان نمونه ذکر گردید که باید اداره موقوفات در جهان اسلام وقف‌های خیرین را در این راستا جهت‌دهی نمایند، اگر چنین چیز اتفاق بیفتد قطعاً ثمرات موقوفات خیلی بیشتر می‌شود.