در این کتاب هشت شهر که در ارمنستان، آسیای صغیر، بین النهرین و سوریه واقع شده اند، مورد بررسی قرار گرفته اند. انتخاب این شهرها از سویی بر اساس اهمیت و نقشی بوده که آن ها در مناسبات ایران و بیزانس ایفا کرده اند و از سوی دیگر به خاطر اهمیت ژئوپلیتیکی این شهرها بوده که کانون اصلی درگیری های ایران و روم را شکل داده بودند. بنابراین بررسی وضعیت شهرهای مرزی ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی که مورد نزاع دو دولت در مناطق غربی، شمال غربی و جنوب غربی بوده و تحلیل و ارزیابی کارکرد آن ها ضرورت پیدا می کند.
معرفی کتاب
در اواسط سلسله ی اشکانی (ح 92 پ. م )و در زمان مهرداد دوم (123- 87 پ. م )، قدرت جدیدی به نام روم با ایران هم مرز شد که ردپای این دولت را در مناسبات حکومت ایران تا اواخر دوره ی ساسانی می توان مشاهده کرد. از زمانی که این دو قدرت دوره ی باستان با یکدیگر ارتباط برقرار کردند، رقابت و درگیری های مداوم آن ها نیز بر سر دست یابی به متصرفات یکدیگر آغاز شد.
با بررسی و تجزیه و تحلیل منابع یونانی – رومی و منابع شرقی که اطلاعاتی از این درگیری ها به دست می دهند؛ می توان به اهداف، انگیزه ها و منافع ایران و روم پی برد. در ابتدا، حاصل این درگیری ها در زمان اشکانیان، قرار گرفتن رودخانه ی فرات، اما نه به طور ثابت، به عنوان مرز میان این دو دولت بود؛ اما امپراتوری روم به خاطر دست یابی به منافع ژئوپلیتیک، اقتصادی، تجاری و سیاسی بیشتر و رسیدن به متصرفات اسکندر، در صدد تصرف مناطق ارشمند میان دجله و فرات، بین النهرین، قفقاز و آسیای صغیر بودند که در زمان تراژان (98-117م ) تا حدودی محقق شد.
تراژان پس از فتح بین النهرین، مرز شرقی امپراتوری روم را از فرات به دجله تغییر داد. جانشینان وی به خاطر حفاظت از مناطق متصرفی در برابر حملات اشکانیان، به سیستم دفاعی روی آوردند و شروع به ایجاد استحکامات و قلاعی در مرزهای خود در شرق نمودند. با روی کار آمدن سلسله ی ساسانی در سال 224 میلادی، رومی ها و درادامه بیزانسی ها (اوایل قرن چهارم به بعد) هم چنان به سیاست دفاعی خود در این دوره ادامه دادند.
گرچه امپراتوران بیزانس در مواقعی که اوضاع را مساعد می یافتند، به تأسی از اقدامات و افتخارات اسکندر در گذشته، سرزمین های غربی ایران را مورد تعرض قرار می دادند؛ اما آن ها جدا از تقویت چند باره ی استحکامات شهرهای مرزی، با انتقال پایتخت امپراتوری از غرب به شرق، مرکز ثقل سیاست خارجی خود را به مرزهای ایران نزدیک کردند. ساسانیان نیز از همان ابتدا، پس از سر و سامان دادن امور داخلی، در قبال مرزهای غربی امپراتوری سیاست تهاجمی در پیش گرفتند.
در این رابطه منابع کلاسیک یونانی – رومی و منابع شرقی از باز پس گیری متصرفات پیشین هخامنشی توسط ساسانیان سخن به میان آورده اند؛ به هر حال، پذیرفتن این سخن محتاج اثبات این فرضیه است که ساسانیان از سلسله ی هخامنشیان آگاهی داشته اند. جدا از پذیرش یا رد این نظر که در میان مورخان و محققان، موافقین و مخالفین خاص خود را دارد، بایستی گفت که ساسانیان نمی خواستند بیزانسی ها پایگاهی در سرزمین های شرق فرات و آسیای صغیر داشته باشند.
بنابراین از اهداف اصلی سیاست خارجی ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی، دست یابی و تصرف سرزمین های مورد نظر بود؛ تا آن جا که در روابط دو قدرت بزرگ دوره ی باستان، روابط خصمانه بیشتر از روابط مسالمت آمیز برجسته می نماید. بنابراین برای ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی، شهرهای مرزی به عنوان یک ضرورت از اهمیت ویژه ای برخوردار بود؛ نتیجه ی این وضعیت را می توان در تقویت و ایجاد استحکامات شهرهای مرزی و نیز استقرار و حضور دائم نیروهای نظامی در مناطق مذکور مشاهده کرد.
شهرهای مرزی و کشمکش های ایران و بیزانس بر سر تسلط آن ها، در برگیرنده ی بخش عمده ای از مناسبات این دو قدرت در دوره ی ساسانی است، چنان که هر گونه مطالعات درباره ی مناسبات ایران و بیزانس، بدون پرداختن به شهرهای مرزی غیر ممکن می نماید؛ چرا که از دست رفتن چنین شهرهایی در دوره ی ساسانی به تغییر عمده در توازن قدرت منطقه منتهی می شد. در این کتاب آن هشت شهر مرزی که در ارمنستان، آسیای صغیر، بین النهرین و سوریه واقع شده اند، مورد بررسی قرار گرفته است.
انتخاب این شهرها از سوی دیگر به خاطر اهمیت ژئوپلیتیکی این شهرها بوده که کانون اصلی درگیری های ایران و روم را شکل داده بودند. بنابراین بررسی وضعیت شهرهای مرزی ایران و بیزانس در دوره ی ساسانی که مورد نزاع دو دولت در مناطق غربی، شمال غربی و جنوب غربی بوده و تحلیل و ارزیابی کارکرد آن ها ضرورت پیدا می کند. مطالب در چهار فصل تنظیم شده است:
فصل اول: ارمنستان
فصل دوم: آسیای ضغیر
فصل سوم: بین النهرین
فصل چهارم: سوریه
