جستارهایی که در کتاب حاضر آمده گوشه ای از کوشش های پیگیر نویسنده در راه شناخت شکل زندگی و شیوه ی معیشت اقتصادی و نوع بینش فرهنگی و دینی گروهی از مردم ایران است که بیشترشان زندگی کوچندگی داشته اند و از راه اقتصاد گله داری و دامپروری و کشاورزی جنبی معاش می کرده اند. در هریک از این مقالات می توان مطالبی در زمینه ی خاستگاه قومی – زبانی، بستر جغرافیایی پراکندگی، زمان تاریخی شکل گیری، ساختار اجتماعی و سیاسی، رویدادهای تاریخی، نظام اقتصادی کوچ روی، نظام اعتقادات عرفی – سنتی و دینی، ادبیات عامه، هنر عامه و مناسک و آیین های هریک از اقوام و ایلات و طوایف را یافت.
شناخت اقوام ساکن در ایران و توجه کردن و حرمت نهادن به فرهنگ و زبان این جمع بزرگ از مردم ایران که در حیات تاریخی اجتماعی خود بی مهری های فراوانی را تجربه و محرومیت های اقتصادی، اجتماعی بسیاری را نجیبانه تحمل کرده اند، اعتبار بخشیدن و حرمت بخشیدن به هویت فرهنگ ملی ایران است. جمعی از داعیان حفظ فرهنگی و زبان فارسی، دانسته یا ندانسته نقش گروه های قومی و زبانی پراکنده در ایران و سهم تاریخی کهن آنان را در غنا بخشیدن به فرهنگ ایران نادیده می انگارند و بر این واقعیت چشم می پوشانند که فرهنگ ملی ایران آمیزه و برآمده از پاره فرهنگ های گوناگون اقوامی بوده که جامعه ی متکثر فرهنگی ایران را در گستره ی ایران زمین شکل داده است.
زبان ها و گویش هایی که مردم این اقوام و دیگر اقوام و گروه های دینی و زبانی بدان سخن می گویند، به جز زبان های ترکی، ترکمنی و عربی، همه در زمره ی زبان های ایرانی و شاخه ای از گروه زبان های هند و ایرانی هستند که به خانواده ی بزرگ زبان های هند و اروپایی تعلق دارند. در میان این زبان ها، زبان های فارسی، کردی، لری و بلوچی عمده ترین آن ها در گروه زبان های ایرانی به شمار می آیند. اقوام ترک و ترکمن و عرب ساکن در ایران نیز هرچند خاستگاه قومی و زبانی متفاوت با اقوام ایرانی دارند، اما در اثر صدها سال همزیستی تاریخی با مردم و اقوام ایرانی بسیاری از عناصر فرهنگی و زبانی و آئینی ایرانی را اخذ کرده و با فرهنگ خود آمیخته و به خانواده ی بزرگ فرهنگ ایرانی پیوسته اند.
با این همه شگفت انگیز است که گروهی می خواهند با «فرهنگ زدایی» و «زبان کشی» قومی، فرهنگ و زبان فارسی را در بستر تعلقات ملی توسعه دهند و حفظ کنند. غافل از آن که انسجام و قوام و اعتبار وحدت ملی و هویت فرهنگی ایرانیان در این سرزمین خلاف باورمندان این نگرش، با زنده و زایا نگه داشتن مجموع همین خرده فرهنگ های قومی و دینی و زبانی تحقق می یابد. ناگفته نماند که یکی از امتیازهای مهم تمدن ایرانی نیز همین تنوع قومیتی و تکثر فرهنگی و زبانی است که عناصر ساختاری بدنه ی آن را شکل می دهد.
اقوام ساکن در ایران به سبب تعلقات سرزمینی، تاریخی، فرهنگی و برخی مشترکات دیگر، از دیرباز با حفظ فرهنگ قومی و زبان مادری، خود را ایرانی می دانند و با هویت ایرانی در بیرون از اقلیم مادری، خود را می شناسانند و شناخته می شوند. زبان فارسی که زبان رسمی و همگانی کشور است، زبان میانجی این گروه های قومی در برقرار کردن خط ارتباط فرهنگی و اقتصادی با قوم های دیگر و همه ی ایرانیان است و به خوبی دریافته اند که به بهره گیری از این زبان می توانند اندیشه و خواسته های سیاسی و مادی و معنوی خود را در بستر جغرافیای ایران فرهنگی ابراز دارند. به گواهی تاریخ، بارها نیز این گروه از مردم تعصب سرزمینی و احساس ایرانیگری خود را به هنگام تهاجمات و تعرضات بیگانگان به این خاک نشان داده و در کنار فارسی زبانان در حراست از سرزمین و مردم و فرهنگ ایران با همه ی وجود، جانفشانی کرده اند.
تا چهل سال پیش فرهنگ مردم این جوامع شبان و روستایی ایران، میدان کار تحقیقات انسان شناسی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم شناسان ایرانی و خارجی بود اما پرداختن به تحقیق در فرهنگ اقوام و جامعه ی ایلی – روستایی، امروزه مدت زمانی است که فراموش شده و به حاشیه رفته است. برای جبران این غفلت شایسته است همه ی کسانی که در زمینه ی انسان شناسی و مردم شناسی اشتغال دارند، بخشی از تلاش های تحقیقی خود را به فرهنگ این گروه از جوامع ایران، به ویژه ایلات و عشایر اختصاص دهند.
جستارهایی که در این کتاب آمده گوشه ای از کوشش های پیگیر نویسنده در راه شناخت شکل زندگی و شیوه ی معیشت اقتصادی و نوع بینش فرهنگی و دینی گروهی از مردم ایران است که بیشترشان زندگی کوچندگی داشته اند و از راه اقتصاد گله داری و دامپروری و کشاورزی جنبی معاش می کرده اند. گفتارهای این مجموعه به جز گفتارهای بخش سوم، جملگی مقالاتی هستند که در مجلدات مختلف دائرة المعارف بزرگ اسلامی ایران به قلم نگارنده درج و منتشر شده اند. بخش سوم حاوی مقالاتی است در معرفی و نقد آثار ایل پژوهی چند نویسنده ی ایرانی و خارجی که در مجلات چاپ شده اند. در هریک از این مقالات می توان مطالبی در زمینه ی خاستگاه قومی – زبانی، بستر جغرافیایی پراکندگی، زمان تاریخی شکل گیری، ساختار اجتماعی و سیاسی، رویدادهای تاریخی، نظام اقتصادی کوچ روی، نظام اعتقادات عرفی – سنتی و دینی، ادبیات عامه، هنر عامه و مناسک و آیین های هریک از اقوام و ایلات و طوایف یافت. گفتارهای این مجموعه در سه بخش و هربخش درچند فصل تنظیم و تدوین شده است:
بخش نخست: اقوام
بخش دوم: ایلات و طوایف
بخش سوم: معرفی و نقد آثار
