پیشوایان مذاهب چهارگانهٔ اهل‌سنت چگونه درمحضر امام صادق (علیه السلام) شاگردی کرده‌اند؟
سخن تاریخ: پیشوایان مذاهب چهارگانه فقهی اهل‌سنت، با واسطه و بی واسطه، نزد امام صادق(ع) شاگردی کرده‌اند. ابوحنیفه، مؤسس مذهب فقهی حنفی، مالک بن انس، پیشوای مالکیان، محمد بن ادریس شافعی، بنیان‌گذار مکتب فقهی شافعی و احمد بن حنبل، پیشوای حنبلیان، بی واسطه و با واسطه شاگرد امام صادق(ع) بوده‌اند.
ابوحنیفه از معاصران و شاگرد امام صادق (ع) بوده است و از او نقل حدیث کرده است. مالک بن انس شاگرد امام صادق (ع) بوده و در کتاب خود روایاتی، به‌طور مستقیم، از امام صادق(ع) نقل کرده است. محمد بن ادریس شافعی شاگرد مالک بن انس بوده و از طریق او و دیگران روایاتی از امام صادق(ع) نقل کرده است. احمد بن حنبل شاگرد شافعی بوده و با دو واسطه از امام صادق(ع) حدیث نقل کرده است.
ابوحنیفه
نعمان بن ثابت، مکنی به ابوحنیفه (۸۰-۱۵۰ق)، مؤسس مذهب فقهی حنفی در فقه اهل‌سنت از معاصران امام صادق(ع) بوده است. ابوحنیفه شاگرد امام صادق(ع) بوده است.[۱] در جامع المسانید ابوحنیفه، که در آن روایاتی که اسناد آنها به ابوحنیفه منتهی می‌شود جمع‌آوری شده، روایاتی وجود دارد که دلالت بر استفاده علمی ابوحنیفه از امام صادق(ع) دارد.[۲]
جملاتی از ابوحنیفه در مدح امام صادق(ع) نقل شده است؛ ازجمله:
«مَا رَأَيْتُ أَفْقَهَ مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ؛ من فقیه‌تر از جعفر بن محمد ندیدم».[۳]
«لَولا السَّنَتان لَهَلک النُّعمان؛ اگر دو سال [شاگردی پيش امام صادق (ع)] نمى‌بود هر آينه نعمان هلاک مى‌شد».[۴]
مالک بن انس
مالک بن انس، مؤسس مذهب مالکی در فقه اهل‌سنت از کسانی است که از دانش امام صادق(ع) استفاده کرده است.[۵] مالک در کتاب الموطأ چهل روایت از اهل‌بیت(ع) نقل کرده که تعدادی از این روایات مستقیماً از امام صادق (ع) نقل شده است.[۶]
از مالک بن انس جملاتی در مدح امام صادق(ع) نقل شده است؛ از جمله:
«ما رَأتْ عینٌ وَ لا سَمِعَتْ أُذُنٌ و لا خَطرَ علی قَلْبِ بشر أفضَل مِنْ جَعْفرِ بن‌ِ محمّد؛ هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ انسانی خطور نکرده، که از حیث علم، عبادت و تقوی برتر از جعفر بن محمد باشد».[۷]
«كُنْتُ أَدْخُلُ عَلَى الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فَيُقَدِّمُ لِي مِخَدَّةَ وَ يَعْرِفُ لِي قَدْراً وَ يَقُولُ يَا مَالِک إِنِّي أُحِبُّک فَكُنْتُ أُسَرُّ بِذَلِک وَ أَحْمَدُ اللَّهَ عَلَيْهِ قَالَ وَ كَانَ (ع) رَجُلًا لَا يَخْلُو مِنْ إِحْدَى ثَلَاثِ خِصَالٍ إِمَّا صَائِماً وَ إِمَّا قَائِماً وَ إِمَّا ذَاكِراً وَ كَانَ مِنْ عُظَمَاءِ الْعُبَّادِ وَ أَكَابِرِ الزُّهَّادِ وَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَانَ كَثِيرَ الْحَدِيثِ طَيِّبَ الْمُجَالَسَةِ كَثِيرَ الْفَوَائِدِ فَإِذَا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ اخْضَرَّ مَرَّةً وَ اصْفَرَّ مَرَّةً أُخْرَى حَتَّى يُنْكِرَهُ مَنْ يَعْرِفُهُ؛ من مكرر به حضور امام صادق(ع) مى‌رسيدم و براى من تشكچه‌يى مى‌گسترد و حرمت مرا نگه مى‌داشت و مى‌فرمود: اى مالک! من تو را دوست دارم و من از اين جهت شاد مى‌شدم و شكر و ستايش خدا را به‌جا مى‌آوردم و امام صادق(ع) هيچ‌گاه از اين سه حالت بيرون نبود كه يا روزه داشت يا در حال نماز بود يا ذكر مى‌گفت و از بزرگان پارسايان و عابدان بود و از آن گروه بود كه از خداى خود بيم داشتند و بسيار حديث مى‌فرمود و خوش‌مجلس بود و نيک‌محضر و پر فايده. و هر گاه سخنى از قول رسول خدا(ص) بيان مى‌كرد، گاه رنگش زرد مى‌شد و گاه سبز، آنچنان كه شناخته نمى‌شد».[۸]
شافعی و احمد بن حنبل
محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق)، مؤسس مکتب شافعی در فقه اهل‌سنت، شاگرد مالک بن انس بوده است.[۹] او از طریق او و برخی محدثان دیگر از امام صادق(ع) روایت نقل می‌کند.[۱۰]
احمد بن حنبل (۱۶۴-۲۴۱ق)، پیشوای مذهب حنبلی در فقه اهل‌سنت، شاگرد شافعی بوده است.[۱۱] او به‌واسطه شافعی از امام صادق(ع) نقل حدیث کرده است.[۱۲]
منابع
1- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قيومى اصفهانى، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۳۷۳ش، ص۳۱۵.
2- خوارزمی، محمد بن محمود، جامع المسانید، بیروت، دار الکتب العلمية، بی‌تا، ج۲، ص۴۱۸.
3- خوارزمی، جامع المسانید، ج۱، ص۲۲۲؛ نیز: ذهبی، شمس‌الدین محمد بن أحمد، سیر اعلام النبلاء، قاهرة، دارالحدیث، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۳۶۴.
4- آلوسی، شهاب‌الدین محمود بن صلاح‌الدین، مختصر التحفة الاثنی عشرية، تحقیق محب‌الدين الخطيب، قاهرة، المطبعة السلفية، ۱۳۷۳ق، ج۱، ص۸.
5- مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۲.
6- مالک بن انس، الموطأ، بیروت، دار احياء التراث العربی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷۲.
7- مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۳.
8- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، قم، منشورات رضی، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۱۱.
9- ابن‌عثمان، الدرر المنظم، موفق‌الدین بن، الدرر المنظم فی زیارة الجبل المقطم، تحقیق محمد فتحی ابوبکر، قاهرة، الدار المصریة اللبنانیة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۸۴.
10- برای نمونه ن.ک: شافعی، محمد بن ادریس، المسند، بیروت، دار الكتب العلمية، ۱۴۰۰ق، ص۳۵۶؛ نیز: شافعی، المسند، ص۳۶۱.
11- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۹ش، ص۸۵.
12- ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تحقیق شعيب الأرنؤوط و عادل مرشد و آخرون، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق، ج۲۳، ص۲۸.
