عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به اینکه در دوران امام جواد(ع) پای فلسفه به مباحث کلامی باز شد، گفت: شاخص‌های علم کلام در عصر امام جواد(ع) بالنده شد زیرا در این دوره پرتلاطم‌ترین تولیدات حوزه کلامی را شاهد هستیم.
به گزارش خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، نشست «بافت و شرایط فرهنگی عصر امامت حضرت جواد الائمه(ع)» از سلسله نشست‌های بازخوانی سیره چهارده معصوم(ع) با حضور «احمد پاکتچی» عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در شب شهادت امام جواد(ع) در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.
در ابتدای نشست پاکتچی با اشاره به اینکه سعی خواهد کرد از دریچه یک روش علمی به بازخوانی بافت و شرایط فرهنگی عصر امامت حضرت جواد الائمه(ع) بپردازد، اظهار داشت: از آنجایی که امام جواد(ع) در سن هشت سالگی به امامت رسید و در عنفوان جوانی در سن 25 سالگی به شهادت رسید، در این میان افرادی که با امام هم عصر بودند را می‌توان در قالب سه نسل در بازده زمانی سال 185 تا 210، 210 تا 235 و 235 تا 260 هجری قمری تقسیم کرد که به نوعی در زمان حیات خویش از وجود مبارک امام نهم بهره گرفته‌اند.
وی با اشاره به اینکه هر گفتاری که تاریخ اتفاق می‌افتد به تنهایی هیچ ارتباطی با هم ندارند، افزود: وقتی این گفتارها که ظاهراً هیچ ارتباطی با هم ندارند را انتخاب می‌کنیم و کنار هم قرار می‌دهیم، متوجه ارتباط معنادار آن‌ها می‌شویم، به همین منظور در بررسی دوران امام جواد(ع) با این مسأله توجه شده است.
*فرهنگ و تمدن در عصر امام جواد(ع)
ناظر دانشنامه ده جلدی امام رضا(ع) در ادامه به برش‌های از زندگی جوادالائمه پرداخت و «فرهنگ و تمدن» نخستین گفتاری بود که در دوران زندگی امام جواد(ع) به آن اشاره کرد:
| ردیف | تاریخ(ه.ق) | رویداد | توضیحات |
| 1 | 172 | تأسیس دولت ادارسه در مغرب | |
| 2 | 184 | ابراهیم ادلب در افریقیه | |
| 3 | 205 | بازگشت به تکریم شمایل‌ها در مسیحیت شرقی | جهان مسیحیت در این زمان به سمت تکریم شمایل پیش رفت که در این شرایط موج مخالفت‌ها در جهان اسلام نسبت به این موضوع را شاهد بودیم. |
| 4 | 206 | عهد طاهر به پسرش عبدالله هنگام امارات بدرقه | نمونه‌ای از یک سیاست‌نامه ایرانی |
| 5 | 206 | استقلال دولت طاهریان | |
| 6 | 211 | امر مأمون به ممنوعیت ذکر معاویه به نیکی | |
| 7 | 212 | – 212 ـ اظهار قول به خلق قرآن توسط مأمون و تفضیل امام علی(ع) بر همه صحابه (حمایت از معتزله و شیعه) | مأمون از یک سو از اعتدال و تشیع حمایت می‌کند! |
| 8 | 217 | تأسیس بیت‌الحکمه در بغداد | در آنجا قرار بود که متون‌های دیگر به زبان عربی ترجمه شود، به نوعی یعنی به فرهنگ‌های دیگر اهمیت دادن |
| 9 | 218 | ماجرای مِحْلِه | ادامه ماجرای قول قرآن و نحوه برخورد سلبی و تفتیش عقاید مردم |
| 10 | 218 | کثرت گرفتن ناگهانی گرایش به خرمدینی به گزارش ابن اثیر | در این سال در همدان و اصفهان و شهرهای دیگر بلاد فارس گرایش به دین خرمدینی‌ها رخ داد. «بابک خرمدین» در دوره ولادت امام جواد(ع) و تا شهادت امام جواد(ع) فعال و مطرح بوده است، در واقع گرایش به بابک خرمدین در بازتاب سرکوب کردن فرقه «محله» توسط مأمون بوده است،چرا که وی فکر می‌کرده با سرکوب کردن «محله» می‌تواند مردم را مسلمان‌تر کند، در حالی که موجب رفتار برعکس مردم و گرایش به خرمدرینی شد. |
وی با اشاره به اینکه تاریخ تشکیل حکومت ملی در لیست فرهنگ قرار می‌گیرد، ادامه داد: در عرصه فرهنگی دوران امام جواد(ع) با چند واقعه مهم روبرو هستم، از جمله «گسترش گرایش ملی و احیای فرهنگ ملی فرهنگ‌های دیگر»؛ مانند ظهور و بروز خرمدینی‌ها، عهد طاهر به فرزندش عبدالله و تکریم شمایل توسط مسیحیان، «رد پای محله و مداخله دولت در اعتقادات مردم» که در زمان مأمون عباسی سنگ بنای این جریان زده شد، همچنین «توجه بیشتر به غریبه‌ها» که عمدتاً مسلمان نبودند.
*اتفاقات تاریخی عصر جوادالائمه(ع)
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به اینکه یکی از مشکلات عباسیان، قیام‌های علوی بود، خاطرنشان کرد: در دوره‌ای مأمون برای اینکه قیام‌های علوی را سرکوب کند، از یک شخص علوی برای ولایتعهدی خود بهره جست، البته باید در زندگانی ائمه معصومین(ع) به خصوص امام صادق(ع)، امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) توجه داشت که این بزرگواران از حمایت علوی‌ها برخوردار بودند.
وی با بیان اینکه کاریزمای شخصیت امام موسی کاظم(ع) عاملی برای حمایت زیدیه از این امام همام بود، افزود: اما امام جواد(ع) با اینکه در کودکی به امامت رسیدند و در جوانی هم به شهادت رسیدند، فقط گروهی که اعتقاد به امامیه داشتند، ایشان را قبول داشتند، اما آن گروهی که قائل به عرفی بودن امام-مانند زیدیه- بودند، جایگاهی برای امام جواد(ع) قائل نبودند.
پاکتچی همچنین به سیر تاریخی عصر امام جواد(ع) اشاره کرد که در ادامه می‌آید:
| ردیف | تاریخ(ه.ق) | رویداد | توضیحات |
| 1 | 193 | آغاز خلافت امین | |
| 2 | 198 | قیام‌های متعدد علوی | علوی‌ها حرکت عباسی را به چالش کشیدند. |
| 3 | 198 | آغاز خلافت مأمون | در اینجا باید پرسید که چرا مأمون به این نتیجه رسید که یک علوی را ولیعهد کند! |
| 4 | 204 | آمدن مأمون به بغداد | آغاز دوره امام جواد(ع)، ایجاد تغییر رویه در حمایت از علوی‌ها |
| 5 | 206 | غزا با جزیره سودانیه (منطقه آفریقیه) | |
| 6 | 207 | قیام علوی در یمن | |
| 7 | 209 | مرگ میخائیل بن جو رجیس پادشاه روم | با روی کار آمدن امپراتوری جدید، بلافاصله زمینه جنگ با جهان اسلام فراهم شد. |
| 8 | 210 | تسلط مأمون بر مصر | |
| 9 | 210 | مرگ شهریار بن شروین فرمانروای طبرستان و تسلط مازیار بر آن | |
| 10 | 210 | کامل شدن فتح کرت | |
| 11 | 215 | جنگ مأمون با روم | |
| 12 | 219 | ادامه جنگ با روم و فتح هرقله (آسیای صغیر) | نخستین فتح مأمون در خارج از جهان اسلام |
| 13 | 218 | آغاز خلافت معتصم | |
| 14 | 219 | قیام علویان در طالقان خراسان | |
| 15 | 220 | بنای سامرا | حکومت بازی مانند بغداد که خود را در ناامنی می‌دیده است، ساخت سامرا بیانگر نوعی تشنج فضای داخلی حکومت است که برای ایجاد امنیت بیشتر به احداث شهر نظامی می‌زند. |
*ظهور چهره‌های شاخص کلامی در عصر امام نهم/ ورود فلسفه به مباحث کلامی در زمان جوادالائمه(ع)
وی با اشاره به تفاوت دوره امام جواد(ع) با دوران ائمه پیشین، گفت: یکی از مسائل مهم و جدید در این دوره که ربطی به دوره امام صادق(ع) و امام موسی کاظم(ع) ندارد و حتی می‌توان گفت در دوران امام رضا(ع) هم نبوده است، ظهور و بروز مکتب «اهل سنت و جماعت» در دوران امام جواد(ع) بوده است.
عضو شورای عالی علمی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی با بیان اینکه شاخص‌های علم کلام در عصر امام جواد(ع) رویش کردند و برای نخستین بار فلسفه وارد مباحث کلامی شد، خاطرنشان کرد: در این دوره پر تلاطم‌ترین تولید حوزه کلامی را شاهد هستیم، چرا که ظهور مکاتبی نظیر بغداد و مصری هستیم، در این شرایط اگر امامی فعالیت می‌کرد، باید توانایی پاسخگویی هجمه آن‌ها را داشته باشد که امام جواد(ع) بسیار توانمند از عهده این مهم بر آمد.
وی در ادامه به معرفی چهره‌های کلامی که در حوزه علوم اسلامی در دوران امام جواد(ع) بودند، پرداخت:
| ردیف | تاریخ(ه.ق) | عالم |
| 1 | 190 | وفات تقریبی ضرار بن عمرو متکلم شاذ معتزلی |
| 2 | 200 | وفات اصم متکلم شاذ معتزلی |
| 3 | 210 | وفات بشر بن معتمر متکلم معتزلی |
| 4 | 213 | (قول اشهر) وفات ثمانة بن اشرس متکلم معتزلی |
| 5 | 215 | وفات معمر بن عباد متکلم معتزلی |
| 6 | 218 | 218 ـ وفات بشر مریسی متکلم حنفی نزدیک به معتزله |
| 7 | 225 | تألیف «العقیده» توسط محمد بن عکاشته کرمانی در عقاید اهل سنت و جماعت |
| 8 | 225 | وفات ابراهیم نظام متکلم معتزلی |
| 9 | 226 | وفات ابوالهذیل علاف متکلم معتزلی |
| 10 | 226 | وفات ابوموسی مردار متکلم معتزلی و بانی مکتب بغداد |
| 11 | 230 | وفات تقریبی حسین نجار متکلم معتزلی ـ جبری |
| 12 | 234 | وفات جعفر بن مبشر متکلم معتزلی |
| 13 | 236 | وفات جعفر بن حرب متکلم معتزلی |
| 14 | 240 | وفات ابوجعفر اسکافی متکلم معتزلی |
| 15 | 240 | وفات ابن کلاب از متکلمان اهل سنت و جماعت |
| 16 | 243 | حارت محاسبی از متکلمان اهل سنت و جماعت |
| 17 | 245 | وفات حسین کرابیسی از متکلمان اهل سنت و جماعت |
| 18 | 247 | وفات ابوعیسی وراق، متکلم جنجالی معتزلی ـ شیعی |
| 19 | 253 | وفات خشیش بن اصرم نسایی صاحب «عقیده‌نامه» اهل سنت و جماعت |
| 20 | 255 | وفات عمر بن بحر جاحظ، متکلم معتزلی |
پاکتچی در انتهای سخنانش گریز کوتاهی به جایگاه فقه میان اهل سنت در زمان امام جواد(ع) و فعالیت عالمان حدیث در رواج مسندها و تصنیف‌ها در این دوران پرداخت و ابراز داشت: گاهی مؤلف مجموعه حدیثی را بدون ترتیب به رشته تحریر در می‌آورد، به عبارتی دیگر نویسنده کتاب اعتقادی به ترتیب ندارد و مخالف ترتیب است که از جمله مصنف‌نگار‌ان عصر امام جواد(ع) می‌توان به «ابی شیبه»، «ابو عبید قاسم بن سلام» و «ابو عبید قاسم بن سلام» اشاره کرد.
انتهای پیام/
منبع: خبرگزاری فارس.
