سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): حبیب‌الله عظیمی، عضو هیئت علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و نسخه‌پژوه به مناسبت زادروز حضرت فاطمه (س) گفت: در مجموع کتاب‌های خطی و قدیمی مرتبط با زندگانی حضرت زهرا (س) را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد: متون حدیثی مشتمل بر فضایل و مناقب آن حضرت از لسان ائمه معصومین و مشتمل بر فرمایشات آن حضرت، متون تاریخی شامل شرح زندگانی آن حضرت و کتاب‌هایی در شرح زندگانی و فضایل و مناقب آن حضرت.
وی افزود: درباره زندگانی ائمه و به طور خاص حضرت زهرا (س) منابع مختلفی در بین کتاب‌های خطی و قدیمی وجود دارد. طبیعتاً از قرن چهارم و پنجم این منابع شروع می‌شود و کتب اربعه شیعه شکل می‌گیرد. چون پیش از کتب اربعه حدیثی شیعه قاعدتاً کتب شاگردان ائمه معصومین بود. چهارصد اصل یعنی چهارصد شاگرد از شاگردان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) و امام رضا (ع) که سخنان آنان را در موضوعات مختلف مکتوب می‌کردند. هر کدام به عنوان یک اصل نامگذاری شدند. در قرن پنج کتب اربعه حدیثی شیعه شکل می‌گیرد و بعد تمام این اصول چهارصدگانه جمع‌آوری و نظم و ترتیب داده می‌شود. مثل کافی کلینی که در دو بخش فروع و اصول دین و احادیث اخلاقی اینها در گروه تهذیب و استبصار شیخ طوسی از کتاب‌های حدیثی فقهی و من لایحضره الفقیه کتاب حدیثی در واقع فقهی که در اصول کافی شیخ کلینی و در موضوعات اصول دین، اخلاق و شرح زندگانی ائمه است. از این زمان شروع می‌شود و همین‌طور شیخ مفید و ادامه پیدا می‌کند. در مجموع بخشی از کتاب‌هایی که از قرن چهارم و پنجم تا قرن سیزده هجری قمری نسخه‌های خطی در بین دانشمندان مسلمان که عمده آنها هم ایرانی بودند، تنظیم شد.
این نسخه‌پژوه در ادامه گفت: بخشی از کتاب‌های حدیثی، زندگینامه ائمه است. همچنان که در زمان صفویه، بحارالانوار مرحوم مجلسی زندگینامه حضرت فاطمه زهرا (س) است. نهایتاً یکی از متونی که در آن زندگینامه حضرت زهرا (س) را می‌بینیم کتب حدیثی است که علمای شیعه جمع‌آوری کردند. تعدادی متون حدیثی، احادیث اهل سنت را در مورد حضرت زهرا (س) و مناقب و فضایل ایشان جمع‌آوری کردند ولیکن متون شیعی دیگری که در مورد زندگانی حضرت زهرا (س) نوشته شده، بخشی از کتاب‌های تاریخی است. آنهایی که تاریخ اسلام را در دوره‌های مختلف از زمان پیامبر تا زمان غیبت ادامه دادند بخشی وارد زندگی معصومین شدند که بخشی هم زندگانی حضرت زهرا (س) است. بخشی هم ترکیبی از احادیث و روایات و شرح حال زندگی و این جنبه‌هاست. بخشی مناقب و فضایل حضرت زهرا (س) است. بخشی زندگینامه حضرت زهرا (س) است و بخشی جنبه مصیبت‌نامه دارد. در مجموع این موضوعات به شکل متنوع با یک تقسیم‌بندی کلی می‌توانیم بگوییم در متون حدیثی و تاریخی شکل گرفته و تألیف شده است که جنبه‌های مختلف زندگانی حضرت زهرا را در برمی‌گیرد.
وی در شرح بیشتر چهارصد اصل از اصول اربعمائه شاگردان ائمه معصومین که بیشترش شاگردان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) با توجه به تغییر فضای سیاسی از بنی‌امیه به بنی‌عباس بود، بیان کرد: در این زمان یک فضای باز سیاسی تشکیل شد که ائمه به راحتی می‌توانستند جلسات درس تشکیل بدهند، این دو بزرگوار شاگردان متعددی داشتند. ائمه بعدی هم همین‌طور که در بین ائمه بعدی تا زمان امام حسن عسکری در بین ائمه بعدی شاگردان امام رضا (ع) تعدادشان نسبت به شاگردان امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) بیشتر است. می‌گوییم این چهارصد اصل شاگردان ائمه معصومین است که شناسایی شده بود وگرنه قاعدتاً تعداد شاگردان بیشتر بود. مثلاً خود بحارالانوار مجلسی وقتی جستجو کرد، گروه متعدد شاگردانش را به کتابخانه‌های مختلف دنیا فرستاد تا نسخه‌های قدیمی را پیدا کنند. اصول بیش از چهارصد اصل بود. ولی این چهارصد اصل بیشتر شهرت پیدا کرد و نسخه‌هایشان در دسترس است.
این چهار صد اصل مبنای کتب حدیثی شیعه و منابع حدیثی شیعه است که بخشی احادیث حضرت زهرا و احادیثی که ائمه در مورد حضرت زهرا گفتند و شرح زندگانی که از ائمه سوال می‌کردند. در قرن چهارم و پنجم نظم و ترتیب پیدا کرد و طبقه‌بندی و دسته‌بندی شد. والا قبل از آن در بین هر یک از این اصول بدون نظم و ترتیب خاص اینها را یادداشت می‌کردند و بعد مؤلفین کتب اربعه شیعه در قرن پنج اینها را تفکیک موضوعی کردند. مستند کردند و ادامه پیدا کرد. نهایتاً آن احادیثی که در مورد حضرت زهرا و در مناقب از لسان ائمه دیگر ما در قالب روایت و اینها هست، در این اصول بود. شاگردان ائمه سوال می‌کردند و پاسخ دریافت می‌کردند. بخشی هم در کتاب‌های تاریخی وقتی تاریخ اسلام را مورخین می‌نوشتند، بیان شد. بخشی زندگینامه پیامبر اسلام و حضرت علی (ع) و حضرت زهرا (س) در مقطع تاریخی بود که مجموع اینها زندگی حضرت زهرا (س) را در ابعاد مختلف پوشش می‌دهد.
منابع قدیمی و نسخ خطی که به منقبت حضرت فاطمه پرداخته‌اند/ کتاب «ناسخ التواریخ» و شرح زندگانی حضرت زهرا
عظیمی گفت: درباره منابع قدیمی و نسخ خطی موجود درباره حضرت فاطمه (س) باید بگویم که بخشی از کتب خطی مرتبط در رساله‌های مربوط به زندگانی و فضایل آن حضرت موجود است و بخش دیگر از این آثار در کتاب‌های مربوط به شرح زندگی ائمه معصومین موجود است که در آنها درباره تاریخ ولادت و مناقب حضرت فاطمه (س) مکتوباتی وجود دارد.
وی در شرح رساله‌های مربوط به زندگانی و فضایل آن حضرت افزود: در حوزه رساله‌های موجود می‌توان به کتاب خطی مناقب «فاطمه الزهرا (س)» و «نسخ خطی فضایل حضرت زهرا (س)»، «رساله المکیه فی فضل سیدتنا فاطمه الزهرا» و چاپ سربی «مسند فاطمه الزهرا (س)» اشاره کرد.
این نسخه پژوه بیان کرد: کتاب خطی «مناقب فاطمه الزهرا (س)» تالیف ابراهیم میرغنی سودانی از مشایخ طریقه ختمه در سودان است. این کتاب خطی رساله مختصری است در بیان فضایل و مناقب حضرت زهرا (س) که در پنج فصل گردآوری شده است. فصل اول: فی نسبها، فصل دوم: ولادت حضرت، فصل سوم: ازدواج حضرت، فصل چهارم: بیان احادیث و فضایل و کرامات حضرت و فصل پنجم: وفات حضرت فاطمه (س) است که در کتابخانه مرعشی نگهداری می‌شود.
عظیمی در ادامه گفت: نسخ خطی فضایل حضرت زهرا (س)، مولف این نسخه قدیمی مشخص نیست ولی کاتب آن گل محمد سندی نام دارد. در این نسخه خطی به فضایل حضرت زهرا (س) پرداخته شده است. این نسخه خطی در کتابخانه «گنج بخش» در کشور پاکستان نگهداری می‌شود. رساله المکیه فی فضل سیدتنا فاطمه الزهرا مولف کاظم ابن قاسم رشتی در سال ۱۲۵۶ کتابت شده است. این نسخه خطی رساله‌ای در بیان مناقب و فضایل حضرت فاطمه الزهرا (س) است و در بخش‌هایی از این نسخه خطی درباره ولادت حضرت و کرامات و برکات وجود ایشان نوشته شده است.
وی با اشاره به کتاب «مسند فاطمه الزهرا» افزود: این کتاب چاپ سربی است و عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی آن را تالیف کرده است. این کتاب شامل مختصری از زندگی حضرت است و در ابتدای کتاب درباره ولادت آن حضرت نوشته شده است. این کتاب در کتابخانه مرعشی نگهداری می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به دسته دوم از کتاب‌های مربوط به شرح زندگی ائمه معصومین (ع) و تاریخ ولادت و مناقب حضرت فاطمه (س) بیان کرد: نسخه خطی «کشف الغمه فی معرفه‌الائمه» مولف علی بن عیسی اربلی در قرن هفتم قمری از کتاب‌های مربوط به تاریخ زندگی پیامبر و حضرت زهرا (س) است. این کتاب گردآوری شده از منابع اهل سنت در کتابخانه وزیری یزد موجود است. «ریاض المومنین فی احوال المعصومین» تالیف ابوالقاسم بن محمد لاهیجی از دیگر نسخ خطی موجود در این زمینه است. این نسخه خطی شامل چهارده روضه در احوالات چهارده معصوم (ع) است و یکی از روضه‌ها به ولادت و شرح زندگی حضرت فاطمه (س) اختصاص دارد. نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه‌هایی چون، کتابخانه آیت‌الله حکیم در نجف، حسینیه شوشتری‌ها در عراق، کتابخانه جزایری نجفی در عراق و کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم موجود است.
عظیمی گفت: نسخه خطی «ریاض المعصومین فی مدح النبی و ائمه الدین» تالیف محمد امین شریعتمدار تالیف در سال ۱۳۰۹ قمری در فضایل و مناقب حضرت رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) و همچنین حضرت فاطمه زهرا (س) است. این کتاب برگرفته شده از کتاب‌های شافعیان است که در کتابخانه دانشگاه بوعلی همدان و کتابخانه ملک تهران موجود است.
این نسخه‌پژوه افزود: «تذکره الخواص من الامه فی فضائل الائمه» درباره سیره ائمه معصومین است که از سبط ابن جوزی متعلق به قرن هفتم منتشر شده و مجموعه مستندی در سیره حضرت علی و حضرت زهرا (س) و یازده فرزند آنان و به همراه مناقب و فضائل آن بزرگواران از طرق مشهور اهل سنت است که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. در باب یازدهم این کتاب ذکر حضرت خدیجه الغرا و فاطمه زهرا (س) است. این نسخه خطی در کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرعشی دانشگاه تهران، کتابخانه مدرسه صدر بازار در اصفهان، کتابخانه مدرسه غرب همدان، کتابخانه گلپایگانی، کتابخانه ملک و کتابخانه ملی ایران موجود است.
عضو هیئت علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و نسخه‌پژوه گفت: کتاب «ناسخ التواریخ» نوشته محمد تقی سپهر متعلق به قرن ۱۳ است. این کتاب شامل یک دوره تاریخ از آغاز آفرینش انسان تا زمان قاجار را در برمی‌گیرد که جلد چهارم از کتاب دوم به شرح زندگانی حضرت زهرا (س) اختصاص دارد. نسخه‌های متعددی از این کتاب در کتابخانه‌هایی همچون مجلس شورا، کتابخانه مدرسه رضویه، کتابخانه کاخ گلستان، چندین نسخه در کتابخانه ملی، کتابخانه ملک، کتابخانه مسجد اعظم قم و کتابخانه مرعشی موجود است.
وی بیان کرد: «بحار الانوار: الجامعه لِدُرر اخبار الائمه الاطهار» علامه محمدباقر مجلسی و متعلق به قرن ۱۱ و ۱۲ است. این نسخه خطی از مفصل‌ترین منابع مربوط به حدیث و دایره‌المعارف بزرگ شیعه است. بخشی از این مجموعه بزرگ حدیثی به تاریخ ائمه (ع) اختصاص دارد و یکی از مجلدات مربوط به تاریخ زندگانی حضرت زهرا (س) است.
