سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط حکومت پهلوی، تاریخ‌نگاری در ایران از لحاظ کمی وسعت یافت و از لحاظ کیفی تحولی عمیق پیدا کرد. تاریخ‌نگاری به اعتبار رابطه‌ای که همواره میان سیاست و تاریخ و بالاخص تاریخ معاصر وجود دارد، در این تحول سیاسی سخت مورد توجه قرار گرفت. به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی با حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، پژوهشگر تاریخ شفاهی و مدیر دفتر ثبت و تدوین دستاوردهای انقلاب اسلامی حوزه هنری به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
-لزوم و اهمیت تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی چیست؟
تاریخ، هویت جمعی یک ملت را شکل می‌دهد و مردم ایران نیز پس از مبارزه‌ای طولانی و با ایثارگری‌های فراوان، به انقلاب اسلامی دست یافتند. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که پس از هر انقلاب، تحریف رویدادها و فراموشی اهداف اولیه، امری اجتناب‌ناپذیر است. نمونه‌های بارز این پدیده را می‌توان در تاریخ اسلام و همچنین در انقلاب مشروطه ایران مشاهده کرد. انقلاب اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با موجی از تحریف و فراموشی مواجه شده است. یکی از راهکارهای موثر برای مقابله با این پدیده، تدوین تاریخ دقیق و مستند انقلاب اسلامی است. بخش قابل توجهی از حقایق انقلاب در حافظه تاریخی مردم، انقلابیون و رهبران نهفته است. تبدیل این اطلاعات ذهنی به داده‌های مکتوب و ترکیب آنها با اسناد موجود، می‌تواند به ترسیم واقعیت تاریخی انقلاب کمک شایانی کند.
-چه مسائل و چالش‌هایی پیش روی تاریخ نگاری انقلاب قرار دارد؟
چالش‌های زیادی بر سر راه تاریخ‌نگاری انقلاب وجود دارد که سعی می کنم به اختصار به برخی از آنها اشاره کنم.
اولین چالش نوع منابع تاریخی پیرامون انقلاب اسلامی است به دلیل ماهیت مبارزاتی و فضای دیکتاتوری حاکم، اطلاعات مکتوب رسمی کمی درباره مبارزات مردمی وجود دارد. بیشتر اطلاعات از طریق خاطرات شاهدان عینی به دست می‌آید. این خاطرات حداقل ۱۵ سال پس از انقلاب روایت شده‌اند و به همین دلیل، تحت تأثیر فراموشی و عوامل دیگر قرار دارند. ضمن آنکه غالب خاطرات نقل به مضمون است؛ لذا دستیابی به واقعیت تاریخی را دشوار می‌کند. با این حال، جذابیت روایت‌های شخصی، آنها را به منبع ارزشمندی برای تاریخ‌نگاری انقلاب تبدیل کرده است. برای مقابله با این، باید از روش علمی تاریخ شفاهی استفاده کرد. جمع‌آوری و تحلیل سیستماتیک خاطرات، به همراه راستی‌آزمایی آنها، می‌تواند به تولید روایت‌های تاریخی دقیق‌تر کمک کند.
دومین چالش مهم در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی، محدودیت دسترسی پژوهشگران به اسناد به جای مانده از حکومت پهلوی است. برای درک عمیق از انقلاب و پیش‌زمینه‌های آن، نیازمند اطلاعات جامعی درباره ماهیت، ساختار و عملکرد رژیم پهلوی هستیم. این اطلاعات ارزشمند در اسنادی مانند اسناد دادگستری، ارتش، ساواک، نخست‌وزیری، امور خارجه، مجلس شورای ملی و سنا نهفته است. متأسفانه، تنها بخش کوچکی از این اسناد در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. برای ترسیم دقیق جریان انقلاب، لازم هست هم به مبارزات مردمی ایران و هم به ماهیت و عملکرد حکومت پهلوی توجه کنیم؛ اما دسترسی محدود به اسناد دولتی، شکافی بزرگ در فهم ما از این دوره تاریخی ایجاد کرده است.
شایان ذکر است که یکی از دلایل مهم عدم ارایه خدمات اسنادی، به سامان نبودن اسناد سازمان‌ها و عدم تمرکز آنهاست که برای رفع این چالش، نیاز به عزم و اراده جدی مسئولین مربوطه است.
یکی دیگر از چالش‌های پیش روی تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، کمبود محقق و پژوهشگر متخصص در این حوزه است. موضوعات مرتبط با انقلاب اسلامی بسیار گسترده و چندلایه است؛ از نهضت ۱۵ خرداد و مبارزات مردمی گرفته تا عملکرد رژیم پهلوی، نقش قدرت‌های خارجی، وقایع دوران دفاع مقدس، تحولات پس از انقلاب و دستاوردهای آن؛ بدیهی است که برای بررسی دقیق و جامع چنین موضوعاتی، نیازمند نیروی انسانی متخصص و پرشماری هستیم. در حال حاضر، تعداد محققان و پژوهشگران فعال در این حوزه محدود است. برای رفع این کمبود، باید برنامه‌ریزی‌های دقیقی انجام شود تا افراد علاقه‌مند و توانمند، به ویژه نسل جوان، به این حوزه جذب شوند. ایجاد زمینه‌های مناسب برای پژوهش، حمایت از پژوهشگران جوان، برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی تخصصی و تسهیل دسترسی به منابع پژوهشی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در این زمینه موثر باشد. با گسترش و تعمیق پژوهش‌های تاریخی در حوزه انقلاب اسلامی، می‌توانیم به درک عمیق‌تری از این رویداد مهم دست پیدا کنیم و از آن برای تقویت هویت ملی و پیشرفت کشور بهره ببریم.
یکی دیگر از چالش‌های جدی در حوزه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، کمبود حمایت‌های لازم است. با وجود تاکید مکرر مسئولان، در عمل شاهد کمترین توجه به این موضوع هستیم. برای انجام یک پژوهش عمیق حتی در یک موضوع جزئی، حداقل دو سال زمان نیاز است؛ اما بودجه‌های پژوهشی موجود، حتی هزینه‌های زندگی یک پژوهشگر را برای شش ماه تامین نمی‌کند. در چنین شرایطی، یا پژوهش‌ها سطحی و ناقص انجام می‌شوند یا محقق مجبور است از منابع شخصی خود هزینه کند. برای بهتر درک این موضوع، کافی است مقایسه‌ای ساده انجام دهیم. بر اساس اخبار منتشر شده، هزینه ساخت یک ناوشکن در ایران حدود ۱۰۰ میلیون دلار است؛ یعنی با دلار ۷۰ هزار تومانی، حدود ۷ هزار میلیارد تومان. این تنها یکی از بسیاری از هزینه‌های دفاعی کشور است که البته ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. اما همان‌طور که امنیت نظامی کشور تهدید می‌شود، روایت انقلاب اسلامی نیز از طریق جعل و تحریف تاریخ مورد تهدید قرار دارد. با وجود احساس این تهدید، متاسفانه حتی کسری از هزینه ساخت یک ناوشکن به حوزه تاریخ‌نگاری اختصاص نمی‌یابد.جالب توجه است که حتی برای برگزاری مراسمی ساده به مناسبت روز تاریخ‌نگاری و تقدیر از پژوهشگران این حوزه، با احتیاط و کندی عمل می‌شود.
-برای تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی باید به چه جنبه‌هایی توجه کرد؟
حرکت مردمی و رهبری انقلاب اسلامی، ریشه در بیش از یک قرن مبارزه ملت ایران علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی دارد. درک عمیق این پیشینه تاریخی، به فهم بهتر رفتار انقلابیون و انگیزه‌های آنها کمک شایانی می‌کند. وجود نهادهای دینی مردمی مانند مساجد، حسینیه‌ها، هیات مذهبی و مدارس دینی، نقش محوری در آگاهی‌بخشی به مردم و شکل‌گیری باور به حکومت دینی داشته است. فعالیت مبلغان دینی نیز در این زمینه بسیار مؤثر بوده است. رهبری واحد و ساختار امامت و امت، یکی از عوامل کلیدی موفقیت انقلاب اسلامی بوده است. این ساختار، ضمن ایجاد وحدت و انسجام در میان مردم، مسیر حرکت انقلاب را هدایت کرده است.
تعیین اهداف روشن انقلاب اسلامی، نقش‌آفرینی اقشار مختلف جامعه، اهمیت باورهای مردم در پیروزی و دفاع از انقلاب، تأثیر شخصیت‌های برجسته و جریان‌ساز، رفتار و عملکرد رژیم پهلوی، تلاش جهادی مردم برای رشد و توسعه کشور در شرایط سخت تحریم و جنگ، تأثیرگذاری انقلاب اسلامی بر سایر کشورها، شکل‌گیری جریان مقاومت در جهان و عملکرد آن و واکنش‌های قدرت‌های جهانی به ویژه آمریکا و اروپا، از دیگر موضوعاتی هستند که در تبیین و تحلیل انقلاب اسلامی باید مورد توجه قرار گیرند.
-نگرش و تفکر مورخ تا چه حد بر تاریخ‌نگاری تاثیرگذار است و مورخ باید به چه بایسته‌هایی توجه کند؟
قطعاً نگرش و سلیقه مورخ بر متن تولید شده تاثیرگذار است. گاهی این تاثیر به نوع و زاویه دید محقق و پژوهشگر، نسبت به یک پدیده تاریخی مربوط می‌شود. به طور مثال، در بررسی پدیده انقلاب اسلامی، یک محقق به نقش دانشگاهیان می‌پردازد و محقق دیگری به نقش مساجد و روحانیون و یا به نقش زنان توجه می‌کند. هر چند این تفاوت‌ها وجود دارد، اما همه این افراد در راستای درک بهتر یک پدیده واحد تلاش می‌کنند و هر یک بخشی از پازل را تکمیل می‌کنند. نگرانی اصلی زمانی آغاز می‌شود که افراد به دلایل گوناگون، با حذف عمدی اطلاعات، نقش عده‌ای یا موضوعاتی را نادیده بگیرند. این عمل، نوعی تحریف و دروغ محسوب می‌شود. وظیفه محقق انتقال صادقانه واقعیت‌ها و رویدادهای تاریخی است، نه تحمیل ذهنیت شخصی خود بر تاریخ.
ارزیابی درست‌نویسی یک محقق، در فرایند نقد و بررسی متون تاریخی و در فضای تکثر تولیدات به دست می‌آید.
-با توجه به مسئولیت شما در دفتر ثبت و تدوین دستاوردهای انقلاب اسلامی حوزه هنری بفرمایید در این واحد، چه کارهایی در این زمینه انجام گرفته است و روند کار را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
دفتر تدوین دستاوردها با هدف ثبت و تبیین دستاوردهای ارزشمند انقلاب اسلامی حدود سه سال پیش تأسیس شد. با توجه به کم‌کاری در این حوزه و ضرورت حفظ و انتقال این دستاوردها به نسل‌های کنونی و آینده، این دفتر با الهام از فرمایشات مقام معظم رهبری فعالیت خود را آغاز کرد. در گام نخست، تیم کارشناسی این دفتر با جمع‌آوری اطلاعات گسترده از منابع مختلف، اقدام به دسته‌بندی دستاوردها در حوزه‌های مختلفی همچون بین‌الملل، نظامی، فرهنگی، انرژی، صنعت و عمران کرد. سپس با استخراج مصادیق مشخص، طرح‌های تحقیقاتی متعددی تعریف شد.
تاکنون دفتر تدوین دستاوردها به نتایج قابل توجهی دست یافته است که از جمله آنها می‌توان به انتشار دو کتاب خاطرات (خاطرات شهید امیرعبداللهیان درباره جنگ با داعش، خاطرات حجت‌الاسلام مطلبی امام جماعت مسجد ابوذر تهران) و آماده‌سازی سه کتاب خاطرات ساخت متروی تهران – خاطرات ساخت برج میلاد – خاطرات دکتر متکی اشاره کرد. همچنین ده طرح تحقیقاتی در مراحل پایانی تدوین و ۳۲ طرح دیگر در مراحل اولیه گردآوری اطلاعات و مصاحبه قرار دارند.
با حمایت‌های ارزشمند مدیریت حوزه هنری، این دفتر توانسته است به فعالیت‌های خود ادامه دهد. با این حال، برای تسریع در روند تولید آثار و انتشار گسترده‌تر آنها، نیاز به حمایت‌های جدی‌تر مراکز مرتبط با دستاوردها و اختصاص منابع بیشتر به این حوزه، احساس می‌شود.
