شهادت حمزه بن عبدالمطلب(ع)، عموی پیامبر(ص) و سیدالشهدای صدر اسلام، تنها یک رویداد تاریخی نیست؛ بلکه سنگ بنایی است که پیوند ایمان، ایثار و وحدت امت را در نبرد سرنوشت‌ساز اُحد جاودانه کرد.
در پانزدهم شوال، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی، مدیر مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی و رئیس همایش بین‌المللی حضرت حمزه سیدالشهدا(ع) در گفت‌وگویی مبسوط با استناد به اسناد مهجور مانده در منابع فریقین، از حمزه(ع) نه به عنوان یک شهید، که معمار پنهان گفتمان شهادت یاد می‌کند؛ اسطوره‌ای که مظلومیتش در اُحد، آینه تمام‌نمای ماجرای کربلا شد و شهادتش، پیوندی ناگسستنی از سقیفه تا عاشورا را رقم زد. با ما همراه باشید.
دکتر رفیعی: شهیدی که با خون خود نهال اسلام را آبیاری کرد
۱۵ شوال؛ سه رویداد تاریخی، یک پیام جاودان
دکتر رفیعی با اشاره به اهمیت تاریخی ۱۵ شوال که همزمان با سالروز شهادت حمزه سیدالشهدا(ع)، بزرگداشت وفات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و یادبود نبرد اُحد است، به تحلیل این وقایع پرداخته و توضیح می‌دهد: جنگ اُحد در سال سوم هجری و در پی شکست سنگین مشرکان در نبرد بدر شکل گرفت. اگرچه در آغاز، پیروزی از آنِ مسلمانان بود اما به دلیل نافرمانی برخی از جنگجویان و تخطی از دستورات پیامبر(ص)، نتیجه جنگ تغییر کرد و با شهادت ۷۰ تن از یاران رسول خدا(ص)، ازجمله حمزه عموی پیامبر(ص) که به سیدالشهدا ملقب شد، همراه شد.
وی می‌افزاید: در اوج نبرد اُحد، شایعه شهادت پیامبر(ص) موجب تردید و فرار گروهی از سپاه اسلام شد. در این لحظه حساس، قرآن کریم با آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران «أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَی أَعْقَابِکُمْ» هشدار داد که اسلام، دینی شخصیت‌محور نبوده و حیات آن به حضور فردی خاص وابسته نیست. حتی اگر پیامبر(ص) نیز شهید شود، مسلمانان نباید به دوران جاهلیت بازگردند. در ادامه، خداوند به مؤمنان دستور داد با ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ» (آل‌عمران:۱۷۳) بر اضطراب خود غلبه کنند؛ ذکری که مسلمانان با تکرار آن، ایمان خود را به کفایت الهی نشان دادند.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به رشادت‌های یاران پیامبر(ص)، خاطرنشان می‌کند: امیرالمؤمنین علی(ع) در این نبرد با ۸۰ زخم به دفاع از اسلام پرداخت و شهدایی چون مُصعب بن عُمیر و حنظله غسیل الملائکه صحابه ایثارگری بودند که تا آخرین نفس مقاومت کردند. قرآن در سوره آل‌عمران به تلاش‌ها و فداکاری‌های مسلمانان در اُحد اشاره می‌کند و این نبرد را نمادی از آزمایش الهی و درس عبرتی برای پایداری در راه حق می‌داند. درس بزرگ اُحد این است که پیروزی نهایی، نه در گرو افراد، بلکه در پرتو وفاداری به اصول الهی و وحدت امت اسلامی محقق می‌شود. شهادت حمزه(ع) و دیگر یاران پیامبر(ص)، یادآور این حقیقت است که درخت اسلام با خون شهیدان آبیاری شده و جاودانگی آن، وابسته به استقامت همه‌جانبه مؤمنان است.
سیدالشهدا؛ تبلور شرافت شهیدان از حمزه بن عبدالمطلب تا امام حسین(ع)
مدیر مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی با اشاره به جایگاه بی‌همتای دو شخصیت برجسته تاریخ اسلام، توضیح می‌دهد: در مکتب تشیع و سنت نبوی، دو شهید بزرگوار با لقب سیدالشهدا شناخته می‌شوند؛ حمزه بن عبدالمطلب، عموی پیامبر(ص) که در جنگ اُحد به شهادت رسید و امام حسین بن علی(ع)، سرور شهیدان کربلا. این لقب بیانگر برتری معنوی و فضیلت ویژه این دو شهید بر دیگر شهیدان است. نخستین بار پیامبر اکرم(ص) پس از شهادت حمزه در اُحد، او را با عنوان سیدالشهدا ستودند؛ لقبی که به سبب ایمان استوار، فداکاری بی‌نظیر در دفاع از رسول خدا(ص) و شجاعت افسانه‌ای او در میدان نبرد به وی اعطا شد. در جلد ۲۰ بحارالانوار نقل شده پیامبر(ص) هنگام وداع با پیکر حمزه فرمودند: «هرگز همچون تو مصیبتی ندیده‌ام». شهادت حضرت حمزه در اُحد، با صحنه‌هایی از مظلومیت و غربت همراه بود؛ چنان‌که جسدش به دست هند، همسر ابوسفیان، مثله شد و این مصیبت، عمق فاجعه را دوچندان کرد. امامان شیعه(ع) همواره بر تکرار این لقب برای حمزه تأکید داشتند و انتساب به او را مایه افتخار خاندان پیامبر(ص) می‌دانستند.
سیره ابوطالب(ع) و حمزه(ع)، دو راهبرد مکمل در صیانت از اسلام ناب
این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به نقش بی‌بدیل دو عموی پیامبر(ص) توضیح می‌دهد: حضرت ابوطالب(ع) و حمزه بن عبدالمطلب(ع)، هر دو از بزرگان بنی‌هاشم و حامیان پیامبر(ص) بودند اما شیوه حمایتشان متفاوت بود. ابوطالب، پدر امیرالمؤمنین(ع) با تدبیر و تقیه، نزدیک به ۴۰سال پیش و پس از بعثت، از رسول خدا(ص) در مکه دفاع کرد. روایات شیعه تأکید می‌کنند که ایمان او همچون اصحاب کهف پنهان بود تا بتواند در جامعه شرک‌زده مکه، از پیامبر(ص) حمایت سیاسی و اجتماعی کند. در مقابل، حمزه(ع) در سال دوم بعثت آشکارا اسلام آورد و با شجاعتی کم‌نظیر، سپر بلای پیامبر(ص) شد. او خطاب به مشرکان می‌گفت: «هرکس با محمد(ص) درافتد، با من درافتاده است». این روحیه سلحشوری، او را به اسدالله و سیدالشهدا تبدیل کرد و حضورش در مدینه، به تقویت بنیان‌های اسلام انجامید.
دبیر همایش حضرت حمزه(ع) با تشریح ابعاد شخصیت این شهید والامقام، می‌افزاید: برای شناخت جایگاه حمزه(ع) چهار منبع اصلی وجود دارد: قرآن، احادیث پیامبر(ص)، سخنان ائمه(ع) و زندگی‌نامه ایشان. حدود ۳۰ آیه قرآن با تفسیر مرتبط به حمزه(ع) ذکر شده است؛ از جمله آیه ۲۳ سوره احزاب «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ…». امام باقر(ع) در تفسیر این آیه فرمودند: وفاداران به عهد الهی، حمزه، جعفر طیار و علی(ع) هستند که در انتظار شهادت بود. همچنین، آیات ۲۸ سوره ص «وَاصْبِرْ عَلَی مَا یَقُولُونَ…» و ۱۹ سوره حج «هَذَانِ خَصْمَانِ…» به رشادت‌های حمزه(ع)، امام علی(ع) و عبیده در جنگ بدر اشاره دارند. در مستدرک الوسائل آمده است پیامبر(ص) با بیان «مَنْ أَتَی المَدِینَةَ فَلَمْ یَزُرْ حَمْزَةَ فَقَدْ جَفَانِی» زیارت قبر حمزه(ع) را نشانه ارادت به خود دانستند. این همه، گواهی است بر تأثیر بی‌همتای حمزه سیدالشهدا(ع) در تثبیت اسلام و الگویی جاودان از ایثار در راه خدا.
حمزه بن عبدالمطلب(ع)؛ شیر خدا و سیدالشهدا در سپاه اسلام
این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه با بررسی شخصیت حمزه بن عبدالمطلب(ع) توضیح می‌دهد: حضرت حمزه(ع) با لقب‌های سیدالشهدا، اسدالله و اسدالرسول، از چهره‌های بی‌بدیل تاریخ اسلام است. کنیه‌های او ابوعماره و ابویعلی و مادرش هاله بنت وهب، دخترعموی آمنه مادر پیامبر(ص) بود. حمزه(ع) نه تنها عموی پیامبر(ص)، بلکه برادر رضاعی ایشان نیز محسوب می‌شد؛ چرا که هر دو از شیر ثُوَیْبَه بهره بردند. بر پایه نقل مشهور، حمزه دو سال از رسول خدا(ص) بزرگ‌تر بود و در سال دوم بعثت، با اعلان آشکار اسلام، نقطه عطفی در تقویت مسلمانان ایجاد کرد. ابن‌اثیر و دیگر مورخان تأکید می‌کنند ایمان آوردن حمزه، مشرکان قریش را به هراس انداخت و آنان را از اجرای بسیاری از توطئه‌های ضداسلامی بازداشت. او در هجرت به مدینه، از پیشگامان مهاجران بود و به عنوان نخستین فرمانده نظامی اسلام، در سیف‌البحر پرچمدار سپاه پیامبر(ص) شد. حضور او در نبردهای سرنوشت‌سازی چون بدر و احد، به‌ویژه در کشتن سران مشرک مانند شیبه بن ربیعه و همکاری با امیرالمؤمنین(ع) در مبارزه با عتبه بن ربیعه، شجاعتی افسانه‌ای را برایش به ارمغان آورد.
دکتر رفیعی به یکی دیگر از القاب حضرت حمزه(ع) اشاره کرده و می‌گوید: لقب اسدالله که از سوی پیامبر(ص) و ائمه(ع) به حمزه(ع) اعطا شد، تجلی‌بخش روحیه خلل‌ناپذیر او بود. تاریخ‌نگاران گزارش می‌دهند او در میدان‌های نبرد، با دو شمشیر به صفوف دشمن یورش می‌برد و هیچ‌کس از ضرباتش در امان نبود. در جلد ۲۰ بحارالانوار نقل شده پیامبر(ص) در وصف او به صفیه، خواهر حمزه فرمودند: «جبرئیل نزد من آمد و خبر داد که در هفت آسمان نوشته شده: حمزه پسر عبدالمطلب، شیر خدا و شیر رسول خداست». این لقب نه تنها در میدان جنگ، بلکه در هویت او نهادینه شده بود؛ چنان‌که خود را با عنوان اسدالله معرفی می‌کرد و بر آن می‌بالید. شجاعت او در بدر، جایی که با هر دو دست می‌جنگید و فداکاری‌اش در احد تا پای شهادت، از او نمادی جاودان در وفاداری به اسلام ساخت. به گفته طبری؛ حمزه در احد، پیش از شهادت، بیش از ۳۰ تن از سران قریش را کشت اما مظلومیت شهید شدنش به دست وحشی و مثله شدن پیکرش به دست هند، غم‌انگیزترین صحنه تاریخ اسلام را رقم زد.
حمزه(ع) و جعفر(ع)؛ شفیعان روز جزا و نگهبانان عزت اسلام در طول تاریخ
وی با نگاهی به جایگاه والای شفاعت حضرت حمزه(ع)، به روایتی نبوی استناد و بیان می‌کند: در جلد ۸ بحارالانوار در روایتی پیامبر اکرم(ص) فرمودند: روز قیامت چهار پرچم به من داده می‌شود. پرچم «حمد» را خود برمی‌دارم، پرچم «لا إله إلا الله» را به دست علی(ع) می‌سپارم تا پیشوای گروهی شود که بی‌حساب به بهشت می‌روند. پرچم «الله اکبر» را به حمزه می‌دهم و او پیشاپیش شهیدان قرار می‌گیرد، و پرچم «سبحان‌الله» را به جعفر طیار می‌سپارم تا پیروانش را رهبری کند. سپس در پیشگاه امت می‌ایستم و برایشان شفاعت می‌کنم.
دکتر رفیعی در پایان با بیان اینکه عظمت بزرگانی همچون حضرت حمزه(ع) تنها به زمان حیاتشان محدود نیست، می‌گوید: این بزرگان همواره در تاریخ جاری و زنده و مایه تسلای دوستان و خاری در چشم دشمنان هستند. حمزه سیدالشهدا و جعفر طیار، از این تبار جاودانان تاریخ‌اند. دلیل این ادعا روایتی است که در الغدیر نقل شده و آمده است بعد از ماجراهای پس از رحلت پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین(ع) در مواجهه با ستم‌های وارد شده فرمودند: «سوگند به خدا! اگر حمزه و جعفر حاضر بودند، افراد به آنچه انجام دادند، دست نمی‌یافتند». امام باقر(ع) نیز در روایتی نقل شده در الارشاد شیخ مفید در تأیید این جایگاه بیان کرده‌اند: «عزت بنی‌هاشم در گرو حمزه و جعفر بود. اگر آنان زنده می‌ماندند، سرنوشت علی(ع) و تاریخ اسلام به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد». این روایات نشان می‌دهد حمزه و جعفر نه تنها در روز قیامت شفیعان امت‌اند، بلکه در طول تاریخ، حامیان نامرئی عزت اسلام و حریم ولایت بوده‌اند.
