سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): شیخ فضل‌الله نوری دوم ذی‌حجه 1259 قمری در روستای لاشک منطقه کجور مازندران چشم به جهان گشود، پدرش ملاعباس از عالمان دین بود، خاندانش از تبار علم و دانش‌اند، ملاعباس فرزند میرزا علی بابا برادرزاده آیت‌الله ملا محمدتقی کجوری از منسوبان و شاگردان آیت‌الله ملامحمدتقی نوری، پدر میرزا حسین محدث نوری است. شیخ فضل‌الله مقدمات علوم دینی را در زادگاهش نزد میرزا حسین محدث نوری که دایی خودش بود فرا گرفت.
پس از آن به تهران آمد. آوازه علمی حوزه‌های عتبات عالیات به ویژه حوزه نجف اشرف، هر جوینده معرفت دینی را به خود می‌کشید و شیخ فضل‌الله عزم جزم کرد که به نجف برود.
شیخ فضل‌الله بعد از حدود 20 سال فراگیری علوم مختلف و با دست یافتن به مقام علمی و دینی اجتهاد، به خواست آیت‌الله میرزای شیرازی در سال 1300 قمری به تهران بازگشت.رساله منظوم الدر التنظیم، صحیفه قائمیه، رساله سوال و پاسخ، رساله عملیه، شرح مقاصد، بیاض، تذمره‌الغافل و ارشاد الجاهل و رساله تحریم مشروطیت بخشی از آثار قبمی شیخ فضل‌الله نوری است که در زمینه مسائل دینی و فقهی و همچنین رساله‌ها و یادداشت‌های سیاسی درباره مشروطیت است. چهارشنبه مصادف با 11 مرداد روز شهادت آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری است.
در این رابطه با زین‌العابدین درگاهی پژوهشگر مازندرانی و نویسنده کتاب «سربندهای بی‌سر» «یادی از مجتهد مجاهد شهید شیخ فضل‌الله نوری» گفت و گو کردیم.
هم‌سخنی موافقان و مخالفان درباره فضیلت شیخ فضل‌الله
زین‌العابدین درگاهی اظهار کرد: تاریخ این سرزمین، گذرگاه‌های سهمگینی داشته که هر یک در حیات باشندگان آن دگرگونی‌های شگرفی را به وجود آورده است.
وی با اشاره به رویدادهایی که از بیرون بر این سرزمین تحمیل شد مانند حمله مغول و لشکرکشی اسکندر و برآشوبیدنی از درون که کم از آشوب و دگرگونی بیرون نداشت مانند برآمدن سلسله‌های سلطنتی، قیام‌ها و نهضت‌ها، افزود: در این خیزش‌ها و تحولات، همواره چهره‌هایی موثر و پیش برنده یا بازدارنده حضور دارند.
نویسنده «شناختنامه مازندران» با بیان اینکه انقلاب مشروطه یکی از فرازهای مهم حیات سیاسی اجتماعی ایران در گذار از سنت به دوره مدرن است، گفت: در شکل‌گیری پایه‌های اساسی آن جریان‌های مختلف و چهره‌های سیاسی و مذهبی برجسته، موثر بودند و شیخ فضل‌الله نوری یکی از این چهره‌ها است.
درگاهی تصریح کرد: در راه پیروزی مشروطه و به هنگام ثمره آن و تغییر شیوه سیاسی اداره جامعه، میان پیشگامان اختلاف افتاد تا به آنجا که از پیروزی اندکی نگذشته بود که بار دیگر حکومت استبدادی، قدرت را به دست گرفت و بلوایی سخت رخ داد. پژوهشگر مازندرانی خاطرنشان کرد: شهید مدرس او را به «اعلم عصر و اعلم علمای وقت» یاد کرد و شهید مطهری او را «مجتهد مسلم، مستهد العداله و عادل مسلم‌الاجتهاد» دانسته است.
وی گفت: همه کسانی که درباره شیخ فضل‌الله نوری سخن گفته‌اند حتی مخالفان و دشمنان سرسختش، در علم و دانش او تردید نکرده و او را برترین عالم دینی مشروطه برشمرده‌اند.
درگاهی افزود: یپرم‌خان ارمنی مخالف سرسخت و کسی که دستور به دار آویختن شیخ را داد درباره او گفته:«روحانی عالی‌قدری بود و سخن او برای توده خلق، وحی منزل محسوب می‌شد».
نویسنده «شناختنامه دفاع مقدس مازندران» گفت: شیخ فضل‌الله نوری به پیروی از اندیشه‌های استادش آیت‌الله حسن شیرازی، در حرکت‌های اجتماعی و سیاسی ایران، علمی را برافراخت که همگان را تحت تاثیر قرار داد.
درگاهی با بیان اینکه شیخ فضل‌الله نوری در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی، وقفه‌ای داشت و عاقبت بر سر آن، بر دار رفت، تصریح کرد: حضور و نقش‌آفرینی در جنبش تنباکو معروف به واقعه رژی، جنبش عدالت‌خواهی و گسترش اندیشه تاسیس عدالت‌خانه، حضور در تنظیم متمم قانون اساسی، مخالفت آشکار با مشروطه بدون قید مشروعه و نمایندگان مشروطه‌طلب مجلس و حضور در مجلس، تلاش و مساعدت برای نوشتن قانون اساسی تنها بخشی از حضور شیخ در صحنه‌های سیاسی اجتماعی است.
شیخ فضل‌الله و نهضت تنباکو
وی با اشاره به تاثیرگذاری شیخ فضل‌الله در نهضت تنباکو که حتی در حرمسرای درباری هم قلیان‌ها را شکسته بودند، ادامه داد: تلگراف علامه محدث نوری به شیخ فضل‌الله که اصل فتوا از آیت‌الله شیرازی است و انتشار آن در میان مردم، نقش شیخ را در تثبیت حرمت استعمال توتون و تنباکو نشان داد در حالی که دربار پیش از آن تلاش می‌کرد فتوا را جعلی نشان دهد.
گام‌های شیخ فضل‌الله در انقلاب مشروطه
این پژوهشگر مازندرانی با بیان اینکه شیخ فضل‌الله نوری در تکوین و باروری مشروطه چند گام برداشت، خاطرنشان کرد: گام نخست مربوط به زمانی است که در نجف در درس میرزای شیرازی حضور داشت و همراه با علما و روشنفکران، فعالیت ضد استبدادی داشت و در مسیر تاسیس عدالت‌خانه کوشید.
وی درباره گام دوم شیخ فضل‌الله اظهار کرد: در گام دوم، با طرح شکل حکومتی مشروطه با تمام وجود از آن حمایت کرد و در مسیر روشنگری مردم می‌کوشید و با مشروطه‌طلبان و تمامی آزادی‌خواهان همراه بود.
درگاهی افزود: در گام سوم، پس از روشن شدن زوایای آشکار و پنهان مشروطه و بروز افکار و اندیشه‌های روشنفکران مشروطه‌خواه، پیروزی مشروطه‌طلبان، تشکیل مجلس و تدوین قانون اساسی، تلاش شیخ بر اصلاح کژرفتاری و کژتابی بود و سعی داشت برداشت‌های انحرافی از عدالت‌خواهی، شریعت، قانون، آزادی، مجلس و حکومت را روشن کند و مبارزان را به مسیر صحیح هدایت کند.
شیخ بر سر دار
وی درباره گام پایانی شیخ فضل‌الله در انقلاب مشروطه، گفت: وقتی روشنفکران غرب‌گرا و دیگر بازیگران متاثر از آنها، در برابر پیشنهادهای اصلاحی‌اش مقاومت کردند، شیخ در مقابل آنها ایستاد و مشروطه و مجلس را تحریم کرد و فقط به مشروطه مشروعه باور داشت و بر سر این باور، بر سر دار رفت.
درگاهی تصریح کرد: نظام پارلمانی و حکومت مشروطه در پی رعایت امور شرعی نبود تا بر مبنای شریعت حرکت کند و شیخ مشروطه‌ای را مطلوب می‌دانست که بر مبنای شریعت باشد.
این پژوهشگر ادامه داد: شیخ فضل‌الله به تبیین جوهره مشروطه تلاش می‌کرد و وقتی تعارض‌ها آشکار شد با پیشنهاد متمم قانون اساسی و مسئله مشروطه مشروعه سعی کرد این تعارض‌ها را به سمت شریعت حل کند.
وی خاطرنشان کرد: شیخ، دین اسلام را کامل‌ترین شریعت می‌دانست که در ذات خود عدالت را به همراه دارد، مشروت و شورا را در درون اسلام، موجود می‌دانست که نیاز نبود از دیگران گرفته شود.
درگاهی گفت: شیخ تا پای چوبه دار هم دست از مبارزه برنداشت و سرانجام در سیزدهم رجب سال 1327 قمری به دار آویخته شد.
