جنبش ها و نهضت های سیاسی معاصر، کتابی است که از سوی مرتضی شیرودی به رشته تحریر در آمده است. این کتاب، در پنج بخش(کلیات، جنبش های اسلامی در خاورمیانه، جنبش های اسلامی در شمال آفریقا، جنبش های اسلامی در سایر نقاط جهان و جمع بندی و نتیجه گیری) و در شانزده عنوان:
1- تعاریف و کلیات 2- آغازگران نهضت های اسلامی 3- نهضت های اسلامی ایران 4- نهضت های شیعیان عراق 5- نهضت های فلسطین 6- نهضت های لبنان 7- نهضت های اسلامی در افغانستان 8- جنبش اخوان المسلمین(1) 9- حنبش اخوان المسلمین(2) 10- جنبش های اسلامی دیگر در شمال آفریقا 11- حیات مجدد اسلام در آسیای مرکزی و قفقاز 12- حرکت های اسلامی در شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا 13- نهضت های اسلامی در سایر کشورهای مسلمان(1) 14- نهضت های اسلامی در سایر کشورهای مسلمان(2) 15- حرکت های اسلامی در آمریکا و اروپا 16- اثرات انقلاب اسلامی بر جنبش های اسلامی معاصر در سال 1391 در شمارگان 3000 و در 199 صفحه منتشر شده است.
نویسنده در این کتاب به دنبال آن است که اشاره کند: جنبش و نهضت اسلامی، سابقه ای به قدمت اسلام دارد، زیرا، پس از رحلت پیامبر(ص) با غضب خلافت از علی بن ابی طالب و خانه نشین کردن امام حسن مجتبی(ع) و به شهادت رساندن حسین بن علی(ع) و یارانش، اسلام به انحراف کشانده شد. از این رو، شیعیان مجبور به منظور بازگرداندن جامعه به اسلام ناب و خالص زمان پیامبر(ص) و رسوا نمودن خطوط انحرافی، تن به جنگ های جمل، نهروان، صفین و واقعه جانسوز کربلا و … بدهند؛ جنگ هایی که همگی ساخته و پرداخته دشمنان و منحرفان بود. در دوره های بعد نیز، جنبش اسلامی در واکنش به مهجور شدن اسلام ناب محمدی(ص) و افزایش انحطاط مسلمین که ناشی از استبداد امویان، ظلم عباسیان، فساد عثمانیان و … بود، ادامه یافت؛ اما آنچه جنبش اسلامی معاصر را برجسته تر از گذشته می سازد، ورود استعمار به کشورهای اسلامی است که علاوه بر انگیزه قبلی همچون ظلم، استبداد و فساد داخلی، انگیزه جدیدتری را برای برپایی این گونه جنبش ها در دوره معاصر پدید آورده است.
هدف جنبش های اسلامی، نجات اسلام از انحراف و بدعت، پیاده شدن اسلام در زندگی سیاسی اجتماعی مردم، یا براندازی حکومت های مستبد و تشکیل حکومت اسلامی بوده استدر دوره معاصر نیز، دستیابی به استقلال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … از طریق مبارزه همه جانبه با اشغالگران و استعمارگران به مجموعه هدفهای جنبش اسلامی اضافه شده است. جنبش های اسلامی برای نیل به هدفهای مذکور بر اساس اسلام و اصول قرآن به فعالیت پرداخته اند، گرچه به دلیل این که بعضی از این جنبش ها به فهم و درک درستی از اصول و اساس اسلام دست نیافته اند، خود موجب انحطاط بیشتر مسلمین نیز شده اند.
رهبری جنبشهای اسلامی شیعی عمدتا با روحانیان بوده است. روحانیون پس از امامان معصوم، هدایت شیعیان را به عهده داشته و راز موفقیت آنان در این هدایت و رهبری، عدم وابستگی مالی به دولتها، حضور در اقصی نقاط کشورهای اسلامی و زندگی زاهدانه و توأم با تقوای آنان بوده است، اما وابستگی مالی و فکری روحانیت سنی به دولتها که خود ناشی از پذیرش حکام وقت بوده، آنها را از ایفای نقش رهبری مردم علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی بازداشته است، ولی جنبش های اسلامی از سوی کسانی رهبری شده است که مبرای از این وابستگی ها بوده اند. به همین دلیل روحانیت سنی کمتر از روحانیت شیعه در جهت تغییر و تبدیل وضع و نه تغییر(انقلاب) ساختار نظام سیاسی موجود بوده است.
برخی از جنبشهای اسلامی در نیل به هدفهای خود در طی تاریخ، ناموفق مانده اند یکی از علت های عمده تداوم جنبش اسلامی در دوره معاصر به مسأله مذکور بر می گردد. البته جنبش اسلامی معاصر از توفیق های نسبی چون سهیم شدن در قدرت سیاسی و یا تشکیل حکومت بهره مند شده است، اما این پیروزی ها زودگذر و ناپایدار بوده است.(به استثنای انقلاب اسلامی ایران) علت چنین ناکامی را باید در مقولاتی مانند ناتوانی در ایجاد وحدت بین قشرهای مختلف جامعه، اتکا و یا به کار گیری گروه اندکی از مردم به جای تکیه بر همه مردم و مهمتر از همه فقدان رهبری واحد، مقبول و توانا جستجو کرد. در پایان نویسنده تذکر سه نکته را لازم دانسته است:
1. در مجموعه مباحث این کتاب، همه جنبش های اسلامی مورد بررسی قرار نگرفته است، بلکه آن دسته از جنبش های اسلامی معاصر که صرفا جنبه سیاسی دارند، به طور مختصر تشریح شده اند.
2. در مباحث کتاب، از منابع متعددی استفاده شده است. این مسأله به معنای تأیید ناشر و محتوای منابع از سوی نویسنده نیست.
3. این کتاب بدون راهنمایی های دلسوزانه و خالصانه دکتر محمد باقر حشمت زاده دانشیار دانشگاه شهید بهشتی تهران به سامان نمی رسید.
