چکیده:
در هراتِ عصر فرمانروایی سلاطین تیموری به‌عنوان نگین خراسان قدیم بسترهای مناسبی برای شاخه‌های گوناگون دانش فراهم شد و بسیاری از علوم رایج در آن زمان، رونق و شکوفایی قابل‌توجهی داشت. این رشد و شکوفایی در دو مقطع زمانی حاکمیت معین‌الدین شاهرخ و حاکمیت سلطان حسین بایقرا به اوج خود رسید. اگرچه هرات در حمله تیمور به ویرانه‌ای تبدیل شد و همه زیرساخت‌ها و زمینه‌های علم و فرهنگ و تمدنی‌اش نابود شد؛ اما با پایتخت شدن هرات در عصر شاهرخ میرزا، به‌مرور زمان زمینه‌های شکوفایی علوم در این شهر فراهم شد. این از روحیه علم و عالم دوستی این حاکم تیموری و کمک‌های فکری و عملی همسر دانایش گوهرشاد بیگم نشأت می‌گرفت.
تأسیس مدارس و کتابخانه و گردآمدن علما و دانشمندان از دیگر شهرهای اسلامی در هرات، این شهر را به شهر علم و فرهنگ و فلورانس آسیا مشهور کرد. این شوکت و شهرت علمی و فرهنگی معلول عوامل و زمینه‌هایی بود که این تحقیق با روش تحلیلی و توصیفی بررسی آن‌ها را به عهده دارد. محتوای فصل اول این تحقیق کلیات پژوهش را تشکیل می‌دهد، در فصل دوم زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، در فصل سوم زمینه‌های اقتصادی و در فصل چهارم زمینه‌های سیاسی شکوفایی علوم در هراتِ عصر فرمانروایی تیموریان بررسی‌شده است. در کل این تحقیق جوابی تفصیلی برای این پرسش اصلی است: زمینه‌های شکوفایی علوم در هراتِ عصر تیموریان چه بوده است؟ طبیعتاً سؤالات فرعی دیگری مرتبط با موضوع در کنار این سؤال مطرح می‌شود، که جواب هریکی از آن‌ها در این تحقیق آمده است. تبیین میزان شکوفایی علوم در هراتِ عصر تیموریان، آشنایی با زمینه‌های این شکوفایی و آشنایی با فراهم کنندگان این زمینه‌ها، از مهم‌ترین اهداف این تحقیق است.
نتیجه
با نگاه گُذرا به پیشینۀ تاریخی هرات، مخصوصاً عصر فرمانروایی سلاطین تیموری می‌توان هرات را به‌عنوان یکی از متمدن‌ترین شهرهای خراسان قدیم دانست. هرات به عنوان پایتخت تیموریان در دوره فرمانروایی این سلسله، دوران بی‌نظیری داشته و از رشد و رونق علمی و فرهنگی قابل توجهی برخوردار بوده است تا جایی که در آن زمان به فلورانس آسیا و نگین خراسان مشهور شد. دوره زمامداری جانشینان تیمور مخصوصاً معین‌الدین شاهرخ و سلطان حسین بایقرا عصر درخشان تاریخ تمدن اسلامی در هرات است.
در این پژوهش زمینه‌های رشد و شکوفایی علم و دانش عصر فرمانروایی حاکمان تیموری در هرات در چهارفصل بررسی شده است. ابتدا به کلیات تحقیق پرداخته شده، سپس هرات در بستر تاریخ بررسی و حاکمان تیموری آن معرفی شده است. در فصل دوم زمینه‌های فرهنگی رشد و شکوفایی علوم مورد بررسی قرار گرفته، علم دوستی حاکمان تیموری و انتخاب وزیران دانشمند و دانش‌دوست، ساخت مراکز فرهنگی و آموزشی حاکمان و حتی فعالیت‌های فرهنگی گوهرشاد بیگم (همسر شاهرخ میرزا) به عنوان زمینه‌های فرهنگی شکوفایی علوم در هرات، با استفاده از منابع تاریخی بررسی شده است.
بدون تردید یکی از اقدامات مهم سلاطین تیموری توجه به توسعه علوم و همچنین توجه به علما و دانشمندان و حمایت از آنان و فعالیت‌های فرهنگی از قبیل تأسیس مراکز آموزشی مدارس، مساجد، کتابخانه‌ها در احیا و اشاعه علوم کمک شایانی کردند. از سوی دیگر با تشویق علما و دانشمندان برای مهاجرت به شهر هرات، زمینه رشد و شکوفایی دانش را فراهم کردند. بر اساس مستندات تاریخی که مصادیقی هم ذکر شده است، علوم قرآن (قرائت و تفسیر)، علوم حدیثی، علم طب، علم زراعت، علم نجوم و علم تاریخ، از جمله علومی است که در هرات عصر تیموریان شکوفایی خاصی داشته است. آموزش و مراکز آموزشی چون مدارس و خانقاه، کتابخانه‌های مختلف، حضور دانشمندان به عنوان مدرس و محصل و مؤلف در هرات از جمله مصادیق شکوفایی علوم در عصر یاد شده در هرات است. همه این‌ها چنانکه عامل شکوفایی علوم محسوب می‌شود، با نگاه دیگر می‌توان آن‌ها را آثار و برآیند علوم دانست که در هر دو صورت حاکی از رشد چشمگیر علوم در هرات عصر تیموریان است.
در ادامه اقتصاد به عنوان یکی دیگر از عوامل رشد علوم به بررسی گرفته شده است. طبق شواهد تاریخی، حاکمان تیموری در هرات برای رشد و توسعه اقتصادی از طرق مختلف تجارت، سازمان‌دهی مالیات‌ها، ایجاد کانال‌های اقتصادی و تنظیم روابط تجاری با ممالک خارجی و اروپایی تلاش کردند که شرایط مناسب اقتصادی را را قلمرو حکومت خود از جمله هرات فراهم کنند.
در فصل آخر زمینه‌های سیاسی رشد و رونق علوم در هرات عصر تیموریان بررسی شده است. بدون تردید یکی از عوامل تمدن و شکوفایی علوم، ثبات سیاسی و سیاست دوستانه با دیگر حکومت‌ها است. ازاین‌رو سیاست و تدبیر سیاسی سلاطین تیموری در هرات مخصوصاً شاهرخ میرزا و سلطان حسین بایقرا، برقراری روابط گسترده سیاسی با برخی کشورها از جمله چین و بنگاله و حکومت عثمانی و مصر و گرجستان بوده است؛ که ضمن امنیت داخلی و رفاه اجتماعی، از مهم‌ترین زمینه‌های شکوفایی علم، فرهنگ و هنر به شمار می‌آید.
بنابراین هرات در عصر سلطنت حاکمان تیموری مخصوصاً در دو دوره زمانی فرمانروایی معین‌الدین شاهرخ و سلطان حسین بایقرا با هموار شدن فعالیت‌های اجتماعی فرهنگی، اقتصادی و ثبات سیاسی، به یکی از ادوار مهم در حیات فرهنگی و شکوفایی علوم و فنون در تاریخ تمدن جهان اسلام و هرات به‌حساب می‌آید.
فهرست مطالب
فهرست مطالب أ
مقدمه:
فصل اول:
کلیـــات تحقیق
1.تبیین موضوع 2
2.سؤالات تحقیق 2
3.پیشینه و ضرورت تحقیق 2
4.هدف تحقیق 3
5.روش تحقیق و جمع‌آوری مطالب 3
6.جنبه نو بودن تحقیق 3
7.فرضیه تحقیق 3
8.مفهوم شناسی 4
8.1.علم 4
8.2.هرات 6
9.حاکمان تیموری 11
9.1.تیمور لنگ 11
9.2.معین‌الدین شاهرخ 14
9.3.الغ بیک 15
4. 10. سلطان ابوسعید تیموری: 17
11.5. سلطان حسین بایقرا 19
جمع بندی فصل 20
فصل دوم:
زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی شکوفایی علوم در هراتِ عصر تیموریان
الف.زمینه‌های فرهنگی 22
1.علم دوستی حاکمان تیموری 22
2.فعالیت‌های فرهنگی گوهرشاد بیگم 25
علوم شکوفا شده در هرات عصر تیموریان 27
1.علوم قرآنی: 28
2.علوم حدیثی 30
3.علم اختراع ساعت 31
4.علم طب 31
5.علم زراعت 31
6.علم نجوم 32
7.علم تاریخ 34
مراکز آموزشی عصر تیموری 37
1.مدرسه و خانقاه اخلاصیه: 38
2.مصلای هرات 39
3.مدرسه چهار منار 40
4.مدرسه بدیعیه 41
5. مدرسه خرگرد 41
6. مدرسه سلطان حسین بایقرا 41
کتابخانه‌های عصر تیموری در هرات و نقش آن‌ها در شکوفایی علوم 42
1. کتابخانه بایسنقر میرزا 43
2. کتابخانه گوهر شاد بیگم: 44
3. کتابخانه امیر علی شیر نوایی: 44
4. کتابخانه شاهرخیه: 45
5. کتابخانه سلطان حسین بایقرا 45
6. دیگر کتابخانه‌ها: 46
علما و دانشمندان هرات در عصر تیموریان 47
1. امیرعلی شیر نوایی 48
2. کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی 50
3. معین‌الدین محمد زمچی اسفزاری 52
4. نورالدین عبدالرحمن جامی 53
5. خواجه آصفی هروی 55
ب. زمینه اجتماعی رشد علوم در هرات 55
همگرایی و همدلی حاکمان تیموری با مردم 57
عواملی همگرایی: 58
جمع‌بندی فصل 60
فصل سوم:
زمینه‌های اقتصادی شکوفایی علوم در هراتِ عصر تیموری
1. تجارت 65
1.1. تجارت داخلی 65
1.2. تجاری خارجی 69
2. مالیات 72
3. کشاورزی 73
4. درآمد دیوان‌های سلطنتی 74
4.1. دیوان استیفا 74
4.2. دیوان احتساب 75
4.3. دیوان اوقاف 75
5. اعطای سیورغال 76
جمع‌بندی فصل 77
فصل چهارم:
زمینه‌های سیاسی شکوفایی علوم در هراتِ عصر تیموریان
1. سیاست خارجی حاکمان تیموری 80
1.1. روابط سیاسی با چین 81
1.2. روابط سیاسی با بنگاله 84
1.3. روابط سیاسی با سادات دهلی 84
1.4. روابط سیاسی دوستانه با مصر 85
1.5. روابط سیاسی با گرجستان 86
1.6. روابط سیاسی با دولت عثمانی 86
2. سیاست‌های مذهبی حاکمان تیموری 88
3. تعامل سیاسی تیمور با علما و دانشمندان 89
نتیجه 91
فهرست منابع 93
