چکیده
صلح امام حسن علیه السلام با معاویه یکی از مهم ترین حوادث تاریخ امامان شیعه است که مورخان وبرخی از محدثان در کتاب های خود ان را نقل یا گزارش کرده اند.شیخ صدوق (ره) از بزرگ محدثان امامیه است که در اثار خود به واقعه صلح امام حسن(ع) پرداخته است.فصل های این پایان نامه مشتمل بر ماهیت صلح؛زمینه ها وعلل؛نتایج وفواید بوده و مورد بررسی قرار می گیرد.برداشت ها و تحلیل های شیخ صدوق به عنوان یک محدث از یک واقعه تاریخی محوریت اصلی این تحقیق است.شیخ صدوق(ره) با دید کلامی موضوعات را بررسی کرده و انگیزه و هدف ایشان پاسخ به برخی شبهات تاریخی یا کلامی مرتبط با امام حسن علیه السلام بوده است.
فصل پنجم : نتایج و فواید صلح نامه در اثار شیخ صدوق (ره)
5-1- مقدمه:
با توجه به مجموع مطالب ارایه شده شیخ صدوق(ره) درباره صلح و موارد مرتبط به ان فواید ونتایج را میتوان در مطالب زیرا خلاصه میگردد. قبل از بیان فواید ونتایج صلح به طور خلاصه وار می نوان نتیجه گرفت که خیانت وسستی وبی وفای پاران وسپاهیان از مهم ترین علت پذیرش صلح از سوی امام حسن علیه السلام می باشد علاوه براان حکمت هایی که در روایات ازسوی امام حسن علیه السلام ودیگر امانان در این موضوع بیان شده است. و ما براساس انچه در اثار شیخ صدوق ومنابع تاریخی وحدیثی در بیان نتایج وفواید صلح بیان شده استفاده خواهم کرد.
5-1-1- حفظ شیعیان و دوستداران
یکی از مهم ترین فواید ونتایج صلح امام علیه السلام حفظ جان شیعیان می باشد.اگر امام حسن علیه السلام با توجه به شرایط پیش امده و وخامت اوضاع داخلی واشفتگی سپاه خویش با معاویه وارد جنگ می شد.چه اتفاقاتی برای خودش واهلبیت و شیعیان و دوست داران ایشان رخ میداد.با توجه به کینه بنی امیه نسبت به پیامبر(ص) و بنی هاشم ومخصوصا علی علیه السلام که بقای حکومتشان بر دشمنی علی علیه السلام قرار داده بودند. که نمونه ان در گفتگوی بین مروان وابن عباس در تاریخ ثبت شده است1.از طرفی عراق ومخصوصا کوفی پایگاه شیعییان علی علیه السلام بوده واکثر یاران امام حسن علیه السلام هم از مردم همین مناطق بودند.که در رکاب علی علیه السلام ودر جنگ ایشان مشارکت داشته اند.مخصوصا در جنگ صفین که اکثر انها در مبارزه ومقابله با لشگر معاویه وشامیان به شهادت رسیده بودند. و باقی مانده انها در رکاب امام حسن علیه السلام برای مبارزه با معاویه وشامیان همراه انان حسن علیه السلام بودند.ومسلما معاویه این ها را فراموش نکرده نسبت به انها کینه داشت. واز طرفی دیگر با توجه به اینکه با قرارداد صلح وکناره گیری امام حسن علیه السلام از حکومت معاویه قدرت و حاکمیت مطلق را به دست اورده بود.اوهر کاری را می توانست انجام دهد وهیچ کس جرات مخالفت با اورا پیدا نمی کرد.
حال امام حسن علیه السلام دو راه بیشتر نداشت یا با وجودسپاهی از هم گسیخته وخیانت پیشه واشفته با معاویه وارد جنگ شود و نتیجه ان هم پیشاپیش شکست قطعی لشگر امام حسن علیه السلام بود .یا اینکه با توجه به حوادث رخ داده وشرایط موجود اینده نگری کرده صلح را مقدم کرده وحفط جان خویش ویارنش را می کرد.که منطقی تر ومعقل تر بود .امام حسن علیه السلام بار ها در اعتراض کسانی که به خاطر ندانسن حکمت صلح از ایشان اشکال می کردند. هدف از صلح حفظ خون مسلمین و خصوصا شعییان بوده است. علل الشرایع .ج1 .
5-1-2- ازمایش و امتحان شیعیان
با مراجعه به اثار ارایه شده صدوق و منابع تاریخی برخی از سپاهیان امام حسن علیه السلام مخفیانه به معاویه اظهار اطاعت وبیعت کرده وحتی برای عشیره یا قبیله خود امان نامه طلب میکردند. و از طرفی معاویه هم در زمان پیشنهاد صلح برای مجاب کردن امام حسن علیه السلام برای پذیرش صلح نامه هایی که منافقین و افراد سپاهش نوشته بوده را برای امام حسن علیه السلام میفرستند ووقتی امام علیه السلام نامه ها را می بینند نا امیدی می شودند.ونسبت به یاران وسپاهیانش میفرمایند :معاویه به هیچ یکی از وعده های خود وفا نخواهد کرد.واین هم مانند جریان پدرش علی علیه السلام بود که فرمودند: شما قدر من را ندانستید وخدا کسانی را بر شما مسلط خواهد کرد که ارزوی حکومت ما را داشته باشید.امام حسن علیه السلام مانند پدرش بزرگوارش فرمودند: معاویه به هیچ یک از وعده هایی که به شما داده است وفا نخواهد کرد. و زمانی خواهد امد که شما ذلیل گشته و کودکان شما بر در خانه انها گدایی خواهند کرد و شما خواری و ذلت را تجربه خواهید کرد .
و این نسبت مگر این که مردمی که به امام و رهبر جامعه خیانت کند گرفتار ظلمی هعم چون معاویه خواهد شد که نتایجش را در تاریخ می توان به وضوح دید و این پیام را امام داده بود و این می تواند یکی دیگر از اثار صلح امام باشد تا مردم بیدار شده ویرای حق را نمایند.
5-1-3- افشای چهره معاویه در قالب صلح
امام خسن علیه السلام با پذیرش صلح زمینه ای را فراهم کرد تا بنی امیه بدون مزاحمت به اجرای دیدگاه های خود بپردازند .امام علیه السلام از صحنه سیاست وحکومت کنار رفته و حکومت را به معاویه واگذار کردند.معاویه ابتدا تمام طواهر اسلامی را رعایت می کرد.گذر زمان و قدرت بیشتر خوی اصلی خویش را افشا کرد و ابای از اظهار مخالفت های خود با دستورات اسلام را ان نداشت و کسی را جرات به اعتراض نداشت تا جایی که مردم عراق ارزوی حکومت علی علیه السلام و فرزندانش را داشتند.اودر اولین قدم عقایدش را بیان کرد .زمانی که به کوفه امد خطاب به مردم گفت: من برای نماز و روزه و …….با شما نجنگیدم وهدف از جنگیدن با شما حکومت بر شما بود. واین اولین خطبه بعد از صلح بودوماهیت فکری معاویه وهدف از اقدامات را بیان میکرد.وپس از ان او جنایات ها وکشتار ها را اغاز کرد که در تاریخ ثبت گردیده است. وصلح زمینه ای بود برای برملا شدن هویت اصلی معاویه وامویان واهداف های شومی برای اسلام ومسلمین که انها در سر داشتند.
5-1-4- حفظ جامعه مسلمین
یکی از سیاست های امامان شیعه مقدم کردند مصالح اسلام ومسلمین بر منافع شخصی است. امام علی علیه السلام در جایی فرمودند:هرگاه ظلم بر من باشد ولی کسی دیگر کار درست انجام دهد. .. من ان را قبول می کنم.وهمین طور که درسیره ایشان دیده میشود ایشان با خلافا بیعت می کند حفظ وحدت بین مسلمین و عدم اختلاف و خونریزی وجنگ؛ همین روش در سیره امام حسن علیه السلام دیده می شودتا جایی برای جلوگیری از خونریزی و جنگ بی ثمره بین مسلمین صلح را بر جنگ مقدم میدارد.
5-1-5- احیای سیره نبوی
امام در یکی از سخنان خود به این موضوع اشاره فرمودند: ای ابا سعید: علت صلح من با معاویه همان علت صلح رسول خدا(ص) با بنی صخزه وبنی اشجع واهل مکه است چون از حدبیه برگشت. خوب احیای سیره وسنت پیامبر(ص) یکی اصول امامان است. برای نمونه زمانی که در شورا به امام علی علیه السلام پیشنهاد می شود که در صورت پذیرش شروط( قران وسیره پیامبر وسنت خلفاء) خلافت را به دست بگیردایشان میفرمایند:.براساس کتاب خدا وسنت پیامبر(ص) وسنت شخیین را رد کردند.اگر سومین شرط را قبول میکردند خلیفه می شد ولی امام علی علیه السلام نمی توانست از اصول خویش منصرف شودوقبول نکرد. و حفظ سنت و سیره پیامبر توسط جانشینان ایشان یک نوع الگوی سازی هم از سوی ایشان می باشد. و امام حسن علیه السلام با توجه به شرایط جامعه وجبهه خویش تصمیم به صلح با معاویه که از وارث شرک بودند گرفت. به تبعیت ار سیره جدش در مقابله با مشرکین که بنا بر شرط ایشان صلح کردند.واین استدال امام حسن علیه السلام یعنی: یک نوع احیای سیره پیامبر اکرم (ص) می باشد .
5-1-6- سلب ولایت شرعی از معاویه
از نتایج وفواید صلح طبق نقل شیخ صدوق(ره) سلب خلافت دینی از حکومت معاویه توسط امام حسن علیه السلام است.که در قالب شرط انجام دادند. اینکه ایشان فرمودند: به شرطی بیعت یا صلح می کنم که معاویه خود را امیرالمومنین نخواند. واین یعنی سلب اختیارات شرعی از معاویه می باشد. البته هیچ کس از متکلمان ومحدثان و دانشمندان؛ خلافت معاویه را مانند خلافت خلفای پیشین شرعی نمی دانند.چون برخی حکومت او را جزء سلطنت ونه خلافت میدانندازدیدگاه امامیه نه تنها مشروعیت حکومت معاویه بلکه خلافت هیچ کدام از خلفای قبل از علی علیه السلام را قبول ندارند.وانها را غاصبانه می دانند چه رسد به معاویه که در دیدگاه مسلمین جایگاه واعتباری ندارد.
5-1-7- خنثی کردن توطیه معاویه
امام حسن علیه السلام با توجه به وضعیت پیش امده برای خودش پیشنهاد صلح را اریه می دهد. وبنا به نقل شیخ صدوق این در زمانی بوده که امام حسن علیه السلام از یاری یارانش قطع امید کرده بودند وبا بررسی شرایط خویش صلح رابه معاویه پیشنهاد دادند .شاید دلیلش این باشد که امام حسن علیه السلام می داند معاویه یک سیاست مدار کار کشته است.واز هیچ فرصتی در راه تخریب وتضعیف چهره اهل بیت مخصوصا امام حسن علیه السلام دریغ نمی کند شاید این کارها در نظر برخی عادی باشد ولی امام حسن علیه السلام با شناختی که از معاویه دارد این فرصت را هم از او میگیرد تا نتواند از این طریق جریان را به نفع خود مصادره کند.زیرا شکست امام حسن علیه السلام درجنبه نظامی قطعی بود.ومعاویه این را میدانست ومی توانست با پیشنهاد صلح یک چهره صلح طلب از خود نشان دهد.چون معاویه از هر نظر پیروز میدان بود از لحاظ نظامی که مسلم است واز لحاظ دیگر اینکه امام باید صلح را قبول میکرد. لذا با پیشنهاد خویش این تبلیغ معاویه را خنثی کرد.
5-2- نتایج وفواید در اثار دانشمندان
5-2-1- طبرسی:
چون حسن ابن علی علیه السلام با معاویه صلح کرد مردم نزد او امده؛ نکوهش کردند امام حسن علیه الحسن فرمود وای بر شما؛ از اهمیت این کار اگاه نیستید. سوگند به خدا انچه کردم برای شیعیان من از انچه افتاب بر ان می تابد یا از ان غروب می کند بهتر است.
5-2-2- مداینی :
.مسیب بن نجبه روکرد به امام حسن علیه السلام وگفت من هم چنان از شما درشگفتم تو خلافت را به معاویه واگذاشتی در حالی که چهل هزار نفر دررکاب تو بودند. واز اوتعهد ووثیقه ای نگرفتی تا شرایط وتعهداتش را به اجرا دراورد. سپس امام علیه السلام گفت: به خدا من خیر وصلاح شما را درنظر گرفته ام تا از درگیری ومبارزه با یکدیگر جلوی گیری نمایم. از این رو قضا وقدر الهی خوشنود باشیدتا در نتیجه انکه اهل خیر ونیکو کاری است در اسایش واز شر بدکاران در امان باشد.
حجرابن عدی خطاب به امام گفت :چرا ما از صحنه نبرد با معاویه با رنج بسیار وبی میلی بازگشتیم. اما دشمنان در حالی که شاد ومسرور به نظر می رسند باز گشتند. امام حسن علیه السلام فرمودند: ای حجر انچه تو دوست دارای همه مردم ان را دوست ندارند ورای ونظر تو نظر انها نیست وانچه من انجام دادم حفظ تو وامثال تو بوده است.
5-2-3- دینوری:
امام در پاسخ به اعتراض سلیمان ابن صرد خزاعی ریس شیعیان عراق:
تصمیم من جزء این بود.ولیکن خدا را گواه میگرم که من در این صلح جز حفظ خون شما واصلاح بیتان نخواستم.در این شرایط زیر دست ودر عافیت باشید نزد من محبوب تر است تا عزیز وکشته شوید.
5-2-4- طبری از ثقیف بکاء :
حجر بن عدی به امام حسن (ع) گفت : یا مذل المومنین امام فرمود ارام باش من خار کننده مومنان نیستم بلکه من عزت دهنده مومنان هستم وبقای مومنان را خواستم امام حسن فرمود :
اگر بخواهم هردو را (معاویه وعمروعاص) را کنار می زنم ولی دور باد دور باد محمد (ص) بر روشی گذارنید وعلی (ع) نیز برروشی ایا من با ایشان مخالفت کنم این را از من نخواهید..
5-2-5- مرحوم کاشف الغطاء
1.اگر صلح امام حسن علیه السلام نبود معاویه فرزند نامشروع یعنی زیاد بن ابیه را به پدرش ابوسفیان نسبت نمی داد.و این بر خلاف کلام پیامبر(ص) بود که فرمودند: فرزند متعلق به بستر ولادت است و زنا کار باید را باید سنگسار کرد.
2.و اگر صلح امام حسن علیه السلام نبود معاویه حجر بن عدی عابد و پارسا و تن از بهترین صحابه و تابعین را زنده به گور نمی کرد.
3.اگر صلح امام حسن علیه السلام نبود معاویه عمرو بن حمق خزایی صحابی بزرگ پیامبر(ص) را نمی کشت و سرش را به شام نمی برد و این نخستین سری بود که در اسلام از شهری به شهر دیگر برده شد.
4.اگر صلح امام حسن علیه السلام نبود معاویه توسیط جغده امام را مسوم نمی کرد و بزرگان از صحابه را مجبور به بیعت با یزید نمی کرد و مواد دیگر که درتاریخ اشاره شده است.
فهرست مطالب
فصل اول : کلیات و مقدمات تحقیق 1
1-1- طرح مسله : 2
1-2- روش تحقیق: 3
1-3- هدف از تحقیق : 3
1-4- پیشنیه تحقیق: 3
1-5- سوال اصلی تحقیق : 4
1-6- سوالات فرعی : 4
1-7- نتیجه تحقیق: 4
1-7-1- جنگ و صلح در سیره 5
1-7-1-1- سیره پیامبر اسلام (ص) 5
1-7-1-2- سیره امام علی علیه السلام در جنگ و صلح 5
1-7-2- جنگ و صلح ( دیدگاه فقهی ) 6
1-7-2-1- جهاد از دیدگاه فقه اسلامی 6
فصل دوم : زندگانی نامه و شخصیت شناسی 10
2-1- مختصر از زندگانی امام حسن علیه السلام 11
2-1-1- امام حسن (ع) در کلام پیامبر(ص) 12
2-1-2- امام حسن علیه السلام در دوران امام علی (ع) 12
2-1-2-1- نماینده امام علی(ع) در بیسج مردم کوفه 12
2-1-2-2- حضور امام حسن (ع) در جنگ صفین 13
2-1-2-3- تولیت اوقاف علی علیه السلام 13
2-1-3- امام حسن علیه السلام در روزگار شیخین 14
2-1-4- امام حسن علیه السلام دوران عثمان : 14
2-2- زندگی نامه شیخ صدوق(ره) 16
2-2-1- تولّد شيخ صدوق، به دعاى امام زمان عليه السلام 17
2-2-2- آثار و خدمات شيخ صدوق(ره) 18
2-3- زندگی و شخصیت محمد بن بحر شیبانی 18
2-3-1- شخصیت محمد بحر شیبانی 19
2-3-2- اثار 21
2-4- شناخت شخصیت معاویه ابی سفیان 22
فصل سوم : کیفیت؛ علل؛زمینه های صلح 25
3-1- سقیفه تا صلح امام حسن علیه السلام 26
3-2- ماهیت زمینه ها و عوامل صلح در اثارشیخ صدوق(ره) 28
3-3- تحلیل و بررسی روایات شیخ صدوق(ره) 30
3-3-1- بیعت تا پیشنهادصلح 30
3-3-2- خیانت اشراف وبزرگان سپاه امام حسن علیه السلام 31
3-3-3- نقش عوامل نفوذی معاویه در سپاه امام حسن علیه السلام 32
3-3-4- خیانت های خوراج 33
3-3-5- نقش شکاکان در تضعیف جبهه امام حسن علیه السلام 34
3-4- حادثه ساباط مداین(زمینه صلح) 34
3-4-1- شایع کشته شدن سعد از سوی معاویه 35
3-4-2- خطبه امام حسن علیه السلام در ساباط 35
3-4-3- شایعه مذاکره کنندگان معاویه 36
3-5- نا امیدی امام حسن از یاران 36
3-5-1- پیشنهاده صلح امام حسن(ع) یا معاویه؟ 37
3-6- پشنهاد دهنده صلح در منابع تاریخی 38
3-6-1- امام حسن علیه السلام 38
3-6-2- معاویه وپیشنهاد صلح 40
3-7- مسله خیانت مختار به امام حسن علیه السلام 40
3-7-1- طبری: 41
3-8- علل صلح در اثار شیخ صدوق (ره) 41
3-8-1- دلیل اول: 41
3-8-1-1- جلوگیری از حادثه بزرگ 41
3-8-1-2- حفظ جبهه توحید در مقابل جبهه شرک وکفر 42
3-8-2- دلیل دوم: 43
3-8-2-1- تحلیل علت صلح در کلام امام حسن علیه السلام 43
3-8-3- صلح پیامبر خدا با کفار 44
3-8-4- صلح حدبییه 45
3-8-5- علل صلح در منابع تاریخی 46
3-8-5-1- تاریخ یعقوبی (292) 46
3-8-5-2- تاریخ طبری 46
3-8-5-3- دیدگاه شیخ مفید (ره ) 47
3-8-5-4- اخبار الطوال(.ابوحنیفه احمد بن داود دینوری) 47
3-8-5-5- مروج الذهب مسعودی (346) 47
3-8-5-6- ابن اعثم نیز می گوید: 47
3-8-5-7- دینوری: 47
3-8-5-8- ابن عساکر تاریخ دمشق 48
3-8-6- علل صلح امام حسن(ع) در نگاه دانشمندان اسلامی 48
3-8-6-1- جاحط درباره علت کناره گیری امام حسن(ع) می نوسید: 48
3-8-6-2- النصایح الکافیه و موضوع صلح 48
3-8-6-3- نظریه سید رضی(ره) 49
3-8-6-4- نظریه سید ابن طاووس در مورد صلح : 49
3-8-6-5- اعیان الشیعه : 49
3-8-6-6- خلاصه صلح (فتح الباری فی شرح بخاری) 50
3-8-6-7- مرحوم کاشف الغطاء 50
3-8-6-8- طبرسی به نقل ابنو سعید عقیصا 51
3-8-6-9- اصبهانی با سند خود از جبیربن نفیر: 51
3-8-6-10- محدث بزرگ شیخ عباس قمی: 51
3-8-6-11- شیخ طوسی 52
3-8-7- بیعت یا صلح 52
3-8-7-1- خلافت در اسلام 53
3-8-7-2- اظهارات معاویه پس از صلح : 54
3-8-7-3- عدم شایستگی معاویه برای خلافت 55
3-8-8- دلایل شیخ صدوق(ره) بر عدم بیعت امام حسن علیهالسلام 60
3-8-8-1- روایت اول 60
3-8-8-2- روایت دوم 62
3-8-8-3- روایت سوم 63
3-8-8-4- روایت چهارم 65
فصل چهارم : مواد صلح نامه 67
4-1- اختلاف منابع در گزارش متن وشروط صلح 68
4-1-1- طبری 68
4-1-2- سید جعفر شهیدی میگوید : 69
4-1-3- بلازری مقدم بر طبری 69
4-1-4- ابن حجر هیثمی 70
4-1-5- طبرسی می گوید: 70
4-1-6- ابن اعثم کوفی: 71
4-2- موادیاشروط صلح نامه در اثار صدوق(ره) 73
4-2-1- امیر المومنین از دیدگاه اعتقادشیعه 74
4-2-2- لقب امیرالمومن در دیدگاه اهل سنت 74
4-2-3- منع اقامه شهادت نزد معاویه 76
4-2-3-1- شروط اقامه شهادت : 76
4-2-4- امنیت شیعییان امام علی(ع) 77
4-2-5- سهم بازماندگان از جنگ صفین 78
4-2-5-1- خراج دارابجرد 78
4-2-5-2- دلایل امام حسن علیه السلام برای خراج دارابجرد 79
4-2-5-3- فتح دارابجرد به صلح یا جنگ ؟ 80
4-2-5-4- (خراج داربجرد ) در منابع تاریخی 81
4-2-5-5- خراج داربجرد در دیدگاه دانشمندان شیعه 82
4-2-5-6-خراج فساء 83
4-2-5-7- عاقبت خراج دارابجرد 83
4-2-5-8- نتیجه : 84
4-2-5-9- نقد برشروط مالی صلح نامه 84
فصل پنجم : نتایج و فواید صلح نامه در اثار شیخ صدوق (ره) 87
5-1- مقدمه: 88
5-1-1- حفظ شیعیان و دوستداران 88
5-1-2- ازمایش و امتحان شیعیان 89
5-1-3- افشای چهره معاویه در قالب صلح 90
5-1-4- حفظ جامعه مسلمین 91
5-1-5- احیای سیره نبوی 91
5-1-6- سلب ولایت شرعی از معاویه 92
5-1-7- خنثی کردن توطیه معاویه 92
5-2- نتایج وفواید در اثار دانشمندان 93
5-2-1- طبرسی: 93
5-2-2- مداینی : 93
5-2-3- دینوری: 94
5-2-4- طبری از ثقیف بکاء : 94
5-2-5- مرحوم کاشف الغطاء 94
منابع 96
