تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي در بدخشان افغانستان تا دوره معاصر

چکيده

بدخشان به‌عنوان يکي از مهم‌ترين شهرهاي استراتژيکي افغانستان و زيستگاه اقوام مختلف، با ورود اسلام شاهد تغييرات گوناگوني اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي بوده است.
با توجه به اينکه سرزمين لعل پرور بدخشان سرشار از معادن (لعل، لاجورد، طلا و…) و بناهاي تاريخي و آثار فرهنگي و تمدن اسلامي بوده و براي جهان اسلام به‌خصوص افغانستان در مسائل نظامي و تجاري از اهميت حياتي برخوردار مي‌باشد، آنگونه که بايسته است مورد توجه واقع نشده است؛ ازاين‌رو نگارنده با بهره‌گيري از روش توصيفي و تحليلي و مراجعه به منابع معتبر تاريخي و با حضور در منطقه، سير و تحول تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي را در بدخشان مورد تجزيه و تحليل قرار داده است.

يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که بدخشان پيش از ورود اسلام به خاطر موقعيت راهبردي (جاده ابريشم) و داشتن معادن و رود بزرگ جيحون، مورد توجه حکومت‌هاي آشوري، مادها، هخامنشي‌ها و اسکندر بوده و بعد از ورود اسلام با تأثيرپذيري از فرهنگ و تمدن آن، تحولات اجتماعي مانند شوري دهقانان، صلح، احزاب، خانواده و…، فرهنگي مانند مراسم‌هاي عبادي و ملي و… سياسي مانند تشکيل حکومت‌هاي محلي و… اقتصادي مانند رونق تجارت و… اساسي به وجود آمد. همچنين به خاطر ره‌آوردهاي اسلام تحولات بنيادي در عرصه نهضت‌هاي علمي، فکري، تربيت شخصيت‌هاي علمي، سياسي و رونق بخشي به ادبيات فارسي، ايجاد شد. نيز معماري و هنر اسلامي در ساخت مساجد، مکاتب، صنايع‌دستي و خانه‌ها از ديگر دست آوردهاي فرهنگ و تمدن اسلامي در بدخشان بوده است.

فهرست مطالب
طرح تحقيق: کليات و مفاهيم 1
طرح تحقيق 2
1- تبيين مسئله 2
2- سؤال‌هاي تحقيق 3
3-1. سؤال اصلي تحقيق 3
3-2. سؤال‌هاي فرعي تحقيق 3
3- سابقه و ضرورت انجام تحقيق 3
5- هدف تحقيق 7
6- نظريه‌پردازي و نوآوري بودن تحقيق 7
7-روش گردآوري 8
8- قلمرو تحقيق (زمانى، مكانى و موضوعى) 9
مفاهيم 10
1-بدخشان 10
2- فرهنگ 11
الف) فرهنگ در لغت 11
ب) فرهنگ در اصطلاح 12
ج) مفهوم فرهنگ در غرب 16
3- تاريخ 17
الف) تاريخ در لغت 17
ب) تاريخ در اصطلاح 19
4-تمدن 23
الف) تمدن در لغت 23
ب) تمدن در اصطلاح 25
5-تمدن اسلامي 30

فصل اول: تاريخ بدخشان 35
الف) بدخشان قبل از اسلام 35
1-رودآمو، اکسوس؛ جيحون 42
2-وضعيت اقتصادي بدخشان: 44
3-پامير گذرگاه استراتژیک 45
4-بدخشان گذرگاه مهم جاده ابريشم در دنياي قديم 46
5-گنجينه اکسوس يا آمودريا 50
6-يفتلي‌ها در بدخشان 50
7-هنرهاي صنعتي در بدخشان 52
الف) بافندگي 54
ب) هنرکلالي گري 55
ج) شهرسازي و نقاشي 56
د)آي خانم 57
ه) شيوه‌ي معماري خانه‌هاي مسکوني 57
8-اقوام ساکن در بدخشان 58
9-ديدگاههاي سياحان در مورد بدخشان 59
10-ساحات و مناطق باستاني بدخشان 60
الف) دره کر 60
ب) چنار گنجشکان 61
11-مناطق تاريخي ثبت‌شده در بدخشان: 62
الف) بهارک (بهارستان) 62
ب) زردکان 64
ج) سنگ‌نوشته‌هاي «ايسک تال» 64
د) سنگ‌نوشته‌هاي سرحد بروغيل 65
ه) سنگ‌نوشته‌هاي‌ پامير خورد 66
12-اماکن تاريخي بدخشان 66
الف) دراج زادگاه زرتشت 66
ب) بالا حصار اشکاشم 67
ج) قلعه قاضي ده 68
د) قلعه پنجه 69
ه) قلعه کنسير 70
و) کاروان بالا سي 71
ز) بوزي کمبز 72
ب) بدخشان بعد از اسلام 73
1-چگونگي ورود اسلام به بدخشان 73
2-ورود سپاه اسلام به بدخشان: 75
3-مذاهب اسلامي در بدخشان 82
الف) شيعه دوازده‌امامي 82
ب) شيعه اسماعيليه 86
ج) اهل سنت 97
4-اماکن تاريخي دوره اسلام در بدخشان 98
الف) پل خشتي فيض‌آباد بدخشان 98
ب) حمام کهنه فيض‌آباد 99

فصل دوم: تحولات اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي در بدخشان پس از ورود اسلام 101
الف) تحولات اجتماعي 102
1-شوراي دهقانان 103
2-شوراي پيشه ترجمان و اهل حرفه 104
3-شوراي صلح 104
4-احزاب تأثيرگذار 105
5-نقش سادات 109
6-نقش مخدومان 113
7-دبيران 114
8-نقش روحانيت 115
9-جايگاه خانواده و زن در بدخشان 118
ب) تحولات فرهنگي 125
1-لهجه‌ها و زبان‌هاي رايج 127
2-آداب‌ورسوم اجتماعي 129
الف) تجليل از نوروز 129
ب) لباس نوروزي 132
ج) جشن دهقان در بدخشان 134
د) مراسم عروسي 134
ه) جشن تولد 135
و) سرگرمي‌هاي زمستاني 136
ز) شب‌نشینی‌ها 137
3-مراسم ديني و مذهبي 138
الف) مراسم عبادي ماه مبارک رمضان 138
ب) مراسم عيد قربان 139
ج)مراسم ختم و نذورات 140
د) مراسم عزاداري عاشورا 142
ج) تحولات سياسي 143
الف) پيشينه سياسي بدخشان 144
ب) اختلاف ميان حاکمان بدخشان 149
ج) حکومت‌هاي محلي در بدخشان 151
د) حکومت خاندان ميرياربيک خان در بدخشان 151
1-حکومت شاه سليمان 154
2-حکومت يوسف علی‌خان 155
3-حکومت میر ضیاءالدین 155
4- حکومت امیر سلطان شاه در بدخشان 158
5-حکومت مير محمدشاه در بدخشان 159
ه) بدخشان در دولت‌هاي فراگير 160
1- بدخشان در دولت غزنويان 160
2- بدخشان در دولت سلجوقيان 161
3- بدخشان در دولت غوريان 163
4- بدخشان در دولت خوارزم‌ شاهيان 164
5- تصرف بدخشان توسط چنگيزخان 165
6- بدخشان در دولت تيموريان 165
7- امراي بدخشان در دوره تيموريان 167
الف) سلطان محمد لعلي بدخشي 168
ب) ابن لعلي 169
ج) حمله شيبانيان به بدخشان و قيام زبيرراغي 170
د) ميرزا اويس 171
ه) سليمان ميرزا 171
و) ميرزا شاهرخ 172
8- بدخشان در دولت افغانستان 173
الف) قيام مردم شغنان عليه دولت مرکزي 176
ب) قيام مردم راغستان عليه دولت مرکزي 177
ج) شاهان درواز بدخشان 178
9-تأثير انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ ميلادي در بدخشان 180
10-بدخشان در مسیر تاریخ 181
11- جغرافياي بدخشان کنوني و معرفي ولسوالي‌هاي آن 183
12- معرفي ولسوالي‌هاي بدخشان 183
1-12-ولسوالي واخان 183
2-12- ولسوالي اشکاشم 184
3-12- ولسوالي مايمي 185
4-12- ولسوالي نسي 185
5-12- ولسوالي شغنان 186
6-12-ولسوالي شکي 186
7-12- ولسوالي درايم 186
8-12- ولسوالي تيشکان 187
9-12- ولسوالي شهدا 187
10-12- ولسوالي يفتل 188
11-12- ولسوالي زيباک 188
12-12- ولسوالي تکاب 189
13-12- ولسوالي بهارک 189
14-12- ولسوالي فيض آباد 190
15-12- ولسوالي ارگو 191
16-12- ولسوالي جرم 192
17-12- ولسوالي خاش 192
18-12- ولسوالي خواهان 193
19-12- ولسوالي راغستان 193
20-12- ولسوالي شهربزرگ 193
21-12- ولسوالي کشم 194
22-12- ولسوالي راغ 194
23-12- ولسوالي کران و منجان 194
24-12- ولسوالي کوف آب 195
25-12- ولسولي يمگان 195
26-12- ولسوالي ارغنج خواه 195
27-12- وردوج 195
د) تحولات اقتصادي 196
1-معادن بدخشان 197
2-لعل بدخشان 200
3-ياقوت بدخشان 201
4-معدن لاجورد بدخشان 202
5-معدن الماس بدخشان 203
6-معدن طلاي بدخشان 204
7-معادن آهن و مس 204
8- صنایع‌دستی 205
9-بازرگاني و تجارت در بدخشان 205
10-کشاورزي 211
11-جاده ابريشم 213

فصل سوم: شکل‌گيري نهضت‌هاي علمي، فکري و رونق بخشي ادبيات فارسي در بدخشان: 217
الف) شکل‌گیری نهضت‌هاي علمي و آموزشی 218
۱-مساجد و مکتب‌خانه‌‌ها 218
۲-مدارس بدخشان 221
۳-دانشگاه و دارالعلوم‌هاي بدخشان 222
۴-کتابخانه‌هاي بدخشان 223
ب) مهم‌ترين شخصيت‌هاي ديني، علمي و سياسي بدخشان 224
1- شخصیت‌های علمي 224
1-1-ابو رجاء قتيبه بن سعيد بغلاني 224
2-1-ابو مطیع عبدالحکيم (۱۹۹ق) 225
3-1-ابوبکر احمد بن عبدالله جرمي بدخشي 225
4-1-ناصرخسرو بلخي 225
5-1-نورالدين جعفر بدخشي 228
6-1-سید سهراب ولي بدخشاني 230
7-1-ملا محمد بدخشي 230
8-1-خليفه محمدابراهيم بدخشاني 231
9-1-محمدامين بدخشي 231
10-1-محمد رستم بدخشي 233
11-1-سید ابوالحسن عنوان 234
12-1-مير محمد نبي احقر 234
2-شخصيت‌هاي سياسي بدخشان 235
1-2-جهان گیر شاه 236
2-2-حاجي شاه بیک خان شغناني 236
3-2-محمدولی خان دروازي 236
4-2-محمدامین و محمد سعيد بدخشي 237
5-2-ميرزمان الدين خان بدخشي 238
6-2-ميرزا محمدخان يفتلي 238
7-2-ميرياربيک خان قانع بدخشي 238
8-2-محمد طاهر بدخشي 239
9-2-برهان‌الدین رباني 240
ج) رونق بخشي به ادبيات فارسي 241
1- شعراي معروف بدخشان 243
1-1-ملاحسن صبوحي 243
2-1-قاضي نظام بدخشي 243
3-1-محمد زمان ميرزا 243
4-1-ملا شاه بدخشي 244
5-1-قبولي بدخشي 244
6-1-بيدل دهلوي 245
7-1-میر غلام شاه ذوقي 246
8-1-ملارحمت الله بدخشاني 247
9-1-خواجه میر غیاث‌الدین غياثي 248
10-1-غلامحسین حسيني 248
11-1-قاضي محمد لطيف داعي 249
12-1-ملا محمدابراهيم عاجز 250
13-1-ملا عبدالله مصرع 251
14-1-مخفي بدخشي 253
15-1-بانو گل خاتون بدخشي 255
16-1-قديره واسوخت بدخشي 255
17-1-آمينه سحر 255
2-رسانه‌هاي نوشتاري، شنيداري و ديداري در بدخشان 256
1-نشريه الهام 257
2-سيماي شهروند 257
3-صداي بدخشان 257
4-روشنگري 258
5-ارتقاي فرهنگي 258
6-موج نخست 258
7-خط رهبر 258
8-قوت کار 259
9- تلويزيون سيماي مهر 259
10-راديو آمو 260
11-راديو صداي کشم 260
12-راديو صداي بهارستان 260
13-راديو صداي کوکچه 260
14-راديو صداي باز گل 261

فصل چهارم: کارکردهاي فرهنگ و تمدن اسلامي در معماري و هنر اسلامي در بدخشان 262
الف) کارکرد فرهنگ و تمدن اسلامي در معماري 263
1-شهرسازي و نقاشي 263
2-آي خانم 264
3-مسجد 265
4-خانه 268
ب) زيارتگاه‌ها در بدخشان 272
1- خرقه مبارک حضرت رسول اکرم (ص) 272
2- عناصر خرقه مبارک 273
3-حکايت انتقال خرقه مبارک به قندهار از زبان عامه 274
4- آرامگاه ناصرخسرو 275
5- آرامگاه ابوسعيد برادر ناصرخسرو 277
6- مزار قير قيزها 277
7- آرامگاه روس ملک خندود 277
8- آرامگاه مولانا غیاث‌الدین 278
ج) کارکردهاي فرهنگ و تمدن اسلامي در هنرهاي موسيقي و صنایع‌دستی 279
1-هنر و موسيقي 279
1-1-موسيقي فلک 281
2-1-ابزارهاي موسيقي 282
3-1-شاه ولي ترانه‌ساز 282
2-صنایع‌دستی بدخشان 283
1-2-نمدسازي 283
2-2-آهنگري 284
3-2-گلیم‌بافی 284
4-2-کرباس‌بافی 285
5-2-هنرکلالي گري 285
6-2-چرم گری 286
7-2-بافندگي 287
جمع‌بندي و نتيجه‌گيري 288
پيشنهادها 290
ABSTRACT 291
منابع و مآخذ 292
ضمایم 305

جمع‌بندي و نتيجه‌گيري

سرزمين لعل پرور بدخشان، در شمال شرق افغانستان واقع‌شده و با توجه به منابع طبيعي و معادن فراوان و رودخانه‌ها و به‌خصوص رودخانه جيحون و زيستگاه اقوام و مذاهب مختلف است؛ همواره به‌عنوان يکي از مهم‌ترين استان‌هاي بدخشان در کانون توجه حاکمان و دولت‌مردان قرار داشته است.

يافته‌ها پژوهش حاکي از آن است که بدخشان معروف به بام جهان در طي قرون متمادي نه‌تنها موردتوجه حکومت‌ها و قدرت‌هاي بزرگ بوده؛ بلکه به دليل عبور جاده ابريشم از دل آن داراي شهرت جهاني بوده و پيوسته کاروان‌هاي تجاري از شهرهاي مختلف و کشورهاي هم‌جوار از آن عبور و مرور داشتند و به‌تبع تحولات علمي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي در پي داشته است.

تحقيق حاضر به دنبال تبيين و تحليل تأثير تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي بر تحولات یازده بوده و براي نيل به مقصود به شکل ذيل سامان‌یافته است.

ابتدا تاريخ بدخشان قبل از اسلام و بعد از ورود اسلام تبيين شده است. در اين قسمت به‌تفصیل موقعيت جغرافيايي، اقوام ساکن، چگونگي ورود اسلام به آن مرزوبوم و تأثير آن بر هنرهاي صنعتي رايج، باورها و اعتقادات مردم و اماکن تاريخي موردبحث و بررسي قرارگرفته است.

در گام بعدي تأثير فرهنگ و تمدن اسلامي در عرصه تحولات اجتماعي، فرهنگي، سياسي و اقتصادي مورد پردازش و تحليل قرار گرفت که برآيند و خروجي آن نشان داد که ره‌آوردهاي اسلام در حوزه‌ي تحولات اجتماعي همچون شوراي دهاقين، پیشه‌وران، صلح، احزاب تأثیرگذار، سادات، مخدوم‌ها و علماي و خانواده و در حوزه تحولات فرهنگي بحث گويش‌ها و گرايش‌ها، آداب رسوم خاص مرتبط با جشن‌هاي ملي، ميهني و محلي و مراسم‌هاي شادي و مذهبي و نذورات و برگزاري مراسم سرور و سالار شهيدان حضرت امام حسين (ع) و ديگر مراسم عبادي، نقش محوري داشته است.

همچنين در عرصه‌ي تحولات سياسي مباحثي همچون درک پيشينه‌ي سياسي بدخشان و اختلافات ميان فرمانروايان و حاکمان خودمختار و دولت‌هاي فراگير از دوران غزنويان تا تيموريان و امراي آن دوران در اين سرزمين و تقسيمات اداري و فرمانداري‌ها (ولسوالي‌ها) و در حوزه‌ي تحولات اقتصادي موضوعاتي چون معادن مانند لعل و لاجورد و ياقوت، الماس و معادن طلا و مس و آهن و نيز مسائل تجاري و محصولات کشاورزي و عايدات حاصل از جاده‌ي ابريشم به‌تفصیل پرداخته شد که نتيجه آن موجب شناخت دقيق تحولات سياسي و اقتصادي بدخشان و تأثير فرهنگ و تمدن اسلامي برآن گرديد.

همچنين مسئله شکل‌گیری نهضت‌هاي علمي و آموزشي، شخصیت‌های علمي- سياسي و رونق بخشي ادبيات فارسي از ديگر موضوعاتي بود که مورد کنکاش قرار گرفت. در اين بخش از پژوهش بحث تأسيس مدارس در بدخشان، دانشگاه‌ها و دارالعلوم‌ها، کتابخانه‌ها و مساجد و نيز مهم‌ترين شخصيت‌هاي ديني و علمي و سياسي تا دوران معاصر و نيز رسانه‌ها و نشريات و راديو و تلويزيون‌ها و تأثير فرهنگ و تمدن اسلام بر موارد یادشده به بررسي گرفته شد و فهميده شد که فرهنگ و تمدن اسلامي عنصر تأثيرگذار در شکل‌گیری و ارتقاي نهضت‌های علمي و آموزشي و رونق بخشي ادبيات فارسي بدخشان بوده است.

در گام پاياني کارکردهاي فرهنگ و تمدن اسلامي در معماري و هنر اسلامي و زيارتگاه‌ها مورد کنکاش قرار گرفت. برآيند پژوهش نشان داد که فرهنگ و تمدن اسلامي در حوزه‌ي معماري شهرسازي و نقاشي معابد و مساجد و خانه‌هاي مسکوني، صنایع‌دستی و هنرهاي موسيقي نقش اساسي داشته و به برکت ورود اسلام تحولات زيربناي جدي از قبيل چگونگي ساخت‌وساز بناها و فرايند ساخت و توليد صنایع‌دستی و جذابيت هنرهاي موسيقي و ماندگاري آن‌ها در آن شهر رخ‌داده است.

بنابراين به‌عنوان سخن پاياني مي‌توان اذعان نمود که سرزمين لعل پرور بدخشان پيش از اسلام و هم پس از ورود اسلام به دليل داشتن موقعيت خاص جغرافيايي و داشتن معادن باشهرت جهاني و رود خروشان آمو و ديگر مظاهر و معيارهاي تمدني همواره موردتوجه حکومت‌هاي پيش از اسلام و پس‌ازآن بوده و با ورود اسلام و نفوذ فرهنگ و تمدن اسلامي در آن منطقه و الهام گيري و تأثيرپذيري از آن تحولات اساسي در حوزه‌هاي نام‌برده شده در بالا، ایجادشده است. لازم به يادآوري است که بدخشان در عصر کنوني يکي از ولايت‌هاي مهم افغانستان جهان است که جهان خواران و استعمارگران فکري و فرهنگي به آن خطه اهتمام خاص داشته و آن را کانون تبليغات و تهديدات فکري و فرهنگي قرار داده‌ و اين وظيفه و رسالت ديني وایمانی اهل فکر و فرهنگي به‌ویژه‌ی طلاب علوم ديني آن خطه را جهت حفاظت و حراست از آن شهر مضاعف مي‌نمايد.

پيشنهادها

بر پايه مطالعات انجام‌شده مشخص شد که درباره بدخشان اثري قابل‌توجهی که به‌خوبی آن منطقه را معرفي کرده باشد نگاشته نشده است و اين تحقيق به‌عنوان نخستين اثري است که تأثيرات تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي در حوزه‌هاي علمي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي را موردبحث و بررسي قرار مي‌دهد و بديهي است که همواره برداشتن گام‌هاي اولي خلأها و کاستي‌هاي خاص خودش را داشته و با پژوهش‌هاي تکميلي جبران مي‌گردد؛ ازاین‌رو موضوعات ذيل جهت غنا بخشي و همسو بودن با موضوع موردبحث و نياز جامعه علمي پيشنهاد مي‌گردد:
۱- نقش فرهنگ و تمدن اسلامي در همزيستي اقوام مختلف ساکن در بدخشان افغانستان
۲- نقش فرهنگ و تمدن اسلامي در جهاد و مقاومت مردم بدخشان
۳- نقش آموزه‌هاي وحياني اسلام در تربيت و پرورش شخصيت‌هاي علمي و سياسي بدخشان افغانستان
۴- نقش فرهنگ و تمدن اسلامي در استحکام روابط بين دو کشور افغانستان و تاجيکستان
۵- نقش علما و سادات در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامي در بدخشان افغانستان.