چکیده
مالک بن حارث نخعی از شخصیت‌های مهم دوره صدراسلام می‌باشد که به دلیل زخمی که در نبرد یرموک برداشت به «اشتر » ملقب شد. او و خاندانش نخع که از قبایل یمن بودند را می توان از تأثیر گزار ترین خاندان‌های آن دوره دانست، لهذا در پژوهش حاضر به دنبال تبیین شخصیت و عملکرد مالک و خاندان او هستیم .
پرسش اصلی پژوهش این است که: شخصیت و عملکرد مالک اشتر و خاندانش به لحاظ سیاسی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و اعتقادی چگونه بوده است؟و پرسش های فرعی که این پژوهش در صدد پاسخ به آنها است چنین می باشد:
1- عوامل تأثیرگذار در شخصیت مالک اشتر و خاندان او چه بوده است؟
2- وضعیت اعتقادی و گرایش مذهبی مالک اشتر و خاندان او چگونه بوده است؟
3- نقش سیاسی و فرهنگی مالک اشتر و خاندان او در صدر اسلام به ویژه در شورش بر عثمان و نیز بیعت با امام علی ع و در جنگ‌های جمل، صفین، نهروان، و در حوادث پس از امام ع چگونه بوده است؟
دستاوردهای این تحقیق را می توان ذیل چند فرضیه به این صورت مطرح کرد:
1- عواملی همچون شیفتگی مالک نسبت به شخصیت معنوی، علمی و اخلاقی امیرالمومنین (علیه السلام) و نیز ظلم مشهود در عملکرد خلفای پیشین از حضرت، نقش مهمی در شکل گیری شخصیت و عملکرد مالک داشته است و پس از آن خاندان وی نقش مهمی در خون خواهی امام حسین (علیه السلام) و قیام مختار داشته است.
2- مالک را می توان او یکی از شخصیت‌های شیفته و معتقد به امام علی (علیه السلام) دانسته و نسبت به خاندان او نیز گرایش شیعی کاملا مشهود است.
3- مالک اشتر به عنوان یکی از مهمترین شخصیت‌های تأثیر گذار در حوادث اواخر عصر حیات حضرت علی (علیه السلام) مطرح است. چنان که از خاندان او نیز کسانی به ویژه در حوادث پس از شهادت امیرالمومنین علی (علیه السلام) نقش مهمی داشته‌اند.
4- مالک و خاندان او در تثبیت دیدگاه اعتقادی شیعه و نهادینه کردن فرهنگ تشیع در نیمه قرن اول نقش مهمی داشته‌اند.
تحقیق حاضر در پنج فصل تدوین یافته است. در فصل اول که با عنوان کلیات می باشد، بعد از طرح تحقیق به گذری کوتاه بر زندگانی مالک و خاندان او و همچنین ویژگی های مالک پرداخته شده است.
در فصل دوم تحقیق که با عنوان مالک اشتر در عصر خلفای سه گانه تدوین یافته، مباحثی مانند: نقش مالک اشتر در دوران خلافت ابوبکر، نقش مالک در دوران خلافت عمر به خطاب، نقش مالک در زمان خلافت عثمان،نقش مالک در قیام بر ضد حکومت عثمان بررسی و بحث شده است.
فصل سوم که با عنوان مالک اشتر در دوران خلافت امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌باشد شامل مباحث ذیل است:
نقش مالک اشتر در تحقق خلافت حضرت علی (علیه السلام) ، نقش مالک اشتر قبل از آغاز جنگ جمل، نقش مالک اشتر در نبرد جمل، نقش مالک اشتر بعد از جنگ جمل، نقش مالک اشتر قبل از جنگ صفین،نقش مالک اشتر در جنگ صفین،نقش مالک اشتر بعد از نبرد صفین،جایگاه علمی مالک اشتر و شهادت وی.
فصل چهارم با عنوان مالک اشتر از نگاه دیگران است که به مباحثی همچون جایگاه مالک از نظر قرآن، مالک از دیدگاه پیامبر(ص)، مالک از دیدگاه امام علی(علیه السلام)، از دیدگاه امام صادق (علیه السلام) ، از دیدگاه علمای شیعه ، علمای اهل سنت و دشمن پرداخته شده است.
در فصل پنجم به بررسی نقش ابراهیم بن مالک اشتر از دوران امام علی (علیه السلام) تا قیام مختار پرداخته شده است که شامل مباحث ذیل است: نقش ابراهیم در دوران امام علی (علیه السلام) و دوران حسنین (علیهما السلام) ، نقش ابراهیم در قیام مختار،علل جدایی ابراهیم از مختار، نامه عبدالملک مروان و مصعب به ابراهیم و پاسخ مثبت به مصعب و شهادت ابراهیم.
واژگان کلیدی: مالک اشتر، امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، خلفای سه گانه، ابراهیم بن مالک.
