چکیده
مسئله وحدت و همگرایی یکی از ضروریات و اهداف مهم شریعت اسلامی و از دغدغههای مصلحان اسلامی به شمار می‌آید. بااین‌وجود جهان اسلام همچنان با بحران تفرقه و واگرایی روبه‌رو است. متفکران و نخبگان اسلامی راهکارها و پاسخ‌های قابل‌توجهی برای حل این مشکل ارائه دادند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی این پرسش است که طرح‌ها و راهکارهای موجود همگرایی در جهان اسلام با چه آسیب‌ها و چالش‌هایی همراه بوده و چه طرح بدیلی می‌توان پیشنهاد داد؟
یافته‌های بحث بر اساس روش تحقیق بحران اسپریگنز نشان می‌دهد که طرح‌های موجود دارای ظرفیت‌های ارزشمندی هستند در ضمن با چالش‌ها و کاستی‌هایی ازجمله باقی ماندن در حالت نخبگانی، آرمان‌گرایی و فقدان بسیاری از مقدمات همگرایی نیز همراه شده‌اند. ازاین‌رو، ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﻋﺼﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎن، گفتمان همگرایی ارتباطی است. این طرح، علاوه بر در نظر گرفتن همگرایی به‌مثابه گفتمان، با دربرداشتن جنبه‌ها و ظرفیت‌های مثبت نظریه‌های پیشین، مفهوم «ارتباطات اسلامی» را در کانون آن در نظر می‌گیرد و بر ارتباط و تعامل مسلمانان در عرصه‌های فرهنگ، سیاست و به‌ویژه اقتصاد تأکید دارد و با داشتن قابلیت طرح بین‌المللی اسلامی، ارزش، منبع و متولی توانمند، توانایی جلب افکار عمومی و دارا بودن پشتیبان‌ها و بازیگران قدرتمند و موجه، تلاش می‌کند که بتواند طرحی واقعی‌تر را برای همگرایی در جهان اسلام مفصل‌بندی کرده و تا با به حاشیه بردن گفتمان‌های متخاصم و رقیب در جایگاه گفتمان مسلط قرار گیرد.
واژگان کلیدی: بیداری اسلامی، شورا، جماهیر اسلامی، همگرایی ارتباطی، ارتباطات، ارتباطات اقتصادی.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات، مفاهیم و مباحث نظری 4
گفتار اول: کلیات تحقیق 5
الف: بیان مسئله 5
ب: سؤال اصلي 5
ج: سؤال‌های فرعي 6
د: ضرورت موضوع 6
هـ: فرضیه‌های تحقیق 7
و: اهداف تحقیق 7
ز: نوآوریهای تحقیق 7
ح: پيشينه تحقيق 8
گفتار دوم: مفاهیم، روش و چارچوب نظری 10
الف: جهان اسلام 10
ب: سازمان همکاری اسلامی 13
ج: روش بحران اسپریگنز 16
د: نظریه گفتمان 19
هـ: همگرایی 21
و: همگرایی ارتباطی 33
فصل دوم: جهان اسلام و دیدگاه‌های همگرایی 35
گفتار اول: همگرایی فرهنگی در جهان اسلام 36
الف: همگرایی تاریخی 37
ب: گذشته‌گرایی 45
ج: بیداری اسلامی 54
د: نوسازی تمدن و تمدن گرایی 67
ح: تقریب مذاهب اسلامی 75
گفتار دوم: همگرایی سیاسی در جهان اسلام 81
الف: خلافت و رهبر گرایی 84
ب: شورا و نهادگرایی 91
ج: جماهیر اسلامی و دولت‌گرایی 97
گفتار سوم: همگرایی اقتصادی در جهان اسلام 101
فصل سوم: چالش‌های همگرایی در جهان اسلام و همگرایی مطلوب (آرمانی) 105
گفتار اول: وضع کنونی همگرایی در جهان اسلام 106
گفتار دوم: چالش‌ها و موانع همگرایی در جهان اسلام 108
الف: چالش‌ها و موانع فرهنگی همگرایی در جهان اسلام 111
ب: چالش‌ها و موانع سیاسی همگرایی در جهان اسلام 117
ج: چالش‌ها و موانع اقتصادی همگرایی در جهان اسلام 127
گفتار سوم: همگرایی آرمانی و مطلوب در جهان اسلام 142
فصل چهارم: همگرایی ارتباطی به‌مثابه طرح جایگزین 147
گفتار اول: همگرایی ارتباطی: ارتباط فرهنگ، سیاست و اقتصاد 150
الف: زبان به‌مثابه ارتباط همگرایی ارتباطی 151
ب: ارتباطات اسلامی به‌مثابه دال کانونی همگرایی ارتباطی 155
ج: دال ارتباطات فرهنگی 158
د: دال ارتباطات سیاسی و اجتماعی 163
هـ: دال ارتباطات اقتصادی 167
گفتار دوم: نهادینه‌سازی همگرایی ارتباطی 193
الف: برخورداری از اقبال عمومی، قابلیت دسترسی و ارزشها 194
ب: فضای تخاصم، طرد و برجسته‌سازی 197
ج: پشتیبان‌ها 201
جمع‌بندی و نتیجه 205
منابع 209
کتاب 209
مقالات 225
پایگاه‌های اینترنتی 234
Abstract 235
جمع‌بندی و نتیجه
نظریه‌ها و طرح‌های مهم همگرایی در جهان اسلام با روش جستاری بحران اسپریگنز در این رساله موردبررسی قرار گرفت. از منظر روش جستاری اسپریگنز، آینده همگرایی اسلامی مستلزم آن است که مسلمانان باید وضعیت نامطلوب موجود را فهم نموده و علل آن را مورد شناسایی قرار داده و از آن با ترسیم وضعیت مطلوب عبور کنند. نویسنده کوشیده است تا بر اساس این روش و به‌صورت اسنادی و بر اساس منابع قابل‌دسترس، مراحل مسئله بودن، علل شناسی، آرمان شناسی و راه‌حل شناسی داده‌ها و شواهد همگرایی اسلامی را موردبررسی قرار دهد و سازمان‌دهی کند.
اولین مرحله این روش، بررسی وضع کنونی همگرایی در جهان اسلام است که با توجه به مدل مفهومی ارائه‌شده و مطالب موردبحث، وضعیت کنونی جهان اسلام، جهت‌گیری زیادی به سمت همگرایی ندارد. جهان اسلام در این دوره، وضعیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و روانی مطلوبی در نظام بین‌الملل ندارد و از نظر اقتصادی و سیاسی اغلب کشورهای اسلامی وابسته و فاقد استقلال هستند و جدای از بحران واگرایی، با بحران‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دیگری نیز دست به گریبان است.
مرحله بازسازي ذهني جامعه، ترسیم آرمان‌شهر و جامعه مطلوب را به دقت موردبررسی قرار می‌دهیم، در می‌یابیم که شکل‌گیری امت اسلامی، آرزو و آرمان‌شهر مسلمانان است. امت کالبدی جمعی، اندام‌وار و مدنی است که به سرزمین، مردم و فرهنگ خاص محدود نمی‌گردد و مرز میان «امت‌ها» مرز عقیدتى است. همه آنان که بر محور توحید، نبوت و معاد متمرکز گشته‌اند، امت واحده اسلامى را تشکیل می‌دهند. متفکران و مصلحان اسلامی تلاش دارند زمینه‌های شکل‌گیری امت اسلامی که مفهومی قرآنی است را از جهت نظری و عملی فراهم آورند. رسیدن به همگرایی مقدمه‌ای مهم برای شکل‌گیری امت اسلامی به شمار می‌آید به این معنا که راه امت اسلامی از مسیر همگرایی در جهان اسلام می‌گذرد.
مرحله علل نابسامانی و بی‌نظمی، بحران واگرایی و عدم توفیق راهکارهای مطرح شده در جهان اسلام را وقتی موردمطالعه و ریشه‌یابی قرار می‌دهیم، درمی‌یابیم که طرح‌های مذکور با چالش‌های مانند اندیشه‌های بلند پروازانه و آرمان‌گرایانه، عدم آمادگی روانی برای همگرایی به‌ویژه آمادگی‌های ذهنی نخبگان، آماده نبودن بسترهای فکری، سیاسی، اجتماعی و ساختارهای دولت‌ها برای همگرایی، تنش‌های قومی، فرهنگی، سیاسی و جغرافیایی، سیاسی شدن زودرس فرایند همگرایی همراه با تأثیر پذیرفتن از ساختارهای سیاسی و اجتماعی، رفتار رهبران سیاسی و ابزار قرار گرفتن در دست قدرت کشورها، احساس برتری و سیادت کشورهای کلیدی، نگاه برون منطقه‌ای به‌ویژه در اقتصاد، امنیت و سیاست، حضور نظامی قدرت‌های استعماری و استکباری و سیاست‌های تفرقه‌افکنانه آنان، ساختارهای ضعیف اقتصادی، ویژگی‌های سلبی در الگوهای همگرایی و وجود طیفی وسیعی از رفتارهای متضاد از تکفیر گرفته تا غرب‌گرایی و غرب‌ستیزی از عوامل برجسته نابسامانی و عدم توفیق نظریه‌های همگرایی به حساب می‌آیند.
این عوامل موجب گردیده است که طرح‌های همگرایی در حالت اندیشه‌ای و نظری و به صورت آرمانی باقی بمانند و توجهی به کاربست‌های درست بسیاری از مفاهیم در پیشبرد همگرایی نگردیده و مقدمات همگرایی در بسیاری از این طرح‌ها نادیده انگاشته شود.
مرحله چهارم این روش اسپریگنز که يک فرآيند برنامه‌ریزی و عملیاتی است که نظريه‌پرداز با توجه به اقدامات صورت گرفته در مراحل قبلي به ارائه راه‌حل مي‌پردازد. در این رساله راهکارها و نظریه‌های فرهنگی و سیاسی موردبررسی قرار گرفت. وحدت و همگرایی بر اساس تجربه تاریخی در جهان اسلام، بازگشت به سلف، جریان اصلاح‌طلبی دینی، نوسازی و تمدن گرایی و تقریب مذاهب اسلامی از مهم‌ترین طرح‌های فرهنگی همگرایی در جهان اسلامی به حساب می‌آمدند که خودشناسی و خودباوری و دستیابی به راه‌های فرهنگی خروج از وضعیت کنونی جامعه اسلامی از مهم‌ترین اهداف راهکارهای فرهنگی هستند. بهره‌گیری از ارزشها، زمینه‌ها و علایق مشترک فرهنگی، جغرافيايي، تمدنی، عاطفي از عناصر مهم طرح‌های فرهنگی همگرایی به شمار می‌رود. رسیدن به وحدت و همگرایی و کسب اقتدار سیاسی جهان اسلام را نظریه‌ها و طرح‌های سیاسی همگرایی دنبال می‌کنند که در قالب خلافت، شورا و اتحاد جماهیر اسلامی مطرح گردیده است.
آنچه در فصل دوم رساله با عنوان راهکارها و طرح‌های همگرایی گذشت، نشان می‌دهد که همگرایی در جهان اسلام در کشاکش میان آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی قرار دارد و واقعیت‌های جهان اسلام با شرایط و ضرورت‌های این راهکارها و نظریه‌ها فاصله دارد. طرح‌های مذکور، با محدودیت و محذوریت‌های همراه است که در فصل سوم به تفصیل گذشت. ازاین‌رو باید به سمت طرح و راهکارهایی بود که دارای مشکلات و چالش‌های پیشین نبوده و یا با محدودیت و چالش‌های کمتری همراه باشد.
این رساله معتقد است که الگوهای مطرح‌شده اگرچه ظرفیت‌های خوبی در آن‌ها دیده می‌شود، ولی فاقد بسیاری از مقدمات همگرایی بوده و جنبه آرمانی آن بیش از آن است که به‌مثابه راهکار و راه‌حل بحران واگرایی و آرمان‌شهر و جامعه مطلوب همگرایی در جهان اسلام موردبررسی قرار گیرد. ازاین‌رو، ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد داده است که در ﺷﺮاﯾﻂ ﺟﺪﯾﺪ و ﻋﺼﺮ ﮔﻔﺘﻤﺎن، همگرایی ارتباطی، می‌تواند راهکار مناسب‌تر نسبت به طرح‌ها و راهکارهای دیگر باشد.
این طرح به دنبال پیوند و ارتباط فرهنگ، سیاست و اقتصاد اﺳﺖ و از امکانات، ابزارها و حوزه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی برای رسیدن به گفتمان همگرایی استفاده کرده و آن‌ها را در یک گفتمان کلان گرد هم قرار می‌دهد. ازاین‌رو، با توجه به وضعیت جهان اسلام و همچنین تجربه تاریخی و بشری به دنبال تلفیقی از مسائل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بود و ازآنجاکه هرکدام از آن‌ها ناقص هستند، بهتر است توازنی از فرایندهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را برای رسیدن به همگرایی اسلامی ایجاد نماییم.
در این طرح هر یک از این بخش‌ها می‌توانند ضعف و کاستی‌های بخش دیگر را جبران نماید. در این طرح، علاوه بر در نظر گرفتن همگرایی به‌مثابه گفتمان و منظومه معنایی متشکل از مجموعه‌ای از نشانه‌های به‌هم‌پیوسته، مفهوم مرکزی «ارتباطات اسلامی» در کانون این گفتمان قرار دارد و بر ارتباط و تعامل مسلمانان در عرصه‌های فرهنگ، سیاست و اقتصاد تأکید دارد و مدعی است که مسلمانان می‌توانند با استفاده از ظرفیت‌ها و امکانات درونی خویش قادر است بر واگرایی غلبه نموده و همگرایی مطلوب را شکل دهند.
در این گفتمان با توجه به دیدگاه‌های ذات گرایانه طرح‌های سیاسی به‌ویژه فرهنگی همگرایی، در نظر گرفتن همگرایی به‌مثابه گفتمان که بر مبنای نسبی‌گرایی استوار است به ما کمک خواهد نمود تا ذات‌گرایی برخی نظریه‌ها را تعدیل نمود و میان آن‌ها با نسبی‌گرایی آشتی داد. این گفتمان، با پشت سرنهادن مراحلی دربردارنده جنبه‌های مثبت نظریات پیشین است و تلاش دارد با پذیرش ظرفیت‌های گفتمان‌های همگرایی، بتواند طرحی واقعی‌تر را برای همگرایی در جهان اسلام بازنمایی کند که از بیشترین اعتبار نزد افکار عمومی برخوردار باشد و در جایگاه گفتمان مسلط قرار گیرد.
اگر یک گفتمان بتواند بر دیگر گفتمان‌ها چیره شده و از این راه، هویت، رفتار و فعالیت‌های اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار دهد به گفتمان هژمونیک در جامعه تبدیل شده است. قابلیت طرح بین‌المللی، ارزش، منبع و متولی توانمند داشتن، توانایی جلب افکار عمومی و داشتن پشتیبان‌های قدرتمند و موجه از عوامل و زمینه‌های مهم هژمونیک شدن همگرایی ارتباطی و مطرح‌شدن این گفتمان در عرصه بین‌الملل به‌حساب می‌آید. می‌توان این گفتمان را به کمک بازیگران، نخبگان اسلامی، شخصیت‌های کاریزمایی و دیگر عوامل برجسته ساخت و زمینه‌های هژمون شدنش را فراهم نمود و از طرف دیگر فضای تخاصم همگرایی ارتباطی نه‌تنها گفتمان واگرایی است، بلکه این گفتمان در برابر آرمان‌گرایی بیش‌ازحد و همگرایی سیاست زده به دلایل آماده نبودن فضا و زمینه‌های آن در جهان اسلام نیز صف‌آرایی می‌کند و تلاش دارد آن را به حاشیه راند.
