مجتمع آموزش عالی تاریخ سیره و تمدن اسلامی
جستجو
Close this search box.

ینفتح امامنا طریق(مشهد)فتمشی الیها من طبران بالسیارة،بین‏ مزارع و تلال ترابیة و اخری صخریة،و بین سهول بعیدة المدی یتخللها احیانا مزارع تشقها محاریت البقر!.
و مضت بنا دروب(مشهد)و طالعتنا مساربها بصحاری فی عزّ الربیع،و بواد قاحلة فی اعقاب الشتاء،و ما خلت من قری متناثرة فی‏ الیباب،و زروع ممرعة علی حافات الاجداب!.
ثم ها هی ذی(مشهد)بقبابها الوضاءة،و مناراتها الوهّاجة، و ها نحن علی اعتاب القباب الرضویة،ندخلها مع الداخلین فنغیب‏ فی تلک الجموع المتزاحمة علی اعتاب امامها الرضا”علیه السلام‏”و ها هم‏ السدنة فی الحرم الطاهر یقودون الحشود الایرانیة فی الزیارة مرتلین‏ بلسان عربی مبین:باذن الله و اذن رسوله و اذن خلفائه ادخل هذا البیت..ثم یمضون فی الترتیل و الحشود ترتّل معهم،محییة محمدا و آله الطاهرین و صحبه المنتجبین،و خاصة بالتحیة دفین هذه الروضة الشریفة:الامام الرضا”علیه السلام‏”.

و حینما یقف الزائرون فی نهایة الطریق،تبهج المناثر الوهاجة قلوبهم فتخف عنهم و عثاء السفر و عناء الطریق،فهی اولی بشائر زائر هذا المشهد المقدس:القبة الذهبیة و المنارتان الذهبیتان.
فعند ما یشارف الزائر المتشرف بزیارة امامه الرضا”علیه السلام‏” تطالعه المئذنتان الذهبیتان اللتان تهتزّ لرؤیتهما قلوب‏ المؤمنین فرحا..انهما مئذنتا الحرم المقدّس،تواجهان‏ القبة الذهبیة التی تحنو علی ضریح الامام‏”علیه السلام‏” الذی هو بدوره غایة فی العظمة و الجلال..
تهوی قلوب ملایین من المؤمنین الی زیارة مراقد الأئمة الاطهار من اهل البیت‏”علیهم السلام‏”،باعتبار ان زیارتهم هذه تبعث فیهم‏ ذکریات الرسالة العظیمة و قادتها العظام.
و مدینة مشهد هی احدی تلک الاماکن المقدسة حیث انها تحتوی‏ علی مرقد الامام علی بن موسی الرضا علیه السلام من سلالة الرسول‏ الاعظم صلی الله علیه و آله و سلم،مما رفع من شأن هذه الارض الطیّبة، و جعلها تباهی السماء بهاءا و جلالا و رفعة و دلالا!.

موقع مشهد الجغرافی:

تقع مدینة مشهد المقدسة علی بعد حوالی(907)کیلومترا الی‏ الشرق من طهران العاصمة،و یبلغ ارتفاعها عن سطح البحر(985) مترا،و تربطها بالعاصمة خطوط السکک الحدیدة،و الطرق المعبّدة و الطریق الجوی بعطاره الکبیر و طائراته المختلفة الکبیرة الصغیرة و التی‏ تقوم بصلاتها بین مشهد و طهران و سائر المحافظات الکبیرة فی الجمهوریة الاسلامیة الایرانیة.
هذا و یزید عدد سکان هذه المدینة المقدسة علی(320000) ثلاثمأة و عشرون الف نسمة،و تعتبر اداریا(المحافة التاسعة)من‏ محافظات ایران المسلمة.

تأسیسها:
و تعتبر مدینة مشهد من اکبر و اقدم و اقدس مدن ایران،اسسها (حمید بن قحطبة)و الی خراسان من قبل الخلیفة العباسی(هارون‏ الرشید)فی‏ایام ولادته علیها من قبله فی النصف الثانی من القرن‏ الثانی للهجرة..فلما قدم الیها(هارون الرشید)سنة 193 هـ لدفع‏ فتنة(رافع بن نصر)مرض بطوس خراسان و مات بها فنقله(حمید بن‏ قحطبة)الی تریته التی سماها(سنا آباد)و دفنه بها فی بستانه‏ الکبیر و بنی علیه قبة..فلما قدم الیها الامام الرضا علیه سنة
203 هـ ای بعد حوالی عشر سنین توفی فیها بسبب العنب المسموم‏ الذی قدّمه الیه طاغیة زمانه(عبد الله المأمون)ثم جاء به حتی دفنه‏ امام قبر والده الرشید فی نفس القبة!.
و لنعم ما نظم شاعر اهل البیت‏”علیهم السلام‏”(دعبل الخزاعی) فی ذلک یقول:
اربع بطوس علی قبر الزکی به‏ ان کنت تربع من دین علی و طر قبران فی طوس خیر الناس کلهم‏ و قبر شرّهم هذا من العبر ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا علی الزکی رقرب الرجس من ضرر هیهات کل امرئ و هوبما کسبت‏ له یداه،فخذ ما شئت او فذر لماذا نزور الامام‏”علیه السلام‏”؟:
و کان(دعبل)قد تشرّف بزیارة الامام الرضا”علیه السلام‏”قبل‏ وفاته لینشده قصیدته التائیة العصماء فی اهل البیت‏”علیهم السلام‏”، التی تبلغ اکثر من(45)بیتا،و التی مطلعها:
بکیت لرسم الدار من عرفات‏         و اذریت دمع العین بالعبرات

فلما بلغ الی قوله فی تعداد قبور أئمة اهل البیت‏”علیهم السلام‏”:

و قبر ببغداد لنفس زکیة           تضمّنها الرحمن فی الغرفات

یقصد بها قبر الامام موسی بن جعفر الکاظم‏”علیه السلام‏”والد الامام الرضا”ع‏”،قال له الامام الرضا”علیه السلام‏”:أ فلا ألحق لک‏ بهذا الموضع بیتین یکون بهما تمام قصیدتک؟فقال دعبل:بلی یا ابن‏ رسول الله(ص)فقال علیه السلام:
و قبر بطوس یا لها من مصیبة       ألحّت علی الاحشاء بالزفرات
فقال دعبل:یا ابن رسول الله،هذا القبر الذی بطوس قبر من‏ هو؟فقال علیه السلام:قبری!و لا تنقضی الایام و اللیالی حتی تصیر (طوس)مختلف شیعتی و زواری!ألا فمن زارنی فی غربتی بطوس
کان معی فی درجتی یوم القیامة مغفورا له!.
و هکذا استجابت شیعة الامام الرضا”علیه السلام‏”لدعوته الی زیارة مرقده الشریف بطوس خراسان منذ وفاته‏”علیه السلام‏”الی یومنا هذا.

العمارات المتعاقبة علی مرقده الشریف:
و تبادر الملوک و الامراء منهم الی عمارة هذا المشهد الشریف.. و تعاقب-لحد الآن-علی عمارته من الاساس اربعة من الخلفاء و الامراء،اولهم(المأمون)،و ثانیهم:(السلطان محمود الغزنوی) و ثالثهم:(السلطان سنجر السلجوقی)،و رابعهم:(السلطان المغولی‏ الجایتو بهادر خان)فی القرن التاسع الهجری،و هذه العمارة هی‏ القائمة الآن و قد استفرق العمل فیها حوالی 12 عاما.
و بعد بهادر خان قام الامراء الصفویون و(نادر شاه)و(فتح‏ علی شاه)من القاجاریین بتشییدها و تعمیرها و ترمیمها و تزیینها حتی‏ اصبح مجموع المساحة التی یشغلها مجموع العمارات المختلفة و المتعلقة بمشهد الامام الرضا”علیه السلام‏”زهاء:(14000)مترا،و هی عبارة عن:

1-القبة الشریفة:
التی بنی اساسها(المأمون العباسی)علی قبر والده الرشید و الامام الرضا”علیه السلام‏”،و شیدها علی نفس الاساس للمرة الرابعة :السلطان المغولی فی القرن التاسع(الجایتو)و زینها بالقاشانی‏ النیلی الازرق الجمیل کما هی الحال بالنسبة الی قبة مسجد(گوهر شاد خانم)،و اخیرا کساها(الشاه طهماسب الصفوی)فی النصف‏ الاخیر من القرن العاشر بصفائح من الذهب الابریز من خالص ماله.. و نهبها الافغانیون بقیادة(عبد المؤمن خان الاوزبکی)فی غارتهم‏ علی مشهد حتی لم یبقوا من الحرم الشریف سوی الشباک الذهبی

الشریف علی القبر المطهّر!.
فعزم(شاه عباس الصفوی الاول)علی صد اغاراتهم،سنة 1006 ه فورد ماء مشهد فی الیوم الخامس و العشرین من شهر ذی الحجة من‏ تلک السنة،و خرج منها الاسترداد ولایة(هرات)التی کانت تابعة لایران علی ذلک العهد،فاستردها و احمد فتنة الافاغنة و رجع الی‏ مشهد،فامر بتعمیر و تزین الحرم الشریف،و تجدید تذهیب القبة الشریفة،و خرج منها الی العراق.
و رجع الیها-ای الی مشهد-مرة اخری من اصفهان عاصمة ملکه ماشیا علی قدیمة!،و قد قطع هذه المسافة فی مدة 28 یوما.
و تم تجدید تذهیب القبة الشریفة بامره و من خالص ماله سنة 1016 ه و قد کتب علی کتیبتها ما نصه:”بسم الله الرحمن الرحیم،من عظایم‏ توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم،مولی ملوک العرب‏ و العجم،صاحب النسب الطاهر النبوی،و الحسب الباهر العلوی‏ ….مروّج آثار اجداده المعصومین:(السلطان بن السلطان ابو المظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان).
فاستسعد بالمجیی‏ء ماشیا علی قدمیه من دار السلطنة اصفهان‏ الی زیارة هذا الحرم الاشرف،و قد تشرّف بزینة هذه القبة من خالص‏ ماله،فی سنة الف و عشر،و تم فی سنة الف و ست و عشر.1

2-الحرم الرضوی الشریف:
و هو بناء مربع،کل ضلع منه 10 امتار..و اخیرا قام بتزیینها بالمرایا و النقوش البارزة و الکتابات الجمیلة(صادق قائم مقامی ثوری)بامر من‏ (ناصر الدین شاه القاجار)فی الربع الاول من هذا الرابع عشر. (1)-تاریخ عالم آرا،و مطلع الشمس.

3-دار العمارة:
بنی فی القرن السادس الهجری و الالحق بالحرم الرضوی الشریف.
4-دار السیادة:
من ابنیة:(گوهر شاد خانم)فی القرن التاسع،و هی بمثابة دار الضیافة لزوار الامام الرضا”علیه السلام‏”.
5-دار الحفاظة:
و هی ایضا من ابنیة(گوهر شاد خانم)فی القرن التاسع،و هی‏ بمثابة خزانة للموقوفات المنقولة علی الحرم الرضوی الشریف.
6-دار الضیافة:
اسس فی القرن الحادی عشر.

7-مهمانخانه حضرتی:
من ابنیة القرن الحادی عشر.

8-مسجد فوق الرأس:

و قبة:(الله وردی خان)من ابنیة القرن الحادی عشر ایضا.

9-مسجد گوهر شاد خانم:

و هو مسجد زوجة:(شاه رخ ابن تیمور لنگ)الذی تم بناؤه سنة 821 هـ علی ید(قوام الدین الشیرازی المعمار)و قد استغرق بناؤه‏ مدة 12 عاما.
طول ساحة المسجد 55 مترا،و عرضه 50 مترا،یحیطه من‏ جوانبه الابع اربع مصلی کبیر یتوسطها اربعة اواوین کبیرة هرمیة الشکل‏ مزینة بالمرایا و النقوش البارزة الجمیلة و محلاة بالذهب و الکتابات البدیعة
و یمتاز الایوان الشمالی بالتذهیب الکامل اذ انه مدخل الی حرم الامام‏ الرضا”علیه السلام‏”،و یمتاز الجنوبی بقیة الجامع و مأذنتها الزرقاء بقاسانتها البدیع،و التی لها الاهمیة الکبری فی الفن المعماری الاسلامی‏ من حیث النقوش الجمیلة و الکتابات التی تزینها،حتی عدّ هذا الجامع‏ بقبته هذه و منارته من احدی الابنیة التاریخیة الاثنی عشر فی العالم!. و فی داخل هذا الایوان الجنوبی القبلی منبر و محراب عجیبین فی‏ الصنع البدیع،و کتیبة من القاسائی البدیع کتب علیها ما مدح به‏ (السلطان باسنقر)تقوی و محاسن امه(گوهر شاد خانم)مما یرجع‏ فی النظر ان یکون هذا الایوان آخر ما تم بناؤه من هذا الجامع الکبیر.
10-مسجد شاهرخ زوج(گوهر شاد خانم):
و الذی یدعی ایضا:مسجد ذو البابین،و الذی قام ببنائها له‏ ندیمه:(یوسف خاجة)و فیه مقبرته،و له اربع قبات زرقاء.

11-مسجد الشاه:

من ابنیة سنة 855 هـ و له قبتان و منارتان،و هو الآن واقع الی جنب‏ السوق الکبیر فی مشهد.

12-المصلّی:
من ابنیة الصفویة.

13-مدرسة المیرزا:
من ابنیة العهد التیموری.
و یعود تاریخ بناء احدی هاتین المنارتین و هی القریبة من القبة الذهبیة الی زمن(الشاه طهماسب الصفوی)فی منتصف القرن العاشر الهجری،و هو الذی بناها و کساها بالذهب.
و یعود تاریخ بناء الاخری البعیدة عن القبة الی عهد(نادر شاه الافشار)فی منتصف القرن الثانی عشر الهجری،فهو الذی
بناها و کساها بالذهب،و هی فوق الایوان الذهبی الجنوبی الذی‏ بناه هو ایضا و کساه بالذهب،و ارتفاع کل واحدة منهما 35 مترا.
و لهاتین المئذنتین بناء عجی هو من احدی معاجز الهندسة الایرانیة..فانک-مع ما سمعت من قرب احداهما الی القبة الذهبیة و بعد الاخری عنها-حینما تقترب الی المدینة من خارجها-و خصوصا من طریق طهران-تری البعد بین المئذنتین علی(اندازة)1
و مقدار واحد،و لکنک حینما تقترب الی البقعة المقدسة تکتشف خطأک‏ فیما تصوّرته عن المئذنتین بالنسبة الی القبة الشریفة!.
اذ تجد احداهما قریبة من القبة و الاخری بعیدة عنها نسبیا!.
لیست هذه الهندسة الدقیقة مجرد صدفة فی العمل،و انما هو تعمّد خاص من المهندسین..
و یحیط بالحرم الشریف من جوانبه الاربع اربع اواوین:
شمالی،و تجنوبی،و شرقی،و غربی:
اما الشمالی:
فهو ایوان(الشاه عباس الکبیر)و هو مغطی بالکاشی و الفسیفساء العالیة الجمیلة،و قد بنی علیها(نادر شاه الافشار)منارة بارتفاع 35 مترا من الکاشی.
و اما الجنوبی:
فهو ایوان الذهب الذی بناه(نادر شاه الافشار)ایضا و بنی‏ علیها مئذنته الذهبیة،و ینفتح منها اربعة ابواب قضیة الی الحرم الشریف
و اما الشرقی:
فهو من الکاشی و الفسیفساء العالیة،و علیه قبة مربعة کانوا (1)-اندازة:الاصل الفارسی لکلمة(الهندسة)راجع کتب التعریب
یضربون فیها عند طلوع الشمس و غروبها(بالنقّارة)و هی قائمة الی‏ الیوم.
و اما الغربی:
فهو ایضا من الکاشی و الفسیفساء النفیس،و فوقه بناء علیه ساعة کبیرة،و لهذا یدعی هذا الایوان بایوان الساعة..و امام کل ایوان‏ صحن کبیر..و خلف کل صحن مسجد او مدرسة علیة دینیة..اکبرها (جامع گوهر شاد).
و هناک-الی جانب جامع گوهر شاد-المتحف الرضوی الشریف‏ الذی بدء ببنائه سنة 1316 هـ و تم سنة 1323 هجریة شمسیة..و هو بناء جمیل فیه حدائق رائعة..و هو یضم الهدایا و النفائس التی‏ اهدیت الی الحرم المطهّر علی مر الزمن من قبل الملوک و الاعیان‏ و الشخصیات و غیرهم..
و یزید فی اهمیته انه یحتوی علی کمیة کبیرة من الاثریات الدینیة النفیسة:
منها:قرآن اهداه(الشاه عباس الصفوی)الی الحرم الرضوی‏ الشریف،ینسب خطه الی الامام علی‏”علیه السلام‏”،و هکذا قرآن‏ آخر ینسب خطه الی الامام الحسن بن علی‏”علیه السلام‏”.
و منها:الصخرة الاولی لمرقد الامام الرضا”علیه السلام‏”،و قد کتب بالخط الکوفی سنة 516 هـ.
 هناک مکتبة الامام الرضا”علیه السلام‏”التی تحتوی علی اکثر من(50000)کتاب قدیم و جدید مخطوط و مطبوع.
اضف الی ذلک ما هنالک من آلاف المزارع و البساتین و الحدائق‏ الکروم و البیوت الموقوفة علی مشهد الامام الرضا”علیه السلام‏”لتصرف‏ ارباحها فی بناء و تعمیر و ترمیم و تزیین و سائر مصارف الروضة الرضویة الشریفة و المساجد و المدارس الدینیة الملحقة بها.
و قد بنی-لحد الآن-فی مشهد:11 مستشفی کبیر،و 35
الهادی » شماره 33 (صفحه 45)
مستوصفا لمعالجة المرضی من الزوار و المقیمین.
و فی مشهد:(جامعة مشهد)و هی تشتمل علی کلیات عدیدة.
الصناعة الیدویة فی مشهد:
روی الشیخ الصدق(ره)فی کتابه:(عیون)اخبار الرضا”ع‏”) انه لما دخل الامام الرضا”علیه السلام‏”فی طریقه الی(سنا آباد) استند الی الجبل الذی تنحت منه القدور،فقال:اللهم انفع به‏ و بارک فیما یجعل فیه و فیما ینحت منه،ثم امز فتحت له قدور من الجبل‏ و قال:لا یطبخ ما آکله الاّ فیهما.
فاهتدی الناس الیه من ذلک الیوم،فظهرت برکة عائه فیه‏1 و هو الآن من الاعمال الشایعة فی مشهده‏”ع‏”،و لکنهم غیر ملتزمین‏ الیوم بذلک الجبل بل ینحتون من مختلف الجبال المحیطة بمشهد، و هی جبال جمیلة وقویة.
التطریز:
و قد شاع اخیرا فی مشهد صناعة التطریز الیدویة و المکنیة،ففی‏ مشهد الیوم ما یقرب من 70 معملا للتطریز یعمل فی کل معمل بالمعدل‏ 7 أشخاص،یطرزون سجادات للصلاة یقبل علی شرائها الزوار بکثرة.
حیاکة البرک:
البرک:نوع من الاقمشة الصوفیة الثقیلة التی تصنع من اوبار الابل‏ و لها سابقة تاریخیة عریقة بمشهد الامام من قدیم الایام،و قد ساعد علی اشتهار مشهد بحیاکته مناخه البارد جدا فی الشتاء القارص.. و خففت من اهمیته صناعة الحیاکة و الغزل و النسیج الحدیثة..و لکنه‏ لا زال یعمل فیه جماعة من النساء الطاعنات فی العمر..و یزهد فیه‏ الشباب.

(1)-عیون اخبار الرضا”علیه السلام‏”للشیخ‏ الصدوق(ره)/ج 2 ص 136 ط ایران.
صناعة الفرو:
و لصناعة الفرو فی خراسان ایضا سابقا تاریخیة عریقة،فقد اشتغل فیها جماعة کثیرة من مقیمی مشهد الامام‏”علیه السلام‏”،و لکنها هی ایضا کالاخری فقدت مساکنتهات الاقتصادیة فی هذا العصر الحدیث‏ و اخیرا توجهت الیها الانظار مرة اخری و اقبل علیها جماعة من ابناء هذا الجیل المعاصر،فوجدت لنفسها سوقا اقتصادیا خارجیا جیدا، و اقبل علی العمل فیها جماعة حتی من الشباب..
صناعة حذاء:(الجیوة):
و الجیوة ایضا نوع من الحذاء القدیم،کان یصنع فی مشهد بکثرة رائجة،و هو حذاء یحاک ظهره من الخیوط القویة،و یصک اسفله من‏ زوائد الخیوط بقوالب قویة..و قد کان یعمل فیها الی هذه الاواخر ما یقرب من 900 عامل!،و لکن هذه الصناعة ایضا کأخواتها السابقة اصابها ما اصاب اخواتها،حتی انک لا تجد الیوم من اولئک التسعمائة عامل سوی عشرة من الشیوخ و العجزة!،و هؤلاء ایضا یستوردون‏ نسیج ظهر الجیوة من شیراز و کرمان و بروجرد،و یخیطونها بکعوب من‏ لاستیک(التایات)!.
اهم شخصیات مشهد:

لقد خرج من مشهد الامام الرضا”علیه السلام‏”و ما جاوره من طوس‏ خراسان،عظماء و افذاذ خلّد التاریخ اسماءهم:
فمن الفقهاء و المحدثین نذکر:
شیخ الطائفة ابا جعفر محمد بن الحسن الطوسی المتولد فی‏ طوس سنة 385 هـ و المتوفی فی النجف الاشرف فی العراق سنة 260 ه و من الفلاسفة نذکر:

1-الخاجة نصیر الدین الطوسی الفیلسوف الکبیر فی القرن‏ السابع الهجری.
2-حجة الاسلام محمد الغزالی.
3-اخوه ابو حامد الغزالی.
و من الشعراء و الادباء نذکر:
ابا القاسم الفردوسی الشاعر الفارسی الکبیر و قبره الآن بطوس‏ خراسان.
و من الملوک و الامراء نذکر:

الامیر نادر شاه افشار و قبره فی مشهد.

آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: مجله الهادی » سال 1358 – شماره 33 (از صفحه 35 تا 47)
URL : http://www.noormags.com/view/Magazine/ViewPages.aspx?ArticleId=301377

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *